اهمیت اسناد در تاریخ‌نگاری

با توجه به اهمیتی كه اسناد تاریخی در هر تحقیق و پژوهش دارند و استناد به آنها اعتبار بیشتری به پژوهشهای تاریخی می‌بخشد در این مقاله سعی شده با شناساندن موقعیت و جایگاه اسناد، نقش بسیار مؤثر آنها در تاریخ‌نگاری ذكر شود. به این منظور تأثیر مثبت اسناد درپژوهشهای تاریخی به عنوان مهمترین منابع مكتوب شده مورد بررسی قرار گرفته و پس از آن به بحث درباره مفهوم آرشیو و مدارك آرشیوی خواهیم پرداخت.
اهمیت و اعتبار سند، اصالت اسناد به ویژه اسناد آرشیوی را برای استفاده مورخ بیان می‌كند و اینكه نسبت به ‌آثار باستانی و آثار مكتوب دیگر كمتر مورد سوء استفاده و جعل قرار گرفته‌ اند.
از دوران اختراع خط و سهولت در نگارش و ثبت و ضبط حوادث و وقایع تا دوران اختراع صنعت چاپ و پدیدار شدن اسناد در متون تحقیقی و بایگانی آنها، اسناد مهمترین منبع تاریخی محسوب شده كه مورخان با استناد به آنها به صحت و سقم مطالب خود پی برده‌، با مدارك مستدل و براهین مستحكم‌تر به بررسی حوادث و رویداد‌های تاریخی پرداخته‌اند. اگر چه در ابتدا بی‌‌توجهی به جمع‌آوری اسناد و استناد به آنها موجب از بین رفتن بسیاری از اسناد مربوط به تاریخ ایران شده و مسامحه در این امر مهم باعث شده فقط راجع به بعضی از دورانهای تاریخی سند موجود باشد.
اسناد برای پژوهشهای تاریخی، همچون مصالحی هستند كه مورخ با استفاده از آنها به بازسازی تاریخ می‌پردازد و در نتیجه «روابط اجتماعی» انسانها به وجود می‌آید. اسناد با توجه به استفاده‌‌ای كه در هر زمان از آنها می‌شود دارای دو ارزش اداری و تحقیقی هستند. تا زمانی كه مطالب آنها مربوط به مسائل روزمره جاری است، اداری یا شخصی محسوب می‌شوند. پس از آن كه ارزش جاری و روزمره خود را از دست دادند ارزش تحقیقی و استنادی پیدا می‌كنند. بنابراین پژوهشها و تحلیلهای مورخ بدون مراجعه به اسناد كامل نخواهد شد.
▪ اسناد تاریخی از مهمترین منابع مكتوب در پژوهشهای تاریخی به شمار می‌آیند كه شامل:
مكاتبات حكومتی، فرمانها، معاملات سیاسی، گزارشهای اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اسناد قضایی، مالی، حقوقی و برخی مكاتبات خصوصی و خانوادگی می‌باشند.
بی‌توجهی به حفظ و نگهداری اسناد، موجب از میان رفتن بسیاری از آنها در طول تاریخ شده است. مورخ بیش از هر چیز باید از اصالت سندی كه به ‌آن استناد می‌كند و جعلی نبودن آن مطمئن باشد.
برای تعیین اصالت سند می‌توان شواهدی را در آنها در نظر گرفت. سندی كه بتوان به آن اطمینان كرد، نباید مخدوش، خط خورده، تراشیده، شكسته، ترمیم شده و نونویس باشد.
اگر سند رونوشت یا به اصطلاح قدیم «سواد» است باید از روی اصل استنساخ شده و خلاصه نشده باشد. برای شناسایی سند، توجه مهر و حاشیه نوشته‌های آن ضروری است از طریق كاغذ، مركب و تزیینات یك سند نیز می‌توان اصالت آن را تعیین كرد. ۱
● مدارك آرشیوی
آرشیو (Archives) مجموعه نوشته‌ها و اوراقی هستند كه خود حاصل فعالیتهای روزمره و مستمر دیوانهای سابق و ادارات كنونی می‌باشند و مندرجات آنها از نظر نحوه بهره‌برداری دارای دو گونه ارزش اداری و ارزش تحقیقی است، به این معنی كه مادامی كه مطالب آنها مربوط به امور جاری و روزمره اداری است دارای ارزش اداری هستند پس از آنكه از گردش فعالیتهای روزمره اداری خارج شدند ارزش تحقیقی و استنادی پیدا می‌كنند.
در این حالت به آنها «اسناد تاریخی» اطلاق می‌شود. بدین ترتیب اسناد تاریخی شامل كلیه فرمانهای سلطنتی، مكاتبات و اسناد سیاسی، معاهدات، نوشته‌های اداری، اسناد قضایی، مالی و حقوقی، گزارشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نظامی و برخی مكاتبات خصوصی دوستانه و خانوادگی می‌باشند كه در قدیم به آنها: سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات می‌گفتند. ۲
● اهمیت و اعتبار سند
از میان گروههای پنجگانه منابع و مآخذ تحقیقی
۱) منابع ذهنی یا نقلی
۲) منابع باستانشناسی
۳) منابع تصویری و ترسیمی
۴) منابع كتبی
۵) مدارك آرشیوی.
مدارك آرشیوی دارای اصالت و اعتبار بیشتری است زیرا هر سند اداری و دیوانی و هر فرمان و نامه رسمی كه امروز به دست می‌آید به زمان و رویدادی خاص و حقیقی بستگی داشته و در نتیجه رابطه مستقیم و طبیعی بین اثر و مؤثر موجود است. به علاوه قضاوتها و داوریهایی كه درباره آنها می‌شود و آنچه از محتوای آنها استباط می‌گردد برخلاف متون قدیمی كه دستخوش تغییر و تبدیل و شك و اصلاح بوده‌‌اند و یا مدارك باستانشناسی كه مبنای قضاوت و استنباط در مورد آنها غالباً مبتنی به حدس و گمان و تقریب است، بر پایه اعتبار و یقین و اصالت آنها استوار است.
ضمناً چون برای حفظ روابط جامعه با دستگاههای اداری و حاكمه تهیه و تنظیم شده و می‌شوند خالی از شایعه، دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه‌كاریهاست. همین نقش اساسی و قابل اعتماد كه این منبع، در اصالت ضبط وقایع ایفا می‌نماید از قدیم‌ترین ایام در جوامع باستانی شناخته و اهمیت آن آشكار بوده است. بنابراین با استفاده از این نوع مدارك به اشتباهات، پرده‌پوشی، مجهولات، گزافه‌گویی‌‌ها و بالاخره ملاحظه‌كاریهای برخی از تاریخ‌نویسان گذشته می‌‌توان پی‌برد و حقایق امور را درك و كشف كرد. ۳

پروانه حسین‌عبدالله
به نقل از:
مجموعه مقالات همایش اسناد و تاریخ معاصر مركز بررسی اسناد تاریخی
پانوشت‌ها:
۱ـ تاریخ‌شناسی، دوره پیش‌دانشگاهی.
۲ـ قائم‌مقامی، جهانگیر؛ مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی.
۳ـ همان.

منبع : دوران