شاعر دشت‌های سفید

شب بر دشت های تفتیده تركمن صحرا سایه انداخته بود و ستارگان نوید آمدن فرزندی را می دادند وقتی در روستای كوچكی از ایل، فقط صدای گریه طفلی بلندشد، خانواده را فرزندی شایسته به هستی آمد كه او را به رسالت دینش، مختوم محمد(ص) دانستند و مختومقلی نام نهادند.مختومقلی فراغی، شاعر و عارف بزرگ تركمن، زاده خانواده ای شاعر مسلك و عارف پیشه در سال ۱۱۵۳ هجری قمری یعنی ۲۷۵ سال پیش در روستای حاجی قوشان گنبدكاووس به دنیا آمد. پدرش «دولت محمد آزادی» و مادرش «آرازگل» نام داشت.
مختومقلی ابتدا علم و ادب را نزد پدر فرزانه اش فراگرفت و سپس برای ادامه تحصیل به مدرسه «ادریس بابای» قزل آیاق رفت و از آن جا راهی بخارا شد.در بخارا با استادی به نام «نوری كاظم بن باهر» استادی سوری كه برای تدریس به بخارا دعوت شده بود آشنا شد. مختومقلی همراه نوری كاظم برای سیر و سیاحت به كشورهای افغانستان و هندوستان رفت و با كسب علم و تجربیات فراوان دوباره به بخارا برگشت.
او سپس از مدرسه علوم دینی شیرغازی در خیوه فارغ التحصیل شد و با بازگشت به سرزمین خویش تا پایان عمر در بین تركمن ها زیست و در غم ها و شادی های آنان شریك شد و به آموزش و راهنمایی آنان پرداخت.
مختومقلی در ۵۷ سالگی و در سال ۱۲۱۰ هجری قمری در كنار چشمه عیاساری در دامنه كوه« سونگی داغ» بدرود حیات گفت. پیكر او را بر شتری سفید نهاده به روستای آق توقای یا همان دشت سفید بردند و در جوار آرامگاه پدرش به خاك سپردند.مختومقلی فراغی شاعر و عارف بزرگ و بنیانگذار شعر كلاسیك تركمن است كه در جای جای دیوان اشعارش كلمات قرآنی، گفته های بزرگان و نصایح و مطالب پندآموز دیده می شود.
اشعار این شاعر بزرگ كه حاوی مضامین اجتماعی، مشحون از مضامین معنوی و دینی است، از جایگاه خاصی در بین تركمن ها برخوردار است. به همین مناسبت امسال كنگره بین المللی «تبیین اندیشه های مختومقلی فراغی» با حضور اندیشمندانی از ۶ كشور در گرگان برگزار شد كه محققانی از داخل و خارج با ارسال ۱۰۰ مقاله به بررسی اندیشه ها و محتوای اشعار این شاعر دانا و عارف تركمن پرداختند كه چكیده ای از مقالات ارسالی را در اینجا می آوریم:
● وضع سیاسی و اجتماعی دوران شاعر
دیوان مختومقلی، دنیای بزرگی را در برمی گیرد كه هم بازتاب آمال و اندیشه های او و هم بیانگر وضع اجتماعی و تاریخی قوم تركمن است. به همین خاطر دیوان وی را تنها از یك بعد نمی توان نگریست. اشعار وی سرشار از مضامین گوناگون اجتماعی، سیاسی، عرفانی، اخلاقی، عشقی و قومی است. او به یك كلام، شاخص رفتار صحرایی و زبان صحراییان است. بی اعتباری جهان گذران و عشق، دو نوای اصیل و دلنشین شعر وی است.
از طرفی دوران پر آشوب مختومقلی مصادف با زمانی است كه طوایف مختلف بر سر مراتع و ییلاق، آب و آبیاری با همدیگر منازعه داشته و چون تركمن ها قدرت مركزی نداشتند این منازعات مانع پیشرفت اقتصادی و همبستگی آنها می شد. این مسائل در شعرهای او بازتاب می یابد.
در شعر فراغی ذهنیت یك قوم را می توان مشاهده كرد. فراغی آرزومند است كه هیچ فردی گرفتار فقر و مسكنت نشود. او از برخورد جامعه نسبت به فقرا نالان است و از دنیای بی وفایی ها گلایه ها دارد. او نسبت به مسائل جهان اطراف خویش بی تفاوت نیست. زیرا آگاه به مسائل حقیقی انسان و دلسوز جامعه است.
● محبت به پیامبر اعظم (ص) و اهل بیت(ع)
مختومقلی به پیامبر اكرم(ص) اراداتی خاص داشته است. وی پیام و سنت حضرت محمد(ص) را سرلوحه زندگی خویش قرارداده بود و همچون دیگر بزرگان ادب و عرفان، دیوان خود را با حمد خداوند و نعت رسول او آغاز كرده است. برای نمونه او درشعرهای متعدد به ستایش خدا و پیامبر اعظم (ص) و اخلاص خود در این راستا اشاراتی كرده است.
همچنین اشعار مختومقلی فراغی در ستایش از اهل بیت پیامبر اكرم(ص)، بیشمار است. بطوری كه محبت مختومقلی به حضرت علی (ع) و فرزندان وی تار و پود اشعار وی را تشكیل می دهد. در شعر گوگگجه كپدری (كبوتر چاهی) شاعر از جوانمردی، خیر، سخاوت، صبر و طاقت علی(ع) سخن می گوید ودر شعر سونمزیارنلار از حضرت فاطمه(س) می گوید. همچنان كه در اشعار پرنغز و به یادماندنی از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) یاد می كند و در شعر خویش در غم از دست رفتن امام حسین (ع) به سوگ و ماتم می نشیند.
● عشق در اشعار
اشعار عاشقانه تنها بخشی از اشعار شاعر را دربر می گیرد اما فقط همین كافی است تا به احوالات و سوز عارفانه او در طلب حق پی ببریم. شرایط اجتماعی و فراز و نشیب هایی كه در زندگی این شاعر و بویژه برای قوم و اطرافیانش رخ داده موجب شده كه این شاعر خود را كنار نكشد و به بیان مشكلات و مسائل اجتماعی و پند و اندرز بپردازد. به این معنی كه مختومقلی هم در آتش عشق حق سوخته و گرفتار آن شده، و هم گرفتار عشق به مردم و اجتماعش شده است. می توان گفت كه عرفان مختومقلی از میان مردم گذشته است.
بی شك یكی از مهمترین مصداق های عشق در اشعار مختومقلی، عشق به مردم و اجتماع است. اشعار عارفانه و عاشقانه مختومقلی بخصوص تصنیف های وی از معشوق را در شعرهای « ای دوست»، «نامه سن»، «اختیاریم قالمازا»، «عشقید ین ایچمك»، «معشوق حقندا»، «یا رسندن» و همچنین وصف حال عرفانی درونی مختومقلی را در دیگر اشعار او می توان مشاهده كرد. مختومقلی دل غمگین و سوخته اش را با خیال معشوق خوش می كند و خودش اعتراف می كند كه دل غمگینم را با خیال معشوق گول می زنم، زیرا می داند كه غیراز خیالی از معشوق، دیدار آن معشوق حقیقی میسر نیست.
● عشق به انسان و طبیعت
دقیق شدن در شعرها و تنوع تفكرات او گلستان سعدی را به ذهن خواننده می آورد به طوری كه دیوان مختومقلی را می توان گلستان زبان تركمن دانست. در گلستان او عشق، عرفان، انسان، آزادی، جامعه و غم عینیت دارد از طرفی مختومقلی شاعر طبیعت است. در كودكی خود حرفه چوپانی را تجربه كرده و این تأثیر زیادی در روحیات شعری او داشته است. طبیعت در برخی شعرهای او به صورتی زیبا خودنمایی می كند.
عناصر اكولوژیكی اعم از ویژگی های طبیعی مانند كوه، دشت، رود، مرتع، حیوانات و خشكسالی ها و عناصر انسانی مانند ساختار ایلی و خانوادگی، عشق به اهل پیامبر(ص)، شكست در عشق زمینی، زورگویی های نادرشاه و حاكمان قاجار، ستمگری خان های محلی ، آشنایی با فرقه نقشبندیه، دوستی با نوری كاظم، تعلیم در مدارسی مانند كوكلتاش و مدرسه خیوه و سرآخر مرگ بستگان نزدیك به همراه موارد دیگر، رویدادهای مؤثر در طرز تلقی او از دنیا و ساختار شعری او را تشكیل می دهد.
انسانی كه از كوه ها و دشت های تركمن صحرا صحبت می كند و طبیعت منحصر به فرد آن را با واژگان سحرآمیز خود به تخیلات خوانندگانش القا می كند، صحراهای شگفت انگیز تركمن و كوهها كه هر كدام رازی را در خود پنهان كرده اند در اشعار مختومقلی مانند فیلمی است كه تصاویر، مناظر و روایاتی كه برای هركدام از مكان ها در نظرگرفته است قابل رؤیت است. انعكاس رنگ های طبیعت بكر و دست نخورده صحرای تركمن در شعر او همیشگی است.
● ادبیات تركمن و غنای زبانی
مختومقلی در تشكیل و گسترش ادبیات كلاسیك تركمن نقش بسزایی ایفا كرده است. اشعار مختومقلی به دلیل سادگی و روانی در میان مردم تركمن رواج بسیاری دارد. از نظر زبانشناسی اشعار مختومقلی به زبان كلاسیك تركمنی و متأثر از ادبیات جغتایی بوده است. در شعرهای مختومقلی می توان وضع فرهنگی و ادبی خلق تركمن را در سده ۱۸ میلادی به صورت تابلویی گویا مشاهده كرد.
این شاعر با فراست دوره كلاسیك،نسخه بی نظیر و زنده ادبیات عامه را با غنای زبانی آموخته و مضامین را با خواسته ها، آمال، آرزوهای مردم در هم می آمیزد. از مختومقلی به عنوان سرآمد و خلیفه شاعران قوم تركمن یاد می شود كه دغدغه فكری او بیش از هرچیز برای تسكین رنج های مردم خود در فوران بود.
● مضامین اخلاقی
دیوان اشعار فراغی كتاب زندگی است. از مسائل و روابط ساده اجتماعی، اخلاقی و بیان آداب و رسوم مردم گرفته تا مفاهیم وسیع و عمیق انسانی را می توان در آن دیوان یافت و آنها را الگوی زندگانی خویش قرار داد. با مطالعه اشعار فراغی در می یابیم كه افزون بر فراگیر بودن خصوصیت بارز شعری، از نظر معنا و مفهوم نیز بسیار عمیق بوده و هدف اصلی فراغی تنها شعر نبوده بلكه مقصود بیان مفاهیم فكری و دریافت های درونی برای هدایت و راهنمایی مردم جامعه اش بوده است. فراغی بیانگر معنویت و فرهنگ مردم صحرا برای جهانیان است.
● ظلم ستیزی
در تاریخ ادبیات هر ملتی، شاعرانی بوده اند كه شعر را در خدمت آرمان های عقیدتی، فرهنگی و اجتماعی به خدمت گرفته اند. این شاعران به نحوی در دمیدن روح بیداری، آرمان خواهی تأثیر به سزایی داشتند. یكی از این شاعران اندیشمند، مختومقلی فراغی شاعر عارف و متفكر است كه كمر به اصلاح جامعه بست و همراه مردم به صلاح و فلاح ملت خویش همت گمارد. فراغی، اندیشه، آرمان و هدفش را به عافیت طلبی خود نیالود چرا كه اندیشه او مبتنی بر تعالیم قرآن كریم، احادیث، اخبار و براساس آموزه های دینی بوده است. در نظر گاه او خدا در اوج قدسیت و كمال قدرت قرار دارد.
● قالب های شعر
اشعار مختومقلی در اصل ۷۰۰ بیت بوده ولی فقط ۲۰۰ بیت آن محفوظ مانده كه مواردی از آن در بخارا و حوالی گنبدكاووس به دست آمده است. قالب های شعری در دیوان مختومقلی هم به صورت عمده شامل قصیده، غزل، مسمط، تشبیهات و استعارات است كه دفتر شعر فراغی را می توان در پنج بخش عاشقانه وعارفانه، قومی، اخلاقی، اجتماعی، دینی و دنیوی تقسیم كرد. مختومقلی با شعر كلاسیك شرق و از آن جمله با فارسی و آذری هم آشنایی و الفت داشته و شاعرانی چون نظامی، خاقانی و نسیمی تأثیر زیادی بر او داشته اند كه به راحتی در برخی از سروده های مختومقلی فراغی قابل تشخیص است.
مختومقلی در شعرهایش برای رسیدن به حق به راهبری متوسل می شود و در جای جای اشعارش با عنوان هایی چون قلندر، پدر، مردكامل، مرد حقیقت، از پیر و مراد خود یاد می كند. اشعار مختومقلی به تواضع و قناعت، ریاضت و اخلاص، خرقه، شوق و فقر اشاره دارد و این را می رساند كه مختومقلی فراغی با شاعران فارسی زبان آشنایی داشته است. وی كه از داستان رستم زال در شاهنامه فردوسی آگاه بوده هنگام سرودن اشعار جنگی و حماسی از قهرمانان شاهنامه یاد كرده است.
● آشنایی مردم كشورها با مختومقلی
مختومقلی فقط شاعر ایران نیست بلكه مردم ازبك زبان مناطق قاراقالباق و خوارزم، تاجیك ها، ترك ها و قزاق ها نیز این شاعر شیرین زبان را خوب می شناسند و به اشعار او علاقه دارند. خوانندگان همراه با آهنگ های مختلف اشعار این شاعر را با سازهای موسیقی اجرا می كنند. همچنین مختومقلی شناسی از مضامین اصلی كتب درسی كشور تركمنستان محسوب می شود.

علی عقیلی

منبع : روزنامه ایران