زیست سپهر یا خردسپهر

حدود ۷۰ سال پیش یک زمین شیمیدان روسی که تلاش می کرد بازتابی از نظم جامعه سوسیالیستی را در دنیای طبیعی بیابد، نوشت؛ «انسان ها می توانند از راه محاسبه های صحیح و با استفاده از فناوری نوین سیمای آینده کره زمین را به همان ترتیبی که در گذشته به وسیله زمین لرزه یا آب شکل می گرفت، شکل دهند.» «ولادیمیر ورنادسکی» در نهایت اعلام کرد جامعه جهانی می تواند با تصمیم گیری های علمی و خردمندانه تاثیر انسان بر محیط زیست را به شیوه یی اصلاح کند که جهان تبدیل به یک «خردسپهر» شود که در آن حیات به وسیله تفکر هدایت می شود. اما این نظریه با مخالفت شدید اکولوژیست ها روبه رو شد.
امروزه گروه های بسیاری از دانشمندان معتقدند برخی از امیدهای «ورنادسکی» جامه عمل به خود پوشیده است. امروزه همچنا ن که «ورنادسکی» در ابتدای قرن گذشته اعلام کرد انسان یکی از مهم ترین عوامل ایجاد تغییر در آب و هوا شده است سوال بااهمیتی که باقی می ماند این است که آیا این عامل تغییردهنده می تواند تاثیرات مثبتی بر جای بگذارد یا خیر؟ دکتر «کلارک» که سرپرست یک گروه برای تاسیس یک نهاد بین المللی برای همین منظور است، می گوید؛ «ما بالاخره به این نکته دست یافته ایم که آنچه از زمین به دست می آید، محدود است. بنابراین سوال اساسی این خواهد بود که آیا انسان آنقدر باهوش است که بتواند بین محدودیت منابع و رشد اقتصادی تعادلی برقرار سازد؟ برخی ها معتقدند انسان هرگز نمی تواند پیچیدگی های طبیعی را به طور کامل درک کند، اما امید به ایجاد تعادلی پایدار میان فعالیت های اقتصادی و توانایی های زمین بیش از ۱۰۰ رهبر سیاسی و هزاران کارشناس را در ژوهانسبورگ گرد هم آورد تا درباره توسعه پایدار به بحث بنشینند. دوره های یخبندان، آتشفشان ها و حرکت پوسته های زمین در طولانی مدت بدون توجه به تصمیمات کنفرانس سران در ژوهانسبورگ، اقدامات انسانی را تحت تاثیر قرار می دهند اما در کوتاه مدت جوامع انسانی در مقابل یک انتخاب طبیعی قرار گرفته اند که بر کیفیت زندگی و محیط زیست پیرامون آنها تاثیر خواهد گذاشت.
فعالیت های انسانی آنچنان تاثیر پردامنه یی بر چارچوب اکولوژیک کره زمین دارد که به راستی دیگر نمی توان انسان را از طبیعت جدا کرد. خروج گاز دی اکسیدکربن از یک نیروگاه در ایالات متحده همان تاثیری را بر اتمسفر می گذارد که گازکربنیک خارج شده از اگزوز یک تاکسی در هنگ کنگ. در کتاب «انتقال بزرگ؛ بیم و امید ایامی که در پیش روست» که به وسیله انستیتو محیط زیست استکهلم به چاپ رسیده است یک گروه برجسته از جغرافیدانان، اقتصاددانان، مهندسان و دیگر متخصصان به این نتیجه رسیده اند همان نیرویی که انسان را تا این مرحله از پیشرفت رساند در نهایت خواهد توانست بر رشد و توسعه اقتصادی لگامی جدی بزند. متخصصان معتقدند نیاز برای تغییر در نگرش بسیار ضروری است چرا که سرعت صنعتی شدن در بخش هایی از جهان به ویژه در آسیا و امریکای جنوبی ممکن است دارای پیامدهای زیست محیطی باشد که پردامنه تر از تاثیرات صنعتی شدن غرب است. حتی گروه های وسیعی از مردم در کشورهای صنعتی پس از دهه ها رفاه شاهد یکنواختی زندگی و هدر رفتن اوقات طولانی در رفت و آمد به محیط کار خود هستند. جوامع بی شماری (از کشورهای فقیر گرفته تا کشورهای ثروتمند) در جست وجوی پیدا کردن راهی هستند تا تعادلی بین نیازهای خود و منابع محدود بیابند. اگر چنانچه انسان نتواند این راه را بیابد کابوس زندگی ناهماهنگ و ویرانگر بر همه مستولی خواهد شد. طی ۳۰ سال گذشته، پایداری، شعار یا آرزوی برخی از جوامع خصوصی، کارشناسان دولتی و حتی اقتصاددانان بوده است. غالباً پایداری را گسترش تلاش انسانی برای پیشرفت بدون به خطر انداختن دورنمای نسل های آینده تعریف کرده اند. طی ۳۰ سال گذشته سه تجمع بزرگ از رهبران جهان پیرامون این مفهوم سودایی تشکیل شده است اما پیشرفت کند بوده است.
اولین کنفرانس سران که سال ۱۹۷۲ در استکهلم برگزار شد زنگ خطر برای یک جهان آلوده را به صدا درآورد. کشورهای ثروتمند پاکیزه کردن هوا و زمین خود را آغاز کردند ولی در همان حال به منافع طبیعی یورش بردند تا بتوانند اقتصاد خود را پیش برانند. در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو کنفرانس سران دیگری تشکیل شد. در این کنفرانس سیاستمداران موافقتنامه یی بلندپروازانه را با هدف جلوگیری از توسعه بیابان ها، حفاظت از اتمسفر و جنگل ها به امضا رساندند. اما این موافقتنامه ها عموماً غیرواقع بینانه بود و بیشتر متکی بر حسن نیت افراد تنظیم شده بود. کشورهای در حال توسعه از قبول تعهد سر باز زدند و اعلام کردند کشورهای توسعه یافته باید پیش قدم شوند. به رغم همه موافقتنامه ها جمعیت انسانی پس از کنفرانس ریو رو به فزونی گذاشت، فقر پردامنه تر شد، جنگل های بیشتری پاک تراشی شدند و گستره های بیشتری از خاک های زراعی فرسایش یافته و منابع دریایی کاهش یافتند. اکنون به نظر می رسد وضعیت کمی بهتر شده است. تعداد فراوانی از ماهواره ها می توانند انبوه اطلاعات در مورد آلودگی هوا در امریکا یا تغییرات ناشی از قطع درختان در اندونزی را در اختیار مصرف کننده قرار دهند. پس از حوادث زیست محیطی بزرگی همچون «بوپال» در هند (۱۹۸۴) و غرق شدن کشتی انگلیسی «آکسون والدز» در آلاسکا (۱۹۸۹) بسیاری از کمپانی ها شیوه های خود را تغییر داده اند تا از بروز چنین حوادثی جلوگیری کنند. در حال حاضر کشورهایی مثل چین و مکزیک که دارای نرخ رشد اقتصادی قابل توجهی هستند در کاهش میزان آلودگی هوا پیشرو هستند. انگیزه این کشورها برای اصلاح کیفیت هوا، فشار جوامع انسانی و همچنین آگاهی بر هزینه های بالایی است که آلودگی هوا موجب می شود. در حال حاضر کشورهایی نظیر چین و اندونزی میزان آلودگی دودکش کارخانه های خود را به شبکه جهانی اینترنت پست می کنند. این شیوه نخستین بار در امریکا به کار گرفته شد. در گذشته یی نه چندان دور هیچ کس نمی توانست فکر کند که برای اصلاح محیط زیست می توان به یک کارخانه دار اعتماد کرد.

اندرو کین
ترجمه؛ شهین محبعلی
NewYorkTimes.com

منبع : روزنامه اعتماد