ضیافت مهر تاریک

خرافه ها و داستان های زیادی در مورد این پدیده شنیده اید، از بلعیده شدن خورشید توسط اژدها گرفته تا رهایی «کریستف کلمب» از دست قبایل وحشی، اما هر ذهن بر اساس کنجکاوی که از خصیصه های ویژه انسانی است می خواهد این رویداد را از نزدیک ببیند و به شناخت بیشتری در زمینه ماهیت و اثرات آن بپردازد.صفحه تیره ماه، چهره درخشان خورشید را می پوشاند و مناطقی از زمین در هنگام روز در سایه ترس آور ماه فرو می روند. تاج با عظمت خورشید در طول گرفت کامل شکوفا می شود و با برگشتن روز به وضع عادی، ناپدید می شود.
گرفت های جزیی معمولاً طی سال های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب کرده اند:۱۰ خرداد ۸۲ ، ۱۱ مهر ۸۴ و... اما هنوز ذهن ما خاطره گرفت کامل ۲۰ مرداد ۱۳۷۸ را فراموش نکرده است، رویدادی که به تحولی شگرف در عمومی سازی نجوم آماتوری در ایران و توجه مسئولین فرهنگی کشور به این مقوله جذاب انجامید. لازم به ذکر است که تا سال ۱۴۱۳ خورشیدی (۲۹سال دیگر) کسوف کامل دیگری در ایران رخ نخواهد داد. اما بخت با شیفتگان این حادثه نجومی همراه است که می توانند در کمترین فاصله از کشورمان یک گرفت کامل را آن هم به مدت نزدیک به ۴ دقیقه تجربه کنند.
● آشنایی با خورشیدگرفتگی
هنگامی که ماه در گردش خود به دور زمین در وضعیتی قرار می گیرد که زمین و خورشید در طرفین و ماه در وسط باشد، سایه ماه بر روی زمین می افتد و ماه مانعی برای رسیدن نور خورشید به زمین می شود. اگر بخشی از ماه از جلوی خورشید بگذرد، گرفت جزیی و اگر به طور کامل جلوی قرص خورشید را بپوشاند کسوف کامل خواهد بود.
البته اگر ماه از زمین دور باشد (در اوج زمینی) هنگام گرفت کلی نمی تواند قرص خورشید را کامل بپوشاند، بنابراین گرفت حلقوی را مشاهده می کنیم. طبیعی است که هر ماهه در گردش ماه به دور زمین، ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد اما به علت انحراف ۵ درجه ای مدار ماه نسبت به مدار زمین، در هر ماه شاهد یک گرفت نیستیم.
هر دوره از گرفت کامل شامل ۴ تماس است که تماس اول با آغاز گرفت جزیی همراه است (لبه شرقی ماه با لبه غربی خورشید مماس می شود). تماس دوم بعد از ناپدید شدن آخرین دانه بیلی در شرق خورشید روی می دهد. دانه بیلی به نگین حلقه الماس نیز شهرت دارد. در حقیقت این دانه ها در اثر عبور نور خورشید از بین دره های ماه به چشم می رسد که فردی به نام «فرانسیس بیلی» این پدیده را توضیح داد. در این لحظه گرفت کامل آغاز می شود و تماس سوم قبل از پدیدار شدن اولین دانه بیلی از سمت غرب خورشید است که خبر از پایان گرفت کامل می دهد. گرفت جزیی مرحله دوم نیز با تماس چهارم (مماس شدن لبه غربی مهتاب با لبه شرقی مهر تابان) پایان می یابد.عکسبرداری و فیلمبرداری از کسوف بر روی سه پایه و با تکنیک های خاص بدون از دست دادن فرصت ها، ثبت گزارش و کارهای مطالعاتی مختلف ازجمله فعالیت هایی است که در یک خورشیدگرفتگی انجام می شود.
لغت خاصی تحت عنوان «ساروس» که یک اصطلاح بابلی است برای خسوف و کسوف وجود دارد که بیانگر فاصله بین دو گرفت متوالی است. «ساروس» که یک اصطلاح بابلی است، مقدار آن برابر ۱۸ سال و ۱۱ روز و ۷ ساعت و ۴۹ دقیقه است.
●حفاظت از چشم
چشمان آماتورهای عاشق آسمان بهترین ابزار رصدی آنها هستند که باید مراقبت های ویژه از آن صورت پذیرد. استفاده از عینک های آفتابی مناسب هنگام تردد زیر نور خورشید (نه هنگام رصد خورشید)، دور نگاه داشتن چشم از گرد و غبار، آلودگی، گازها و مواد شیمیایی، عدم ورود نورهای شدید به چشم و... از جمله این حفاظت هاست. به رغم آنکه مهر تابان نقش مادر منظومه خورشیدی را دارا است اما می تواند برای چشمان رصدگر بسیار خطرناک باشد. در هنگام رصد خورشید با چشم غیرمسلح (بدون تلسکوپ و ابزار رصدی) حتماً باید از عینک های مخصوص خورشیدگرفتگی استفاده کرد. تلسکوپ، دوربین دوچشمی یا هر ابزار رصدی دیگری که با آن کار می کنید نیز حتماً باید به فیلتر مایلار مخصوص رصد خورشید مجهز باشد (این فیلترها باید استاندارد جهانی را داشته باشد). برای مجهز کردن تلسکوپ و دوربین های عکسبرداری و فیلمبرداری خود از هم اکنون با انجمن محل فعالیت تان تماس بگیرید تا فیلترهای استاندارد مایلار در اختیارتان قرار گیرد. دقت کنید که حتماً کمی قبل از کامل شدن گرفت، برای مشاهده مطلوب دانه های بیلی، حلقه الماس و آغاز گرفت کامل، می بایست عینک های مخصوص رصد را از چشم برداشت و فیلتر روی دوربین های عکاسی، فیلمبرداری و تلسکوپ ها نیز باید برداشته شود. لحظات کوتاهی قبل از تماس سوم و پایان گرفت کامل هم مجدداً باید از عینک مخصوص و فیلتر استفاده کرد.
●مهر تاریک ۹ فروردین ۱۳۸۵
هردوره ازگرفت تحت عنوان «ساروس» شناخته می شود. اکنون با این کسوف بیشتر آشنا شویم. «ساروس» شماره ۱۳۹ در روز ۲۹ مارس ۲۰۰۶ میلادی برابر با ۹ فروردین ۱۳۸۵ نوار باریکی از سایه را بر روی زمین می گذراند. این گرفت بیست و نهمین گرفت از ۷۱ کسوف مربوط به «ساروس» شماره ۱۳۹ است. بد نیست بدانید اولین سری از گرفت «ساروس» ۱۳۹ در تاریخ ۱۷ مه ۱۵۰۱ میلادی (جمعه ۲۶ اردیبهشت ۸۸۰ خورشیدی) رخ داده وآخرین آن ۲ ژوئن ۲۷۶۳ میلادی (یکشنبه ۱۲ خرداد ۲۱۴۲ خورشیدی) روی خواهد داد. طولانی ترین گرفت کامل این «ساروس» در ۱۶ جولای ۲۱۸۶ میلادی (شنبه ۲۴ تیرماه ۱۵۶۵ خورشیدی) با مدت زمان گرفت کامل ۷ دقیقه و ۲۹ ثانیه است. گرفت فروردین ۸۵ در نقاط منتهی الیهی شمال غربی ایران نزدیک به ۹۰ درصد، در تهران ۷۰ درصد در شهرهایی همچون اصفهان و مشهد ۶۰ درصد (به صورت جزیی در سراسر خاک پهناور ایران) دیده خواهد شد. در بهار سال قبل، کسوف کامل بر روی اقیانوس آرام قابل رویت بود. به دلیل دوری مکان واقعه، تنها ۱۵۰۰ نفر شانس آن را یافتند تا با سه کشتی در یک سفر دریایی به ملاقات این منظره گذرا بروند. گرفت کامل سال قبل ۳۰ ثانیه دوام داشت، به همین دلیل جویندگان سایه در اقصی نقاط جهان منتظرند در وعده گاهی دیگر ماه، خورشید و زمین به دیدار هم بیایند.●مسیر گرفت کامل
در روز چهارشنبه ۹ فروردین ،۱۳۸۵ سایه تاریک ماه با نواری به طول ۱۴۵۰۰ کیلومتر که عرض آن بین ۱۲۶ تا ۱۸۹ کیلومتر متفاوت است، از روی سیاره زمین عبور می کند. هر چند این نوار باریک فقط ۴/۰ از کل سطح زمین را احاطه می کند، اقبال مشاهده این سایه کامل بیش از ۴ دقیقه به وجود می آید. سایه سفر خود را از هنگام طلوع خورشید در شرق برزیل در ساعت ۳۶/۸ با گرفت کامل یک دقیقه و ۵۳ ثانیه ای در خط مرکزی گرفت، شروع می کند. سایه در حرکت به سمت شرق، برزیل را ترک و مسیر خود را بر روی آب های آزاد اقیانوس اطلس ادامه می دهد. سایه ماه بعد از عبور از استوا، نهایتاً به آفریقا و در ساعت ۰۸/۹ به ساحل غنا می رسد. در این منطقه گرفت کامل، ۵/۳ دقیقه خواهد بود و خورشید ۴۴ درجه بالای افق شرقی قرار دارد. ۷/۱ میلیون نفر ساکنان آکرا پایتخت غنا، در۵۰ کیلومتری جنوب خط مرکزی گرفت، ۲ دقیقه و ۵۸ ثانیه گرفت کامل را تجربه می کنند.
بعد از عبور سایه از نیجریه، در ساعت ۳۷/۹ سایه به نیجر می رسد. طول کسوف کامل در خط مرکزی گرفت در آنجا ۳ دقیقه و ۵۴ ثانیه و ارتفاع خورشید ۶۰ درجه خواهد بود. در ساعت های بعد مسیر سایه به دورترین و متروک ترین بیابان های سطح زمین می رسد. بیشترین گرفت کامل در جنوب لیبی در ساعت ۱۸/۱۱/۱۰ روی می دهد که محور سایه ماه کمترین فاصله را با مرکز زمین دارد و ۴ دقیقه و ۷ ثانیه طول می کشد. ارتفاع خورشید ۶۷ درجه و پهنای نوار گرفت ۱۸۴ کیلومتر است. در ادامه سایه به شمال شرق کشیده شده و در ساعت ۴۰/۱۰ به ساحل مدیترانه خواهد رسید. اکثر شمال غرب مصر با سایه کسوف پوشیده خواهد شد. رصدگران در خط مرکزی این منطقه سه دقیقه و ۵۸ ثانیه گرفت کامل را شاهد هستند. سایه پس از عبور از بین جزیره کرت و قبرس، در ساعت ۵۴/۱۰ به جنوب ترکیه می رسد. در ۵۰ کیلومتری شمال غربی خط مرکزی گرفت، شهر ساحلی آنتالیا با حدود ۴/۳ میلیون نفر جمعیت، بهترین منطقه برای رصد کسوف کامل به مدت ۳ دقیقه و ۱۱ ثانیه است. کسانی که به خط مرکزی گرفت سفر می کنند حدود ۳۵ ثانیه گرفت کامل طولانی تری را رصد خواهند کرد. سایه ماه از کوه های مرکزی ترکیه عبور کرده و مسیر کسوف کامل ۲۰ مرداد ۷۸ را قطع می کند. ۲۵۰ هزار نفر از مردم ساکن سیواس شانس آن را دارند که دو کسوف کامل را با کمتر از ۷ سال فاصله (در سال های ۷۸ و ۸۵ خورشیدی) در خانه هایشان مشاهده کنند.
بعد از عبور سایه از ترکیه، کسوف در ساعت ۱۰/۱۱ به دریای سیاه می رسد. از گرجستان و کوه های کاو کاسوس گذشته و سایه به روسیه خواهد رسید. سایه در شمال دریای خزر غوطه ور شده و سپس به قزاقستان می رود. در ساعت ۳۰/۱۱ و هنگام عصر ارتفاع خورشید به ۳۲ درجه و طول گرفت کامل تا ۲ دقیقه و۵۷ ثانیه در این منطقه کاهش می یابد. این عبور در مرکز آسیا سریعاً شتاب می گیرد و از شمال قزاقستان گذشته و قبل از ترک زمین در هنگام غروب خورشید در ساعت ۴۸/۱۱ مرز شمالی مغولستان را طی می کند.
● پیش بینی وضع هوا
از اوایل فروردین تا اردیبهشت فصل فعال آب و هوایی در طول مسیر کسوف است. در منطقه زیر استوایی فصل اوج باران است و دمای زمستانی اجازه حضور هوای تابستانی را به طور کامل نمی دهد. در غرب آفریقا فصل بارانی تابستانی از سواحل توگو، بنین، غنا و نیجریه به سوی مرزهای شمالی در حرکت است. باران عصرگاهی و رعد و برق در هر روز این موقع از سال متداول است. به دلیل اینکه کسوف در این ناحیه هنگام صبح رخ می دهد، پوشش ابر عصرگاهی معمول آن منطقه و سرمای ناشی از آن عاملی برای پراکندگی کمتر ابرها خواهد بود. وقتی که سایه به شمال نیجریه و به ناحیه فراتر از فصل نزول باران می رسد، درخشش رویایی خورشید به بیش از ۷۰درصد حداکثر ممکن در کادونا در نیجریه و زیندر در نیجر بالا می رود، مضافاً اینکه در شمال و اعماق کشور صحرا در بیلما مقدار پوشش نور خورشید در فروردین به ۷۷ درصد می رسد.
خشک ترین منطقه در جنوب کشور صحرا کاملاً بدون مشکلات آب و هوایی نیست و غبار و ابر هر دو لحظات دلواپس کننده ای را برای رسیدن سایه به این مناطق ایجاد می کند. گرد و غبار می تواند مشکلاتی در بخش های پایینی و بالایی جو ایجاد کند. نزدیک سواحل اقیانوس آرام، غبار در بخش های بالایی جو شدت می گیرد و یک افق رنگی را در آسمان به وجود می آورد. در نزدیک بیلما؛ منبع غبار در دسترس است و باد با سرعت۳۰ کیلومتر در ساعت می تواند عامل توفان شن باشد. در سواحل مدیترانه ای لیبی و مصر وقتی که باد از جنوب می وزد خشک است و اگر از سمت شمال بوزد، مرطوب می شود. اکثر پایگاه های رصدی کسوف در این مناطق ایجاد شده است: جالو در بیابان لیبی و سالوم در سواحل مصر، در سیستم های کم فشار با تمرکز بیشتر باد. این دو منطقه و مناطق اطراف جزء بهترین پایگاه ها برای رصد کسوف هستند و با ۷۵ تا ۸۰ درصد آسمان صاف در طول روز شرایط مناسبی دارند. جالو و پایگاه های خط مرکزی گرفت در نزدیکی تبرک در یک سطح صاف و با سطحی از شن و ماسه در این منطقه، قرن ها با باد جلا خورده است. این سطح به آسانی به وسیله باد، آسمان را غبارآلود نمی کند و به همین دلیل دید کم و یا رسوخ ذرات مزاحم به درون دوربین ها ناشی از جریان غبار، حذف می شود. در سالوم که زمین به وسیله فعالیت انسانی دچار صدماتی شده است باد همچون یک مهاجم عمل می کند و هنگامی که باد به آستانه ۳۰ کیلومتر در ساعت می رسد ذرات از سطح پراکنده می شوند. وضعیت اقلیمی سالوم به گونه ای است که وزش غبار بیشتر از یک روز تا پنج روز درماه فروردین با دید بسیار کم، گزارش شده است. طبق تجربیات، دید در وضعیت گرد و خاک به کمتر از سه کیلومتر قبل از ناپدید شدن نور خورشید و به ۳۰۰ متر هنگامی که دیدن خورشید مشکل شود، می رسد.
همانطور که سایه ماه از شمال آفریقا به ترکیه و آسیا می رسد؛ منطقه ابری قدرتمندتر بهاری، باران و برف را به دنبال دارند. در آنتالیا وضعیت اقلیمی فروردین اینگونه نشان می دهد که میانگین آسمان صاف ۶۰ درصد است، در آنکارا، مرکز ترکیه، درصد آسمان صاف به ۵۰ درصد افت می کند و در سیواس (ساحل دریای سیاه) به ۳۷ درصد و بر روی دریای سیاه و در گرجستان و روسیه وضعیت ابرناکی به ۶۵ تا ۷۰ درصد می رسد. در این منطقه، زمین ناهموار و مرتفع عامل بالا بردن و گسترش پوشش ابر خواهد شد. ورای دریای خزر و استپ قزاقستان ایستگاه نهایی است و گرفت خورشید در مغولستان به هنگام غروب خورشید به آنجا خواهد رسید. انتظار آسمانی صاف در آنجا بیشتر و شانس هوای آفتابی هنگام ترک سایه از روی زمین۶۰ درصد است.
●نگاه پایانی
انتخاب پایگاه رصدی مناسب می تواند با ترکیبی از بررسی های فوق بین طول زمان گرفت کامل، وضعیت هوا، امکان دسترسی و مسافرت به منطقه و هزینه آن انجام می شود. تلاش کنید تا بررسی در منطقه و با نگاه به وضعیت آب و هوا انجام شود. تنظیم کوتاه ترین فاصله منطقه گرفت کامل با مکان اقامت (حداکثر ۲۴ ساعت)، استفاده از اطلاعات هواشناسی ماهواره ای موجود در اینترنت و بررسی آن، موقعیت کاملاً متفاوتی را ایجاد می کند.
زیبنده نیست آنچنان در تکنولوژی و عکاسی غوطه ور شوید که فراموش کنید گرفت کامل را با چشمانتان ببینید. این یک کسوف نسبتاً طولانی است پس فرصت را برای مشاهده آن از دست ندهید. شما شانسی برای مشاهده یک کسوف کامل تا تابستان سال ۱۳۸۷ ندارید، ضمن آنکه آن خورشیدگرفتگی بر فراز منطقه شمالگان، سیبری و بیابان گوبی در شمال چین و جنوب مغولستان رخ می دهد و نصف زمان گرفت کامل فروردین ،۱۳۸۵ برای رویت آن فرصت دارید. به رغم آنکه بیماری تازه شایع شده در ترکیه (یکی از بهترین مناطق رصد خورشیدگرفتگی) در شرق آن است و هیچ ارتباطی با جنوب غربی این کشور که وعده گاه دیدار علاقه مندان با مهر تاریک است، ندارد اما مطمئناً با تدابیر گسترده ای که دولت ترکیه در همکاری های جهانی برای رفع مشکل آنفلوآنزای مرغی در آن کشور اندیشیده است، توقع می رود تا زمان این کسوف تاریخی، این بیماری از آن منطقه ریشه کن شود. ضمن آنکه چنانچه رصدگران با پرندگان در آن کشور ارتباط نداشته باشند، همچون ساکنان شهرهای مختلف ترکیه که در کشورشان به سر می برند، دچار مشکل خاصی نخواهند شد.

منبع : روزنامه شرق