مدیریت سهمیه بندی quota management راهکار برون رفت از بحران کیلکا

در دنیا مدیریت ماهیگیری براساس سهمیه بندی صید، تاریخچه دیرینه ای دارد که هدف آن بهره برداری کنترل شده ذخایر ماهیان است. در شرایط کنونی روشهای مدیریتی اتخاذ شده در ارتباط با سهم مجاز صید جهانی total allowable cathes)) قادر نخواهد بود که برای روش برداشت ماهیان رهنمود روشنی داشته باشد. لذا در محدود کردن شناورهای صیادی موفق نخواهد بود. در سالهای اخیر با پیشرفت علوم، اتخاذ روشهای مدیریت ماهیگیری براساس سهم مجاز صید برای هر شناور ( Individual transferable quotas ) روشی است که پایداری ذخیره و کارآئی اقتصاد ماهیگیری را فراهم می کند.
هر چند تجربیات جهانی در ارتباط با مدیریت سهمیه بندی با مشکلاتی همراه بوده است که از مهمترین آن نظارت بر سهمیه قابل برداشت هر شناور (ITQS) است. که در اجرای روند آن پیش می آید. بطوریکه براساس تجربه اتحادیه اروپا از ۲۱ شناوری که در ردیف سهمیه بندی صید قرار داشتند، تنها ۷ فروند شناور سهمیه صید برابر یا کمتر از میزان قابل برداشت رعایت کردند و ۱۴ فروند شناور از حد مجاز بالاتر صید کردند و سهمیه مجاز صید را رعایت نکردند. (۱)
از آنجاییکه صید بی رویه از جنبه اقتصادی به خودی خود، تخصیص نهاده ها در ماهیگیری را افزایش می دهد و بخصوص در ماهیگیری صنعتی باعث افزایش سرمایه گذاری بی رویه می شود در نتیجه توان صیادی مستمراً افزایش پیدا می کند و در مقابل ذخایر آبزی کاهش می یابند. در بسیاری از نقاط این وضعیت ادامه می یابد تا به مرحله ای می رسد که هزینه صید برابر با ارزش صید می شود. علاوه بر این تأثیر نوسانات فراوانی آبزی بر قیمتها در بازار و هزینه های صیادی استمرار می یابد و در نتیجه دور باطل افزایش سرمایه گذاری و کاهش ذخیره همزمان تشدید می شود. در اینجا لازم است که دولت (مقام قانون گذار) دخالت نموده و تلاش صید را محدود کند و یا کاهش دهد و آنرا به سطح مناسبی که در توان تولید ذخیره یا ذخایر است برساند.
● بحران کیلکا:
براساس نتایج گزارش ارزیابی ذخایر کیلکا ماهیان به روش هیدرواکوستیک در سال (۷۶-۱۳۷۵) بیوماس کیلکا ماهیان در سواحل جنوبی دریای خزر ۲۷۳ هزار تن برآورد شده است، که شامل ۲۱۲ هزار تن کیلکای آنچوی و ۳۸ هزار تن کیلکای چشم درشت و ۲۳ هزار تن کیلکای معمولی می باشد و مجموع میزان کل ذخایر قابل برداشت کیلکا ماهیان ۸۰ هزار تن تعیین شده است (۲).
آمار و اطلاعات صید ماهیان کیلکا در طی سالیان اخیر نشان می دهد که کاهش صید کیلکا، به دلیل هجوم گونه شانه دار Menmiopsis Leidys تبعات اجتماعی و اقتصادی بر جامعه صیادی و سایر صنایع مرتبط داشته است، بطوریکه حداکثر میزان برداشت در سال ۱۳۷۸ برابر ۹۵ هزار تن بوده و در سال ۱۳۸۱ با نمایان شدن بحران به ۱۵ هزار تن کاهش یافت و همچنین مجموع کل شاغلین مستقیم و غیرمستقیم صنعت ماهیگیری کیلکا که حدود ۲۰ هزار نفر بوده و کل سرمایه گذاری انجام شده در ساخت شناور و صنایع شیلاتی وابسته رقمی در حدود ۲۶۱۷۸۷ میلیون ریال می باشد که با بحران مواجهه ساخته است:
با توجه به روند کاهش ادامه صید پیش بینی می شود که مقدار صید در سال ۱۳۸۵ حدود ۱۷ هزار تن در مجموع دو استان باشد، که این کاهش صید باعث می شود تا نزدیک به ۶۰ درصد شاغلین در این صنعت تقلیل یابند (۳).
● وضعیت موجود:
طرح تعدیل ناوگان صیادی کیلکا با هدف کاستن فشار صید انجام شد و با اجرای این طرح ۶۰ فروند از شناورهای صیادی در قبال دریافت ۵۰۰ میلیون ریال و ابطال مجوز صید بطور داوطلبانه تعدیل شدند، که از این تعداد سهم استان مازندران ۲۴ فروند شناور و استان گیلان ۳۶ فروند است. در شرایط حاضر، ۶۶ فروند شناور در استان مازندران و ۷۴ فروند شناور در استان گیلان در گروه شناورهای فعال قرار دارند، ولی عمدتاً بعضی از شناورها به دلیل مشکلات خاص فعالیت نمی کنند. بنابراین مجموع شناورهای فعال دو استان ۱۴۰ فروند می باشد. وضعیت آماری صید در دوره بحران طی سالهای ۸۳-۸۲-۸۱-۱۳۸۰ بترتیب از ۴۰ هزار تن به ۱۵ هزار تن و ۱۶ هزار تن و ۱۹ هزار تن در سال ۱۳۸۳ کاهش یافته است (۴).
● لزوم اجرای سهمیه بندی صید کیلکا:
آمار صید ماهیان کیلکا نشان می دهد که در بالاترین میزان صید در سالهای ۷۹-۱۳۷۷ بترتیب ۸۵ هزار تن، ۹۵ هزارتن و ۷۸ هزار تن بوده است، و تعداد شناورهای فعال در این سالها بترتیب ۱۳۲ فروند، ۱۵۳ فروند و ۱۹۶ فروند شناور افزایش داشته است، به عبارتی بطور متوسط در سالهای ۷۹-۱۳۷۷ به ازای هر شناور بترتیب ۶۴۳ تن، ۶۲۰ تن و ۳۹۷ تن در سال صید داشتند. از آنجاییکه نقطه سربسر اقتصادی که بنا به تعریف، میزان هزینه و درآمد در آن نقطه برابر است، برای هر شناور براساس مطالعات گذشته بخش اقتصاد صید که به عدد ۱۸۲ تن برآورد شده است، بنابریان ملاحظه می گردد که هر شناور در سالهای ۷۹-۱۳۷۷ بترتیب، ۵۵۷ تن و ۵۴۳ تن و ۲۱۵ تن از نقطه سربسر اقتصادی بالاتر صید داشته اند، و این افزایش فشار بر ذخیره در حد بالاتر از نقطه سربسر از چهار جنبه مورد بررسی و تأمل است:
۱-به دلیل ورود شانه دار منومیوپیس لیدی (Mnemiopsis Leidyi) که بطور تصادفی از طریق آب توازن کشتی های باری به دریای خزر وارد شده است و با تغذیه از تخم و غذای کیلکا خسارت جبران ناپذیری به صیادان وارد ساخته است، بطوریکه کاهش ذخایر کیلکا از سال ۱۳۷۹ که مجموع صید ۷۸ هزار تن در سال بود به ۴۰ هزار تن در سال ۱۳۸۰ رسید.
● شناورهای كیلكا گیر در سواحل دریای خزر
۲-افزایش سریع شناورهای صیادی شوک بعدی به ذخیره کیلکا ماهیان است، بطوریکه از ۷۶ فروند در سال ۱۳۷۵ به ۲۰۰ فروند در سال ۱۳۸۰ افزایش یافت و هجوم بی رویه صید و بدون ظرفیت و سهمیه پیش بینی شده برای هر شناور، باعث عدم توازن در بازسازی ذخیره شده است. البته نباید از نظر دور داشت که در این سالها، حضور شانه دار مذکور نیز بعنوان غارتگر و آفت ماهی کیلکا بعنوان عامل مضاعف فشار ذخیره کیلکا نمایان بوده است.
۳-براساس نتایج پروژه هیدرواکوستیک سال (۷۶-۱۳۷۵) و مونیتورینگ مستمر کیلکا ماهیان در مناطق صید تجاری حدود ۸۵% از ذخایر کیلکا ماهیان مربوط به گونه آنچوی و حداکثر میزان صید این گونه در سال ۱۳۷۸ به ۶۰ هزار تن رسید، و از آن سال به بعد صید همچنان روند کاهشی داشته و در سال ۱۳۸۳ به ۲/۵ هزار تن رسیده است. با توجه به اینکه میزان صید این گونه حدود ۸۵-۸۰ درصد کاهش یافته است و نظر به اینکه ذخایر اصلی کیلکا ماهیان نیز مربوط به این گونه است، لذا پیشنهاد مراجع تحقیقاتی شیلاتی در شرایط حاضر بر حفظ و ترمیم ذخایر این گونه است و نه صید آن (۶). براساس مطالعات انجام شده این گونه در مناطق ماهیگیری با عمق ۸۰-۵۰ متر و بالاتر زیست می کند و به همین خاطر با کاهش ذخایر این گونه، صیادان نیز در طی دو سال اخیر از صید در اعماق فوق خودداری نموده و به صید در اعماق زیر ۴۰ متر مشغولند.
این منطقه جایگاه زیست کیلکای معمولی می باشد که میزان صید آن از ۳/۱ هزار تن در سال ۱۳۷۶ شروع شده و ضمن وجود نوسان در میزان صید به ۷/۱۳ هزارتن در سال ۱۳۸۳ رسیده است. فشاركنونی بر ذخیره کیلکای معمولی بیم آن می رود که در سالهای آتی این گونه نیز به سرنوشت کیلکای آنچوی دچار شود.
۴-عدم توازن در میزان برداشت ذخایر کیلکا در بنادر صیادی از عمده مشکلات و گلایه صیادانی است که در بنادر فقیر به لحاظ ذخایر کیلکا به صید مشغولند. برای مثال در بررسی آماری استان مازندران در شش ماه از سال ۱۳۸۴ ملاحظه می گردد که در بندر امیرآباد میزان صید برای هر شناور ۱۱۰۰ کیلوگرم در هر شب است، و همین شرایط در بندر بابلسر بکلی فرق می کند و برای هر شناور ۱۴۵۰ کیلوگرم در شب می باشد، البته نباید از نظر دور داشت که میزان شبهای دریانوردی در بندر امیرآباد به دلیل شرایط اقلیمی کمتر می باشد و این شرایط وضعیت سرانه صید سالانه را در این بندر وخیم تر می کند. همچنین در بررسی آماری سال ۱۳۸۳ استان گیلان ملاحظه می گردد که هر شناور در بندر کیاشهر ۱۶۶۰ کیلوگرم در هر شب صید داشتند و در بندر انزلی ۱۲۵۰ کیلوگرم و بندر آستارا ۸۰۰ کیلوگرم سهم هر شناور در شب است. عدم توازن در میزان برداشت ذخیره باعث ایجاد نارضایتی در بنادر ماهیگیری می شود که با کاهش صید مواجهند. لذا مسئولان مدیریت ماهیگیری باید مقدار صید هر شناور و بطور کلی صید را از نزدیک نظارت نمایند تا مقادیر آن از میزان تعیین شده (مقدار کل صید و سهم انفرادی هر شناور) بالاتر نرود.
شرایط اجرای سهمیه بندی صید کیلکا ماهیان:
۱-برآورد نقطه سربسر اقتصادی سالانه شناورهای کیلکاگیر.
۲-برآورد ظرفیت برداشت ذخیره کیلکا ماهیان برحسب گونه در سال.
۳-تعیین سهمیه برداشت هر شناور براساس ظرفیت شناور.
۴-نظارت و اجرای سهمیه بندی صید برای هر شناور.
۵-فراهم آوردن شرایط برای افزایش قیمت و فروش کیلکا.
۶-مسئولیت تصمیم گیری نهایی عموماً بر عهده مسئولین سیاسی است.
به هر حال در مدیریت ماهیگیری مسئولانه، به جای آنکه مسئولیت مدیریت، کاملاً به عهده سازمانها یا تشکیلات دولتی واگذار شود، باید با مشارکت و همکاری تعداد هر چه بیشتری از طرفهای ذینفع انجام شود. لذا لازمست طرفهای ذینفع جهت بقاء خویش و پایداری ذخیره، خواسته های موردنیاز مسئولان مدیریت ذخایر را در سطحی مناسب تأمین نمایند.

منابع:
۱- Individual Quota managment in fisheries for deteming catch Quotas and initial Quota Allocafion.۱۹۹۷,۴۱py. ISBN۹۲۵۱۰۴۰۶۴۸
۲- گزارش نهایی پروژه ارزیابی ذخایر کیلکا ماهیان و مونیتورینگ مناطق صید آنها در سال ۷۶-۱۳۷۵ . موسسه تحقیقات شیلات ایران. تابستان ۱۳۷۷.
۳- تقوی. ا. اثرات اجتماعی، اقتصادی کاهش صید کیلکا به دلیل هجوم ۱۳۸۲. موسسه تحقیقات شیلات ایران .
۴- آمار صید ماهیان کیلکا. اداره آمار و اقتصاد صید.
۵- راهنمای فنی فائو در زمینه ماهیگیری مسئولانه. ۱۹۹۶ . سازمان شیلات ایران.
۶- هشدار نسبت به ادامه صید کیلکای معمولی در مناطق کم عمق دریای خزر. ۱۳۸۴. پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران.

هادی قربانی