سینمای حادثه ای رنجور و فراموش شده

امروزه در كشورهای بزرگ جهان «سینما» به عنوان پدیده ای تأثیرگذار مورد توجه دولت ها قرار گرفته است. دراین رویكرد جدا از آن كه سینما به عنوان ابزاری فرهنگی ، آموزشی و یا سیاسی شناخته می شود در وجه غالب خود هنری «صنعتی» نیز به شمار می آید و فیلم به عنوان یك كالا در معرض دید تماشاگران این كشورها و حتی سایر ملل جهان قرار می گیرد.
سینمای اكشن یا حادثه ای یكی از مهمترین ژانر (گونه )های موردتوجه تولیدكنندگان آثارسینمایی دركشورهایی است كه سینما را به عنوان هنر ـ صنعت سرگرمی ساز شناسایی می كنند. این ژانر به دلیل ویژگی های خاص آن همچون زد و خورد، انفجار، تعقیب و گریز و در یك كلام تعلیق و تهییج موردتوجه تماشاگران قرار می گیرد و صاحبان صنایع نیز به فراخور گردش مالی بسیار بالای آن هر روز برگ برنده تازه ای را برای مخاطبان خود رو می كنند تا چرخ های این صنعت دچار ركود نشود.
در سینمای ایران البته وضع به گونه دیگری است. در كشور ما گرچه سینما تقریباً همزمان با كشورهای غربی وارد شده و تا سالهای پیش از انقلاب اسلامی عمدتاً با گرایش تجاری ـ گیشه ای فعالیت كرده است ، اما متأسفانه نه تنها در ژانر حادثه ای، بلكه در ژانرهای دیگر نیز دچار ضعف های مفرطی بوده و راه به خطا برده است. در سال های پس از انقلاب این وضعیت شكل دیگری به خود گرفت و نه تنها مضامین اخلاقی، انسانی و اسلامی مورد توجه مسئولان و سینماگران قرار داشت بلكه به طور كلی سینمای ما را در حوزه تكنیكی و ساختاری نیز با تحولات زیادی روبرو كرد. تنوع ژانرها یكی از دستاوردهای سینمای ایران در سالهای پس از انقلاب بود و سینمای حادثه ای گرچه با فراز و نشیب هایی همراه شد اما عمده آثار پرفروش سال های پس از انقلاب آثاری غیراز فیلم های حادثه ای بودند.
در سال های اخیر نیز رویكرد سینماگران و تولید كنندگان به گونه هایی همچون اجتماعی، خانوادگی و كمدی بیشتر شده و باز هم سینمای حادثه ای كه بستر مناسبی برای خلق آثار تجاری و تماشاگر پسند است، رو به فراموشی گذاشته شده است. در این گزارش نگاهی گذرا داریم به دلایل این كم توجهی.
● سینمای حادثه ای
اگر فرض را براین بگیریم ژانر «حادثه» (یا اكشن) شامل دو گروه از آثار سینمایی است؛ گروه اول فیلم هایی كه سرشار از حادثه و درگیری بوده و عناصر پیش برنده داستان آنها حوادث اند و گروه دوم فیلم هایی كه داستان آنها بر محور یك حادثه و یا اتفاق (مثلاً قتل یا سرقت) شكل می گیرند، باید گفت در سینمای ایران بنا به شرایط و امكانات موجود هرگز فیلمی در گروه اول ساخته نشده است و باقی آثار حادثه ای در گروه دوم قرار می گیرند، فیلم های پلیسی و جنایی بخشی از این آثار هستند كه به دفعات در آثار ایرانی دیده شده اند. در سینمای ما بیشترین توجه در حوزه حادثه به سینمای دفاع مقدس دیده می شود، این نوع آثار به دلیل ماهیت آن ـ كه جنگ ودرگیری و انفجار و آتش است ـ بخصوص در دوران جنگ تحمیلی بسیار پرداخته شده اما دراین بررسی سینمای حادثه ای نوعی از سینماست كه تعریف آن در بالا آورده شد. بنابراین نگاهی به حدود ۱۳۰۰ فیلمی كه از سال ۱۳۵۸ تا امروز در سینمای ایران تولید شده اند نشان می دهد قریب به ۱۰۰ فیلم به موضوعات حوادثی پرداخته اند و دراین میان تنها تعداد محدودی از این آثار قابل اعتنا هستند، این آثار عمدتاً فیلم هایی هستندكه نه به دلیل استفاده از عناصر سینمای حادثه ای، بلكه به دلیل ساختار و ویژگی های «سینمای ایرانی» همچون نگاه انسانی و اخلاقی، رویكرد اجتماعی، وجوه هنری و زیبایی شناختی و ... نمود پیدا می كنند و حقیقت تلخ این كه عمده آثاری كه با رویكرد تجاری و صرفاً برای موفقیت در گیشه ساخته شده اند با شكست مواجه شده اند.
● وضعیت كلی در سینمای ایران
پس از پیروزی انقلاب اسلامی سینما رویكرد تازه ای را در پیش گرفت. دراین سالها سینمای ایران از قالب تجاری ـ گیشه ای خود بیرون آمد و با توجه به شرایط و روحیات انقلابی آن مقطع به عنوان ابزاری فرهنگی ـ تبلیغی در خدمت مواضع انقلاب قرار گرفت، بنابراین طبیعی بود كه مضامین و ساختار آثار سینمایی ما به مسائل فرهنگی ، دینی و انقلابی سوق پیدا كند. در سال های آغازین پس از انقلاب اسلامی به دلیل آن كه سینما شرایط ركود را طی می كرد فیلم های اندكی ساخته شدندكه عمده آنهامضامین سیاسی را دنبال می كردند.
در سال ۱۳۵۸ تنها سه فیلم ساخته شد و در سال ۵۹ این رقم به ۲۱فیلم و در سال بعد به ۲۰ فیلم رسید.
در سال های بعد به تدریج تعداد آثار سالانه سینمای ایران از عدد ۲۳ فراتر رفت و در یك دهه به رقم ۴۳ فیلم رسید. این آثار گرچه در سال های آغازین پس از انقلاب اسلامی مضامین عمدتاً سیاسی ـ مذهبی و پس از شروع جنگ تحمیلی علیه ایران، مضامین جنگی را دنبال می كردند اما در همین سالها تعدادی از تولید كنندگان به مضامین دیگر همچون مسائل اجتماعی ، خانوادگی و حادثه ای روی خوش نشان دادند و تنوعی نسبی در این میان به وجود آوردند.
در حوزه سینمای حادثه ای شاید بتوان «بازجویی یك جنایت» ساخته محمدعلی سجادی را (كه در سال ۱۳۶۳ ساخته شد) به عنوان یك آغاز در این حوزه ارائه كرد. این فیلم داستان زندگی كارخانه داری به نام هدایت نیا است كه به طرز مرموزی كشته می شود و بازپرس جوانی مأموریت پیگیری این قتل را برعهده می گیرد.
نقطه ضعف در همین سال ، تاراج (ایرج قادری) ، حادثه ، شب شكن در سال ،۶۳ زنگ ها درسال ،۶۴ یوزپلنگ در سال ،۶۵ تشكیلات، جدال در تاسوكی ، سازمان ۴ و ناخدا خورشید در سال ،۶۶ ایستگاه ، بحران ، ترن، شكار در سال ،۶۷ آخرین لحظه ،دلار، سرب، شب حادثه و كشتی آنجلیكا در سال ۶۸ از جمله آثار قابل توجهی هستند كه دراین سالها می توان در حوزه سینمای حادثه ای نام برد. تماشاگران حرفه ای سینمای ایران به راحتی می توانند مضامین كلیه این آثار را در یك قضاوت ساده ارزیابی كنند و به این نتیجه برسند كه سینمای حادثه ای ما سینمایی جدی نبوده و با عناصر و ویژگی های این ژانر شاخص در سینمای جهان فاصله ای بس دراز داشته است.با آن كه سینمای ایران شكوفایی و رشد خود را در دهه هفتاد آغاز كرده و تا امروز این وضعیت ادامه داشته است، اما به دلایل مختلفی سینمای حادثه ای ما تا امروز وضعیت چندان مناسبی نداشته است.
نگاهی به فهرست فیلم های شاخص این حوزه در سال های بعد ما را در اثبات این ادعا كمك می كند؛ پرواز پنجم ژوئن، دستمزد، وسوسه، آتش پنهان، دو فیلم با یك بلیت، جدال بزرگ،شانس زندگی ، قربانی ، تماس شیطانی ، دو روی یك سكه، سوءظن، قافله، گریز، افعی ، آخرین خون، بدل، بلوف، پادزهر، جنگ نفت كش ها، شاهین طلایی، عبور از تله، نیش، یاران، دیوانه وار، عروسی خون، روز شیطان، مروارید سیاه ، ضیافت، فاتح، فرار از جهنم، قانون ،گارد ویژه، گروگان، ویرانگر ، توفان شن، بدلكاران، عشق بدون مرز، دست های آلوده، آشوبگران ،رقص شیطان، سگ كشی، شب های تهران، كویر مرگ، لانه عقاب ها، اثیری، ارتفاع پست، رای باز، ساقی ، عزیزم من كوك نیستم، لژیون ، نگین ، دختری در قفس ، رنگ شب ، طلای سرخ، عطش و ...
نگاهی به ساختار و مضامین این آثار و البته فیلم های چندسال اخیر، ما را به این نكته واقف می كند كه سینمای ایران گرچه علاقه مندی خود را به ساخت آثار حادثه ای نشان داده است، اما درمیان همه این آثار یك نمونه شاخص و قابل تعمق و مطابق با استانداردهای جهانی نمی توان شناسایی كرد. دلیل آن نیز واضح و روشن است، همانطور كه پیش از این گفته شد هیچ یك از این آثار به عنوان یك تریلر (فیلم حادثه ای) شناخته نمی شوند، بلكه عمده آنها داستان هایی را بر محور یك حادثه تعریف می كنند و عناصر پیش برنده آنها حادثه نیست. به همین دلیل تماشاگر تنها در بخش كمی از سكانس های فیلم شاهد یك صحنه سرگرم كننده از نوع حادثه ای است. آثاری همچون سگ كشی (بهرام بیضایی) ، ناخدا خورشید (ناصر تقوایی )، كشتی آنجلیكا (محمد بزرگ نیا) و ... كه به عنوان آثار شاخص سینمای ایران و گاه این حوزه ارزیابی می شود نیز واجد همین ویژگی ها هستند یعنی از رهگذر یك اتفاق یا حادثه در بستر درام داستان خود را تعریف می كنند.
● سینماگران چه می گویند؟
امیر قویدل كارگردان فیلم های «ترن» و «بندر مه آلود» كه تجربه ساخت سریال پلیسی را نیز در تلویزیون دارد در پاسخ به این پرسش كه چرا ژانر حادثه ای در سینما چندان جدی گرفته نشده است به ما می گوید: «این موضوع به دلیل سلیقه دست اندركاران سینمایی است، مگر می شود تهیه كننده ای از فیلم حادثه ای سرگرم كننده بدش بیاید» و تأكید می كند: از آنجا كه این نوع سینما تماشاگر زیادی را به سالن ها می كشاند نقطه ایده آل تهیه كنندگان بخش خصوصی است اما متأسفانه بستر لازم برای این كار وجود ندارد.
قویدل می گوید:«اگر دراین دو دهه ما با چنین هدفی سینما را تقویت كرده بودیم امروز شاهد سیل فیلم های كم فروش و آثار تكراری نبودیم.»
وی معتقد است :«ممكن است ما امكانات كافی نداشته باشیم اما این امكانات قابل دسترسی و اجراست، حال آن كه مشكل جای دیگری است و آن این است كه ما اندیشه این كار را نداریم. وقتی اندیشه این كار باشد می توان روی این جوانان با استعداد، تیزنگر و خلاق سرمایه گذاری كرد و در آینده محصول آن را برداشت».
سیروس تسلیمی فیلمنامه نویس و تهیه كننده نیز در همین باره نظر دیگری دارد، او می گوید: «كشور ما از جمله جوامع حادثه خیز جهان است و از سوی دیگر ما یك پلیس فعال و پویا در نیروی انتظامی و آگاهی داریم بنابراین هزاران اتفاق در هر روز می افتد كه بستر ساخت یك فیلم حادثه ای است . كافی است نگاهی به صفحات حوادث روزنامه ها بیندازید آن وقت پی به این واقعیت خواهید برد. اما متأسفانه به این مسائل در سینماكمتر پرداخته می شود.»
تسلیمی اضافه می كند: «ما در دو بخش مشكل داریم اول در بخش هایی مثل پلاتو و شهرك سینمایی خاص این نوع فیلم ها و همچنین تكنیك و ابزار لازمه و دوم هم سرمایه گذاری». وی در همین باره می گوید: «ساخت یك فیلم حادثه ای كار سخت وهزینه بری است كه تنها با كمك و حمایت نهادهای دولتی امكانپذیر است.»
این تهیه كننده تأكید می كند: «در شرایطی كه ماهواره و DVD و تلویزیون فیلم های درجه یك حادثه ای را در اختیار تماشاگر می گذارند و توقع او را بالاتر برده است چگونه می توان با یك اثر ضعیف تماشاگر را به سالن های سینما كشاند.»
یك كارگردان سینما هم كه حاضر به ذكر نامش نیست به ما می گوید: «ساختن یك فیلم حادثه ای درجه یك كار هر فیلمسازی نیست و متخصص خاص خود را نیاز دارد، بنابراین طبیعی است كه كارگردانان و تهیه كنندگان به سمت فیلم های آپارتمانی، كم هزینه و كم بازیگر می روند تا وقت و هزینه و انرژی كمتری را صرف كنند در حالی كه سینمای حادثه ای نیاز به سرمایه گذاری هنگفت، بازیگران كاملاً حرفه ای، تجهیزات كافی و فیلمنامه مناسب دارد كه البته ما در همه این موارد با مشكلات متعددی روبرو هستیم.»
● واقعیتی دیگر
واقعیت دیگری كه در گفت وگو با سینماگران بر ما روشن می شود این است كه بسیاری از فیلمسازان توجه به آثار جشنواره ای را بر ساخت یك فیلم حادثه ای ترجیح می دهند، چرا كه جشنواره ها و محافل بین المللی به وجه هنری آثار ایرانی بیشتر اهمیت می دهند تا وجه تكنیكی و ساختاری آن، دلیل آن هم روشن است: این نوع سینما در بهترین شكل آن در آمریكا و اروپا هر روز میلیون ها تماشاگر را به سینماها می كشاند و موضوعی قابل دسترسی است.از سوی دیگر گردش مالی محدود سینمای ایران (نگاه كنید به رقم فروش ۵ میلیارد تومانی مجموع فیلم های نوروز تا امروز سینماهای تهران) مانع از آن است كه تهیه كنندگان به سمت این مضامین بروند، موضوعاتی كه ریسك بالایی در سرمایه گذاری به شمار می آید. شاید ذكر این مثال خالی از لطف نباشد كه بدانیم فیلم «تقاطع» كه اتفاق تازه ای در جلوه های ویژه میدانی (صحنه تصادف سه اتومبیل) تا امروز بوده، فروش چندان مناسبی در مقابل فیلم های خانوادگی و كمدی نداشته است و این موضوع به دلایل مختلفی باز می گردد، به دلایلی كه برخی از آنها دراین گزارش بررسی شد.

بهمن عبداللهی

منبع : روزنامه ایران