تمنای نوستالژیک در خاتمیسم!

روز یکشنبه سایت منسوب به مجمع تشخیص مصلحت نظام به نقل از مشاور سابق جناب آقای خاتمی از «بازگشت خاتمیسم» به صحنه کشور نکاتی را منتشر ساخته که از وجوهی مختلف قابل تأمل و ملاحظه می باشد.
مبدع خاتمیسم البته مدعی ابداع کاربست روش های گفتمانی در عالم سیاست ورزی نیز می باشد، اما از آن روی که مدعیان سیاست های علمی و گفتمانی می باید برای اثبات ادعاهای خویش به اقامه دلیل و برهان پایبند باشند، بر آن شدیم تا به طرح چند پرسش از طراح نظریه بازگشت خاتمیسم در منظر و مرآی ملت ایران بپردازیم و ادعاهای دوسویه در این گفتار را به عیار نقد بگذاریم:
۱) چه معنایی از بازگشت، در عبارت «بازگشت خاتمیسم» مراد گوینده آن سخن بوده است؟! آیا این بازگشت، رجعت مجدد یک رئیس جمهور سابق به حوزه قدرت و سیاست است؟ رئیس جمهوری که هر روز ورود مجدد خود را به حوزه سیاست انکار می کند! اگر این بازگشت، همان سفرهای زنجیره ای و استانی رئیس جمهور سابق پس از سفرهای استانی رئیس جمهور مستقر و لاحق است، در این صورت خوش بینانه ترین سخن این است که آن را امری یک سویه و ورود مهمان بر جمع خاصی از میزبانان محصور در یک محله و یا کریدورهای یک یا چند حزب بدانیم، در این صورت همگان در حال تفرج و سیاحت تابستانی هستند و مردمان ایران زمین در هرنقطه ای مهمان خویش را ارج می نهند.
۲) ممکن است گوینده، خود اظهار کند، ما نه از بازگشت خاتمی بلکه از پدیده ی خاتمیسم سخن گفته ایم! در این صورت پرسش بعدی آن است که هر بازگشتی در عالم عین و ذهن باید مقبولیت یافته و مبتنی بر توهم نباشد. به راستی چه چیزی در حال بازگشت است و چیستی آن کدام است؟! بازگشت به کدامین مؤلفه و یا خاطره خوش ملی!! به دیگر سخن طرح بازگشت چقدر با عالم واقع انطباق دارد؟! به عبارتی دیگر، آیا مراد گوینده بازگشتی رمانتیک و بر سبیل تخیل ابتناء یافته، یا با زندگی مردمان و زیست بوم ایرانیان ملازمه و پیوند دارد.
۳) مبدع خاتمیسم در فرازی دیگر با عبور از ادب تحقیق، پژوهش و نظریه پردازی، پیشاپیش با ابهام در رقابت آزاد و قانونی آینده کشور، به شرط ناگفته ی عدم تحقق تقلب، رجعت به خاتمیسم را جزو گفتمان مسلط آینده به شمار آورده اند! که در این صورت پرسش ما این است که آیا انگیزه خوانی از نیت مجریان انتخابات و غیب گویی از فضای رقابت های آینده ملازم ابداع خاتمیسم است؟
مگر نه این که طراح خاتمیسم، اظهار داشته، تسلط گفتمانی با آگاهی مردمان پیوندی وثیق دارد، پس اگر چنین است؛ رازآلود نمودن فضای رقابت، خود توهین به شعور مردمان است و نظریه پردازان نباید در مقام نظرسازان به اظهارنظر بپردزاند. اینجا نه الجزایر است نه ترکیه! اینجا ایران است صدای جمهوری اسلامی! از این رو باید از حرف های پارتیزانی و ژست های اپوزیسیونی دوری جست، و بی اقبالی خویش در سپهر عمومی ایران را به امری رازآلود وافسانه ای احاله نکرد!
۴) طراح خاتمیسم از عنصری مهم با عنوان سپهر عمومی جامعه در تسلط گفتمانی و یا مسلط شدن خاتمیسم در آینده سخن به میان آورده است. اتفاقاً مرکز ثقل پرسش ما دراین گفتار هم در چنین نقطه ای است.
پرسش آن است که معیار اندازه گیری بازگشت ایرانیان به خاتمیسم چه چیزی است؟ آیا به دور از نظرسازی، پای نظرسنجی ای در میان بوده که ما از آن بی اطلاعیم؟ در این صورت چه مرکزی متولی این نظر سنجی بوده و از چه مؤلفه های علمی- پژوهشی تبعیت کرده است؟!
علاوه بر این، پرسش مهم ما این است که چه مطالبه و کالایی ارزشمندتر و ذی قیمت تر از «عدالت» در سپهر عمومی جامعه وجود داشته و دارد که «خاتمیسم» قرار است با عبور از آن، نظر خویش را به گفتمان مسلط جامعه مبدل کند؟!
به گمان ما، آنچه ایران و ایرانی بر آن اصرار دارد، بازگشت به خویشتن و عبور از گفتمان های تصنعی و رجوع به فراگفتمان عدالت می باشد که در اسلام حقیقی متبلور است.
توهم نمی تواند جایگزین خوبی برای حقیقت باشد. واقعیت آن است که غیر از اکنون، مبدع خاتمیسم در زمانه ای دیگر نیز پس از شکست پروژه اصلاحات غیر بومی دولت وقت و یأس وی از نامقبول افتادن آن در سپهر عمومی جامعه، ثبت و ضبط آرای آقای خاتمی- بخوانید خاتمیسم- را در کتب درسی نظام متوسط کشور از رئیس جمهور سابق خواستار شد؛ یعنی مسلط نمودن گفتمانی غیرمقبول به مدد قدرت و تغلب، که با هشدار و انذار خاتمی مواجه شد.
۵) پرسش بعدی آن است که «ایسم» متصل به خاتمی در «خاتمیسم» چیست و جنس آن کدام است؟! آیا این ایسم هم به مثابه دیگر ایسم های مأخوذ از متن مدرن می باشد که مقصود از آن در تاریخ معاصر ایران معنا و مفهومی آشکار دارد؟! آیا بیان این ایسم در نزد ملت رشید و هوشمندی نظیر ایران که برای انواع و اقسام ایسم های به مراتب پرملات تر وقعی قائل نشده به دور از حکمت و قضاوت عقل نیست؟! البته ایسم ها و ایدئولوژی های مدرن سعی کرده اند تا همواره در مقابل اسلام طرح جدیدی ارائه کنند، اما به جز جذب چند نفر افراد ناآگاه و بی اطلاع از ثروت و مواریث فرهنگی ایرانیان هرگز قادر نشدند از راهی غیر از قدرت تپانچه و بمب، خویش را برای مدتی در سپهر عمومی جامعه تحمیل کنند.
تحمیل ایسم ها از طرق قدرت و سپس ایجاد سلطه آن در سپهر عمومی جامعه البته به حوادث تلخ و ناگواری در تاریخ معاصر منتهی گردید.
رضاخان و کمال آتاتورک نتیجه چنین تغلب گفتمانی پیرامون ما هستند. همه می دانیم که «پهلویسم» و «کمالیسم» از حیث ملازمه با سپهر عمومی جامعه جزو خونبارترین و بدفرجام ترین گفتمان و ایسم های زمانه اند.
تزلزل و فروپاشی پهلویسم دیری نپائید و به رغم به خدمت درآمدن طراحان گفتمان ساز در رژیم وقت، واژگان نهایی اسلام به زودی بر آن غلبه یافت، اما اکنون به رأی العین دست و پازدن های «گفتمان ارتشی» کمالیسم غالب را در ترکیه می بینیم که نزد اسلام گرایان به حضیض ذلت تنزل یافته است. مگر می شود با قدرت یک ارتش و چند روشنفکر، عناصر نظم بخش را در یک گفتمان، محفوظ و منسجم نگه داشت. پهلویسم، کمالیسم و به طریق اولی لنینیسم- استالینیسم و دیگر ایسم ها هرگز قادر نیست، دین و دنیای آدمی را آن گونه که فطرت اقتضاء دارد و انفطار عالم و آدم بر آن ابتناء یافته، اداره کند.
۶) پرسش بعدی نگارنده از مدعی و مبدع خاتمیسم آن است که به راستی خاتمیسم چیست؟ آیا ایدئولوژی جدیدی نازل شده است که نمی دانیم؟ اگر مقصود سهو لسان است، که نظریه پردازان باید از ارائه تعریف پرهیز کنند مگر اینکه تعریف از حیث منطقی جامع و مانع باشد.
لذا پیشنهاد می کنم به جای طرح اصطلاحات ابتناء یافته بر فن ژورنالیسم به بیان عناصر داخلی و نظم بخش آن نحله و یا آن ایسم مبادرت شود و مبدعان آن به جای رازآلود کردن فضا و افسانه سرایی به بیان رأی و مقصود خویش بپردازند.
دنیا را چه دیدید! شاید ما هم پس از اقامه براهین این ایسم جدید درایران از اعتقادات خود دست کشیده و به شما ایمان آوردیم!! اما خارج از ارائه اعجاز! حداقل بگویید، مدل راهنما [Ideal type] خاتمیسم چیست؟ شاخصه ها و مؤلفه های نظری این ایسم جدید کدامند؟ و طرح آرمانی آن از چه مشخصاتی برخوردار است؟ خاتمیسم ادعایی، نظام مستقر کنونی را از حیث نظر و عمل چگونه تخریب می کند و از بعد ایجابی و سازندگی چگونه مدلی را جایگزین می نماید؟
آیا خاتمیسم خود منبعی مستقل در ایجاد هویت است؟ به عبارتی دیگر آیا از خودپسندگی ایدئولوژیک و ذاتی انسجام یافته برخوردار است یا با جعل مفاهیم مدرن مستقر می شود و با حیاتی ظلی، ذیل لیبرال دموکراسی روبرو است؟!
دیگر سخن آیا از خلوص ایدئولوژیک برخوردار است یا از التقاط ایدئولوژیک رنج می برد؟!
پیداست که پاسخ به این پرسش ها نمی تواند از سر تفنن صادر شود. لذا خوب است مبدع و مدعی رئیس جمهور سابق به این گونه پرسش ها به دور از زبان سیاست و فارغ از سودای قدرت پاسخ دهد. در غیر این صورت بر رئیس جمهور سابق است که با توجه به دعوت اخیرش مبنی بر رعایت اعتدال، که همانا بازگشت به عدالت و پذیرش گفتمان مسلط کنونی است از «صنایع» و «مأمورین» گفتمان ساز اعلام برائت کند.
چگونه است که به رغم اقبال عالم و آدم به امام خمینی(ره) که به قول حکیم فرزانه آیت الله جوادی آملی، «مهندس معمار» انقلاب است، نمی توان به طرح خمینیسم پرداخت و باید نام و یاد و آرمان او را ذیل واژگان نهایی اسلام تبیین کرد، اما می توان از خاتمیسم و بازگشت آن سخن گفت؟ بازگشت به دوره ای که به قول یکی از نظریه پردازانش، می شد حتی علیه خدا هم تظاهرات کرد!
نتیجه اینکه خاتمیسم صحت ندارد و از واقعیت سپهر عمومی جامعه به دور است، التبه ما حسود نیستیم، شاید هم از نظر مدعی، سید محمد خاتمی ایدئولوژی جدیدی آورده باشد. اما اگر ایدئولوژی جدیدی در کار نیست و فکر می کنم از نظر خود جناب آقای خاتمی نیز چنین است همان بهتر که بگوییم خاتمی هم مثل همه، سفرهای تابستانی دارد و این اساساً برای تفرج و سیاحت و چه بسا، آسودن آدمی پیش از ورود به سیاست امری متعارف و خوب است.

مجتبی زارعی

منبع : رجا نیوز