تربیت فرزندانمان

تربیت اساسی‏ترین مساله انسان است که بدون آن به سعادت دنیا وآخرت نایل نمی‏گردد. معصومین علیهم السلام همچنان که در سایرابعاد زندگی، چراغ هدایت پیروان خود بوده‏اند در زمینه تربیت‏ نیز بهترین و مطمئن‏ ترین الگویند. این مقاله بر آنست تا نکاتی ‏از دفتر زرین دیدگاهها و سیره تربیتی یکی از آن بزرگواران ‏یعنی امام باقرعلیه السلام را به پیروان آن حضرت تقدیم نماید. ایران سهراب این مسائل را برای شما کاربران گرامی بازگو کرده است.
● آداب تربیتی پس از تولد:
از امتیازات تربیت اسلامی این است که در آن علاوه بر زمینه ‏سازی‏ مناسب در قبل از تولد فرزند و بلکه پیش از ازدواج والدین، تربیت از آغازین لحظه تولد به طور عملی شروع می‏شود و آداب و سنن ‏ویژه‏ای نسبت ‏به نوزادان سفارش شده است که در اینجا به برخی از آنها که در کلمات گوهربار امام باقر(ع) مورد توجه واقع گردید اشاره می‏شود.
۱و۲) گفتن اقامه در گوش و باز کردن کام نوزاد با آب فرات:
امام باقر(ع) فرمودند: «شایسته است کام نوزاد با آب فرات بازگردد و در گوشش اقامه گفته شود.»(۱)
۳و۴) عقیقه و نامگذاری:
آن حضرت فرمودند: «هرگاه برای شما فرزندی به دنیا آمد در روزهفتم اگر پسر است گوسفند نر و اگر دختر است گوسفند ماده برایش‏عقیقه کنید و از گوشت آن به قابله بدهید و در روز هفتم او را نامگذاری کنید.(۲) نکته مهم در نامگذاری انتخاب نام نیکو و پرهیز از نامهای ناخوشایند است. زیرا نام نیکو مایه سرور فرزند و نام ناخوشایند باعث نگرانی و دغدغه خاطر او می‏گردد، امام باقر(ع) در سخنان خود برخی از نامهای نیکو و غیر نیکو را بیان کرده‏اند. آن حضرت در این زمینه فرمودند: «اصدق الاسماء ما سمی بالعبودیه و افضلها اسماء الانبیاء.»(۳) صادقترین ‏نامها، نامهایی است که بندگی خداوند را تداعی نماید و بهترین ‏آنها نامهای پیامبران است.
● تاثیر شیر مادر در تربیت
در تربیت فرزندان، والدین نخستین نقش را دارا هستند، این نقش ‏و تاثیر در مقاطع گوناگون سنی یکسان و هم‏ اندازه نمی‏باشد بلکه در مقاطع و مراحلی از تربیت نقش پدر برجسته‏ تر و در مراحل‏ دیگری نقش مادر تعیین‏ کننده ‏تر است و در یک دیدگاه کلی می‏توان‏ گفت که تا پیش از سن نوجوانی به ویژه در دوران جنینی و شیرخوارگی نقش مستقیم مادر در تربیت فرزند بیشتر از پدر خواهد بود و از دوره نوجوانی به بعد به خصوص در مورد پسران نقش پدران ‏مهمتر است، البته این بدان معنا نیست که نقش پدر در دوران‏ کودکی و نقش مادر در دوران نوجوانی و جوانی ناچیز و کم ‏رنگ ‏باشد بلکه مقصود بیان برجستگی نقش و تاثیر بیشتر هر یک در یک ‏مرحله خاص است.
بنابراین یکی از مقاطع مهم مقطع شیرخوارگی است ‏که در آن، مادر نقش مستقیم و اساسی را دارد. در این مقطع ‏شیردادن مهمترین عامل ارتباط نوزاد با مادر است، شیر مادرعلاوه ‏بر نقش مهمی که در تغذیه و بهداشت جسمانی نوزاد دارد عامل‏ ایجاد و انتقال بعضی ویژگیها به فرزند نیز می‏باشد و ما به دو نمونه از آنها که در سخنان امام باقر(ع) بیان شده، اشاره‏ می‏کنیم:
▪ حماقت و کودنی: امام باقر(ع) فرمود: «لا تسترضعوا الحمقاء فان اللبن یعدی و ان الغلام ینزع الی اللبن یعنی الی الظئر فی ‏الرعونه و الحمق‏.» زنان کودن را دایه فرزندانتان قرار ندهید زیرا از طریق شیر حماقت و کودنی به آنها منتقل می‏شود.(۴)
▪ زیبایی و زشتی: آن حضرت فرمودند: «دایه‏های زیبا برای ‏فرزندانتان انتخاب کنید و از دایه‏های زشت‏ رو بپرهیزید زیرا چه ‏بسا شیر انتقال‏ دهنده (زشتی و زیبایی) باشد.»(۵) نیز در حدیث‏ دیگری فرمود: «بر شما باد به انتخاب دایه‏های نظیف و زیبا، زیرا شیر انتقال ‏دهنده (زیبایی) است.»(۶)
▪ کودک و نیاز به محبت:
محبت از ضروری ‏ترین نیازهای عاطفی فرزند در دوران کودکی است و بدون توجه به آن کودک به رشد عاطفی مناسب نایل نمی‏شود، این‏ نیاز، برای کودک به شکلهای گوناگون قابل پاسخگویی است که ‏می‏توان به بوسیدن کودک، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‏آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی و... اشاره کرد.
امام باقر(ع) در فرصتهای مناسب از طریق در آغوش گرفتن و بیان جملات محبت‏آمیز، محبت ‏خود را به کودک خردسالش امام صادق(ع) نشان می‏دادند و از این طریق به نیاز عاطفی او پاسخ می‏گفتند، محمد بن مسلم ‏از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل می‏کند که من در خدمت امام باقر(ع) بودم؛ در این هنگام فرزند(خردسال-) ش جعفر(ع) وارد شد و بر سراو ذؤابه(۷) و در دستش عصایی بود که با آن بازی می‏کرد. امام ‏باقر(ع) او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب ‏به او فرمود: « پدر و مادرم به فدایت ‏باد (با این چوب) کار لهو انجام مده و بازی مکن، سپس فرمود:«ای محمد، پس از من او امام توست. از او پیروی کن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند اوهمان صادقی است که رسول خدا(ع) او را توصیف نمود که شیعیان او در دنیا و آخرت پیروزند و دشمنانش در زمان هر پیامبری ملعون‏هستند. در(این هنگام) جعفر(ع) خندید و صورتش قرمز گردید، آنگاه امام باقر(ع) به من فرمود: از او سؤال کن، من از او پرسیدم ای پسر رسول خدا، خنده از کدام عضو بدن منشا می‏گیرد. جعفر(ع) فرمود: ای محمد، عقل از قلب، اندوه از کبد و نفس از ریه و خنده از طحال منشا می‏گیرد. (وقتی این پاسخ را از اوشنیدم) از جایم برخاستم و او را بوسیدم.»(۸)
● ستایش از فرزند صالح:
ستایش بجا از فرزند و کارهای نیک او باعث احساس ‏موفقیت و توانایی و نیز موجب انگیزه قوی برای تکرارکارهای خوب ‏و رشد بیشتر او می‏گردد. به خصوص اگر این تمجید به موقع و درحضور کسانی باشد که آگاهی آنها از رفتار شایسته فرزند برای او مهم باشد. علی بن حکم به نقل از طاهر یکی از اصحاب امام ‏باقر(ع) نقل می‏کند. من در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم که ‏فرزندش جعفر(ع) وارد شد. امام باقر(ع) در باره‏اش فرمود: «او بهترین مخلوقات خداوند است.‏»(۹) در این حدیث ملاحظه می‏شود که ‏امام باقر(ع) در نزد صحابی خود فرزندش را که صلاحیت و شایستگی ‏لازم را داشته به بهترین وجه ممکن ستوده است.
● والدین و نصیحت فرزند:
نصیحت فرزندان و صحبت کردن با آنها علاوه بر آن که والدین ازطریق آن می‏توانند رهنمودهای مهم و اساسی را ره توشه زندگی ‏فرزندانشان قرار دهند می‏تواند یک نوع زمینه ایجاد ارتباط صمیمی بین والدین و فرزندان را فراهم نماید و از این طریق‏ والدین به خصوص پدر، می‏توانند به فرزند نزدیک شوند و در یک فضای‏ صمیمی و عاطفی، ضمن آگاهی از مشکلات و خواسته‏های فرزندان ‏رهنمودهای لازم را به آنها ارائه دهند. امام باقر(ع) نیز در فرصتهای مناسب با فرزندان خود صحبت می‏کردند و گاهی به شکل ‏گروهی و عمدتا به شکل فردی به نصحیت آنها می‏پرداختند که به ‏نمونه‏هایی از آنها اشاره می‏کنیم:
۱) اسماعیل بن خالد نقل می‏کند که از امام باقر(ع) شنیدم که ‏فرمود: پدرم ابو جعفر(ع) ما (فرزندان) را جمع می‏نمود و به ما می‏فرمود: ای فرزندان از تعرض نسبت‏ به حقوق دیگران بپرهیزید، بر مشکلات و سختیها صبر پیشه کنید و اگر خویشان شما را به کاری ‏که ضررش برای شما بیش از نفعش باشد دعوت کردند اجابت‏ نکنید.»(۱۰)
۲) از جمله سفارشهای آن حضرت به فرزندش امام صادق(ع) این ‏جملات است: «خداوند سه چیز را در سه چیز دیگر پنهان کرده است، رضایش را در اطاعت مخفی کرد پس هیچ طاعتی را کوچک نشمار، شاید که رضایتش در همان طاعت ‏باشد. خشم و غضبش را در معصیت پنهان ‏نمود پس هیچ نوع معصیتی را کوچک نپندار، شاید که غضبش در همان ‏باشد. و اولیاء خود را در میان بندگانش پنهان کرد، پس احدی از بندگان او را حقیر مدان که شاید همان بنده ولی او باشد.»(۱۱)
۳) آن حضرت به فرزندش فرمود:« فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری ‏می‏باشند، زیرا اگر سست و تنبل باشی به ادای حق نخواهی پرداخت‏ و اگر محزون و اندوهناک باشی بر حق، صبر پیشه نخواهی‏کرد.»(۱۲)
۴) سفیان ثوری نقل می‏کند که امام صادق(ع) را ملاقات کردم و از او خواستم مرا نصحیت کند... آن حضرت فرمود: ای سفیان! پدرم ‏مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر داشت، از جمله آن‏ سفارشات این بود که فرزندم، هر که با رفیق بد همراه شود سالم ‏نمی‏ماند و هر که در محلهای اتهام برود مورد اتهام قرار می‏گیرد و هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‏شود.»(۱۳)
● اهمیت آرامش خانواده در تربیت:
تردیدی نیست که خانواده نقش اساسی در تربیت فرزند دارد و پرورش صحیح فرزندان بدون توجه جدی والدین به این امر مهم و ایجاد فضای مناسب و آرام برای آن میسر نیست. نا بسامانی ‏خانواده، اختلاف و نزاعهای والدین، عدم رابطه صمیمی میان اعضای ‏خانواده به ویژه والدین، فقدان امنیت و آرامش لازم در جامعه کوچک ‏خانواده، تربیت صحیح فرزند را به مخاطره می‏اندازد. از این رو در مبحث ‏حسن خلق در روایات، بیش از هر مورد دیگری‏ در باره خوش رفتاری پدر خانواده با اهلش تاکید شده است و این ‏حاکی از آن است که خوش رفتاری در کانون خانواده اهمیت ویژه ‏دارد و آثار مثبت آن فراتر از خوش رفتاری با افراد دیگر است، زیرا در جامعه کوچک خانواده افراد کاملا با هم در ارتباط هستند و بر یکدیگر تاثیر می‏گذارند و چتر آثار مثبت‏ خوش رفتاری و پیامدهای سوء بد رفتاری بر سر همه اعضای خانواده پهن می‏گردد ودر یک کلام خوش ‏رفتاری در کانون خانواده آثار تربیتی فراوان و بد رفتاری پیامدهای سوء بی‏شمار به همراه دارد. امام باقر(ع) در زمینه اهمیت‏ خوش رفتاری در کانون خانواده‏ فرموده است:«... من حسن بره باهله زید فی عمره‏.»(۱۴) هر کس ‏احساس و ملاطفتش را نسبت ‏به خانواده‏اش نیکو گرداند عمرش طولانی‏ می‏گردد. در این حدیث ‏شریف تعبیر لطیف و ظریف «من حسن بره‏» دلالت ‏بر آن دارد که نه تنها احسان و ملاطفت نسبت‏ به خانواده ‏پسندیده و لازم است ‏بلکه می‏بایست ‏برای تاثیر بیشتر، این احسان ‏و ملاطفت ‏به نیکویی و بهترین وجه انجام گیرد.
● نقش تربیتی عمل والدین و مربیان:
مربیان موفق در جهاد مقدس تربیت‏ بیش از آن که به گفتار دعوت‏ به نیکی کنند با عمل صالح دعوت کرده‏اند، پیش از آن که سخن‏ بگویند عمل نمودند، پیش از آن که به تربیت دیگران اقدام کنند به اصلاح خویش پرداختند، بنابراین والدین که خود اولین مربیان ‏فرزندان هستند می‏بایست ‏با زبان عمل با فرزندانشان سخن بگویند، فرزندان باید در عمل ببینند که والدین به آنچه می‏گویند پای ‏بند هستند و خود عمل می‏کنند و گفتارشان با عملشان مطابقت ‏دارد. به نظر می‏رسد که اساسی‏ترین عامل تربیتی معصومان علیهم‏السلام و در واقع مهمترین راز موفقیتشان در تربیت فرزندان‏ همان تربیت ‏با عمل و پای‏ بندیشان به آنچه می‏گفتند بوده است و این شیوه در سیره تربیتی امام باقر(ع) نیز کاملا آشکار است، فرزندان آن حضرت با دیدن اعمال پدر برای انجام اعمال صالح و رفتار درست الگو می‏گرفته و به راز بندگی خداوند دست می‏یافتند. در ذیل به ذکر دو نمونه از رفتارهای آن حضرت اکتفا می‏کنیم:
۱) امام باقر(ع) و صدقه به فقراء: از فرزند بزرگوار آن حضرت نقل شده است که روزی بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که در آن روز پدرم هشت هزار دینار به ‏تهی‏ دستان مدینه صدقه داده‏اند و اهل خانه‏ای را که تعداد آنها به یازده نفر می‏رسید آزاد کرده است‏.»(۱۵)
۲) اسحاق بن عمار از امام صادق(ع) نقل کرده است: من پیوسته ‏رختخواب پدرم را پهن می‏کردم و منتظر می‏ماندم تا ایشان به ‏رختخواب بروند و بخوابند، سپس برمی‏خاستم و به رختخواب خود می‏رفتم، شبی آن حضرت تاخیر کردند و من در طلب او به مسجد رفتم، در حالی که مردم خواب بودند، او را در حال سجده دیدم وغیر او کسی در مسجد نبود. من صدای او را می‏شنیدم که می‏گفت:«سبحانک اللهم انت ربی حقا حقا، سجدت لک یا رب تعبدا و رقا، اللهم ان عملی ضعیف فضاعفه لی، اللهم قنی عذابک یوم تبعث‏عبادک و تب علی انک انت التواب الرحیم.»(۱۶)
● تربیت معنوی فرزندان:
تربیت ابعاد مختلفی چون جسمانی، عقلانی، عاطفی، اجتماعی واخلاقی دارد. از مهمترین ابعاد تربیت، تربیت معنوی است که به ‏عقیده ما در تربیت اسلامی، پرورش این بعد غایت همه ابعاد دیگراست. این نوع تربیت که شامل پرورش بعد معنوی انسان و فراهم‏ نمودن زمینه ارتباط انسان با خداوند و در نهایت پرورش انسان ‏برای رسیدن به قرب الهی است.
بسیار مورد تاکید ائمه علیهم السلام بوده است و آن بزرگواران ‏در تمام صحنه‏های زندگی بیشترین اهمیت را به پرورش این بعد فرزندان می‏دادند و برای تحقق آن از شیوه‏های خاص بهره می‏گرفتند که به نظر می‏رسد از مهمترین شیوه‏ها، دو شیوه (ذکر و دعا) است‏ و هر چند دعا نیز یک نوع ذکر تلقی می‏شود اما از آنجا که درتربیت معنوی عنصری کلیدی و مهم است از آن به عنوان یک شیوه ‏جداگانه یاد می‏کنیم. امام باقر(ع) در سیره تربیتی خود از این ‏دو شیوه به شکل خاصی بهره جستند.
۱) ذکر و یاد خدا:
ذکر که عبارت از توجه قلبی انسان نسبت ‏به خداوند است و گاهی‏ در قالب الفاظ مخصوصی بر زبان جاری می‏شود. نقش بسیار مهمی درتربیت ‏بعد معنوی انسان دارد. ابن قداح از امام صادق(ع) نقل ‏کرده که «پدرم (امام باقر-ع-) بسیار یاد خدا می‏نمود، همراه‏ او راه می‏رفتم او را در حال ذکر می‏دیدم با او غذا می‏خوردم او را در حال یاد خداوند می‏دیدم، با مردم سخن می‏گفت و این کار او را از یاد خدا غافل نمی‏کرد. من مشاهده می‏کردم که زبان او مدام ‏در حال گفتن ذکر لا اله الا الله بود. پدرم ما را جمع می‏نمود وما را به ذکر و یاد خدا امر می‏فرمود و این کار تا طلوع خورشید ادامه داشت، هر کدام از ما که قرائت قرآن آموخته بود به ‏خواندن قرآن و هر کدام که قرآن نیاموخته بود به گفتن ذکر امرمی‏نمودند.»(۱۷) این حدیث در بردارنده دو نکته مهم است. نخست آن که بر مطابقت ‏گفتار با عمل حضرت دلالت دارد و نشان می‏دهد که امام ابتدا خود عمل می‏نمودند و از ذکر گفتن غافل نمی‏شدند و بعد فرزندانشان را به ذکر و یاد خدا امر می‏نمودند. نکته دوم آن که نباید فرزندان‏ را به حال خودشان رها کرد بلکه می‏بایست ضمن حفظ آزادی حساب‏ شده و منطقی و توجه به استقلال طلبی و آزادی خواهی آنها در فرصتهای مناسب با ایجاد انگیزه و شوق به طور عملی آنها را به ‏انجام کار نیک مشغول نمود.
۲) دعا:
دعا و مناجات از مؤثرترین روشها در تربیت ‏بعد معنوی ‏انسان است، از طریق دعا و مناجات انسان با خداوند ارتباط پیدا می‏کند و در پرتو آن جان خود را از چشمه معرفت و محبت ‏سیراب‏ می‏گرداند. امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه مساله‏ای پدرم را محزون می‏کرد ایشان زنان و فرزندان را جمع می‏نمود. آنگاه خود دعا می‏کردند و آنها آمین می‏گفتند.»(۱۸) همچنین برید بن معاویه عجلی نقل می‏کند:«هرگاه امام باقر(ع) قصد مسافرت داشتند خانواده خود را درمنزلی جمع می‏نمودند و این چنین دعا می‏کردند «اللهم انی استودعک ‏نفسی و اهلی و مالی و ولدی، الشاهد منا و الغائب، اللهم ‏احفظنا و احفظ علینا، اللهم اجعلنا فی جوارک، اللهم لا تسلبنا نعمتک ولا تغیر ما بنا من عافیتک و فضلک‏.» پرودگارا خود و اهلم و مالم و فرزندانم، حاضر و غایب آنها را به تو سپرده‏ام، پروردگارا ما را حفظ کن و سلامتی ما را مستدام دار، پروردگارا ما را در جوار خودت جای ده و نعمتت را از ما مگیر و عافیت و فضیلت را نسبت ‏به ما تغییر مده.‏»(۱۹)
از دو حدیث‏ بیان شده‏ معلوم می‏شود که آن حضرت فرزندان خود را از طریق دعا به یاد خداوند متوجه می‏گردانید و غیر مستقیم به آنها تعلیم می‏داد که ‏باید در تنهایی و هنگام مشکلات بر خداوند توکل نمود و تنها از او در خواست کمک نمود.

ابوالفضل قوچانی
پی‏نوشت ها:
۱- وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۳۸، ح ۲.
۲- همان، ص ۱۵۱، ح ۱۱.
۳- همان، ص ۱۲۴، ح ۱.
۴- تهذیب الاحکام، ج ۸، ص ۱۱۰، ح ۳۷۵.
۵- الکافی، ج ۶، ص ۴۴، ح ۱۲.
۶- التهذیب، ج ۸، ص ۱۱۰/ الکافی، ج ۶، ص ۴۴، ح ۱۳.
۷- الذؤابه، طرف العمامه و السوط ، و فی الحدیث، کان ابی یطول ‏دوائب نعلیه‏ای اطرافها (مجمع البحرین، ج ۲، ص ۵۷) اما در فرهنگ‏های عربی به فارسی آن را به «زلف و گیسو» معنا کرده‏اند.
۸- بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۱۵، ح ۱۲؛ به نقل از کفایة الاثر، ص‏۳۲۱.
۹- همان، ص ۱۳، به نقل از ارشاد مفید.
۱۰- حلیة الابرار، ج ۲، ص ۱۲۶.
۱۱- کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۶۰؛ سیرة الائمة الاثنی عشر، ج ۲، ص‏۲۳۰-۲۲۹.
۱۲- همان، ص ۳۴۴.
۱۳- الخصال، صدوق، ص ۱۶۹.
۱۴- تحف العقول، ص ۲۱۶/ ائمتنا، ج ۱، ص ۳۶۵.
۱۵- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۲۹۰.
۱۶- حلیة‏الابرار، ج ۲، ص ۱۱۲.
۱۷- الکافی، ج ۲، ص ۲۹۹/ بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۸-۲۹۷/ حلیة‏الابرار، ج ۲، ص ۱۱۱-۱۱۰.
۱۸- بحارالانوار، به نقل از الکافی، ج ۲، ص ۴۸۷.
۱۹- حلیة الابرار، ج ۲، ص ۱۳۴

منبع : ایران سهراب