تفاوت‌ در کمیت‌ و کیفیت‌ سنت‌ ها

بیان‌ فضای‌ مفهومی‌ سنت‌ و طرح‌ كاركردهای‌ مثبت‌ و منفی‌ آن‌، نقش‌ ایجابی‌ و سلبی‌ سنت‌ در تغییر اجتماعی‌ و چگونگی‌ رابطه‌ آن‌ با تجدد در قالب‌ رویكردهای‌ مكانیكی‌، تفریدی‌ و دیالكتیكی‌ موارد مورد بحث‌ در این‌ مقاله‌ است‌. سپس‌ از مفهوم‌ تجدد، قدمت‌ و خاستگاه‌ آن‌ و نیز از ماهیت‌ و ویژگی‌های‌ تجدد بحث‌ می‌شود و در پایان‌ به‌ تفكیك‌ و مقایسه‌ سه‌ فرآیند نوسازی‌، نوگرایی‌ و تجدد به‌ رغم‌ قرابت‌های‌ شكلی‌ و مفهومی‌ كه‌ با یكدیگر دارند پرداخته‌ شده‌ است‌.
سنت‌: همزمان‌ با ظهور مفاهیم‌ تجدد و جامعه‌ جدید است‌ كه‌ مفاهیم‌ سنت‌ و جامعه‌ سنتی‌ نیز در ادبیات‌ علوم‌ اجتماعی‌ مطرح‌ می‌شوند، به‌ گونه‌یی‌ كه‌ دو مفهوم‌ سنت‌ و تجدد در ارتباط‌ با یكدیگر از حیث‌ مفهومی‌ و نظری‌ در صورت‌های‌ گوناگون‌، با غلبه‌ صورت‌ دوگانه‌گرایی‌، مورد بحث‌ و بسط‌ قرار می‌گیرند، هرچند كه‌ در ادبیات‌ علوم‌ اجتماعی‌ سنت‌ به‌ میزان‌ تجدد مورد بررسی‌ و واكاوی‌ علمی‌ قرار نگرفته‌ است‌. به‌ لحاظ‌ لغوی‌ سنت‌ را معادل‌ واژگانی‌ چون‌ آیین‌، رسم‌ و نهاد می‌دانند. بعضی‌ها سنت‌ را مساوی‌ حصار می‌دانند و گروهی‌ آن‌ را مترادف‌ با اندیشه‌های‌ كهنه‌ تلقی‌ می‌كنند. عده‌یی‌ نیز سنت‌ را به‌ معنی‌ حفظ‌ وضع‌ موجود می‌گیرند و برخی‌ آن‌ را با ارزش‌های‌ فرهنگی‌ برابر می‌دانند. در ادبیات‌ علوم‌ اجتماعی‌ سنت‌ را شامل‌ مجموعه‌یی‌ از ذهنیت‌ها و ایده‌هایی‌ دانسته‌اند كه‌ بار معنایی‌ ویژه‌یی‌ دارند، منشا در گذشته‌ دارند، در جامعه‌ عمومیت‌ دارند، بیش‌ از یك‌ نسل‌ را شامل‌ می‌شوند و مبنای‌ عمل‌ و رفتار قرار می‌گیرند. «گیدنز» برای‌ تعریف‌ سنت‌ به‌ طرح‌ عناصر مهم‌ سنت‌ می‌پردازد او این‌ عناصر را عبارت‌ می‌داند از:
۱. سنت‌ درگیر با شكل‌هایی‌ از مراسم‌ و آیین‌ها و رفتارهای‌ تشریفاتی‌ است‌ كه‌ تشكیل‌ دهنده‌ هسته‌ سنت‌ است‌.
۲. سنت‌ تا حد زیادی‌ جمعی‌ است‌.
۳. سنت‌ها همیشه‌ نگهبانانی‌ دارند: نگهبانان‌ به‌ حقیقت‌ آیین‌های‌ سنتی‌ دسترسی‌ دارند و رازدار اطلاعاتی‌ هستند كه‌ افراد عامی‌ فاقد آن‌ هستند.
۴. بنیادگرایی‌ كه‌ امروزه‌ عنصر هیجانی‌ و احساسی‌ است‌، درگیری‌ هیجانی‌ است‌ كه‌ با آیین‌ و مراسم‌ سنتی‌ همراه‌ است‌.
تمامی‌ جوامع‌ انسانی‌ برخوردار از سنت‌ هستند زیرا به‌ تعبیر «ادوارد شیلر» موجودات‌ انسانی‌ بدون‌ سنت‌ها نمی‌توانند بقا پیدا كنند. تفاوت‌ آنها در كمیت‌ (طرفداران‌ سنت‌) و كیفیت‌ (محتوای‌ سنت) سنت‌هایشان‌ است‌. معمولا برای‌ ظهور سنت‌ها از دو نوع‌ ساز وكار ظهور سنت‌ها از پایین‌ و ظهور سنت‌ها از بالا یاد می‌شود.
زمانی‌ كه‌ ظهور سنت‌ها از پایین‌ است‌ آنها از خصلت‌ خودانگیختگی‌ برخوردارند و برعكس‌ وقتی‌ كه‌ ظهور سنت‌ها از بالا به‌ پایین‌ است‌ آنها حالت‌ تحمیلی‌ دارند. وقتی‌ كه‌ سنت‌ها در قالب‌ مجموعه‌یی‌ از میراث‌ تاریخی‌ مورد توجه‌ قرار می‌گیرند می‌توانند در مقیاس‌های‌ كلان‌، میانی‌ و خرد در قالب‌ میراث‌ اجتماعی‌، میراث‌ گروهی‌ و میراث‌ شخصی‌ مطرح‌ بشوند.
باید توجه‌ داشت‌ كه‌ جامعه‌ سنتی‌ نه‌ بطور كامل‌ زندانی‌ میراث‌ گذشته‌ است‌ و نه‌ فارغ‌ از میراث‌ گذشته‌. در جامعه‌ سنتی‌ تغییر هر چند با آهنگ‌ كند جریان‌ دارد ولی‌ مرده‌ ریگ‌ گذشته‌ بر دوشهای‌ آن‌ سنگینی‌ می‌كند و در برابر تغییرات‌ اساسی‌ و تند مقاومت‌ می‌كند. با وجود این‌ سنت‌ها به‌ لحاظ‌ كمی‌ و محتوایی‌ به‌ واسطه‌ برخی‌ از ویژگی‌های‌ روان‌شناختی‌، بازنگری‌ها، تعارض‌ها و فشارهای‌ ساختاری‌ كه‌ از حوزه‌های‌ گوناگون‌ فرهنگی‌، اجتماعی‌ و سیاسی‌ و اقتصادی‌ ظهور می‌یابند، تغییر می‌كنند. سنت‌ها را با صفت‌ خودمولودی‌ و تغییرزایی‌ نیز مورد توجه‌ قرار می‌دهند. به‌ گونه‌یی‌ كه‌ عنوان‌ شده‌ است‌: «سنت‌ بالذاته‌ باززایی‌ است‌ و هر باززایی‌ تجدد حیات‌ سنت‌ است‌ در زمان‌ حال‌ و از همین‌ رهگذر است‌ كه‌ می‌بینیم‌ فعل‌ سنت‌ (انتقال‌) مستلزم‌ انجام‌ شدن‌ در زمان‌ حال‌ است‌. سنت‌ آن‌ چیزی‌ است‌ كه‌ به‌ انسان‌ توانایی‌ و مهارت‌ می‌دهد.»
محتوای‌ سنت‌ها چگونگی‌ پیوند آنها را با تغییرات‌ اجتماعی‌ شكل‌ می‌دهند كه‌ در این‌ خصوص‌ سنت‌ها را به‌ سنت‌های‌ سخت‌ و منعطف‌ دسته‌بندی‌ می‌كنیم‌.
سنت‌های‌ سخت‌ سنت‌هایی‌ هستند كه‌ هیچ‌ نوع‌ بازتولید، بازنگری‌ و اصلاحی‌ را پذیرا نیستند و از نوآوری‌ اجتماعی‌ استقبال‌ نمی‌كنند و هر نوع‌ تغییری‌ را به‌ عنوان‌ نقض‌ و خلاف‌ سنت‌ و آیین‌ تلقی‌ می‌كنند. سنت‌های‌ منعطف‌ سنت‌هایی‌ هستند كه‌ باززایی‌ و بازنگری‌ و اصلاح‌ را پذیرا می‌شوند و به‌ تغییرات‌ حادث‌ شده‌ در بخش‌های‌ گوناگون‌ جامعه‌ گوش‌ فرا می‌دهند و درصدد انطباق‌ و ارایه‌ راهكارها و شیوه‌های‌ جدید برمی‌آیند و تلاش‌ می‌كنند خود را در زمان‌ حال‌ تعریف‌ كنند. بنیادگرایی‌ ریشه‌ در سنت‌های‌ سخت‌ دارد و تركیبی‌ از چند ویژگی‌گوناگون‌ نظیر احساسات‌ شدید، روحیه‌ فرهنگی‌ و فكری‌ زمان‌ و رجعت‌ به‌ منابع‌ سنتی‌ اقتدار دینی‌ را شامل‌ می‌شود. به‌ نظر «گیدنز» امتناع‌ از گفت‌وگو ساده‌ترین‌ تعریف‌ بنیادگرایی‌ است‌. بنیادگرایی‌ بیان‌ و تجلی‌ حقیقت‌ آیین‌های‌ سنت‌ به‌ خالص‌ترین‌ شكل‌ است‌ كه‌ اغلب‌ هم‌ تهاجمی‌ است‌.
بنیادگرایی‌ در برابر هر نوع‌ تغییر و تحول‌ جدید مقاومت‌ می‌كند و به‌ مبارزه‌ با مظاهر تجدد می‌پردازد. باید توجه‌ داشت‌ كه‌ بنیادگرایی‌ همیشه‌ ریشه‌ در آیین‌های‌ مذهبی‌ ندارد بلكه‌ خاستگاه‌های‌ قبیله‌یی‌، قومی‌ و ملی‌ نیز می‌تواند داشته‌ باشد. در برابر بنیادگرایی‌ جنبش‌های‌ مذهبی‌، قبیله‌یی‌، قومی‌ و ملی‌ هم‌ داریم‌ كه‌ هرچند ریشه‌ از سنت‌ها می‌گیرند لیكن‌ به‌ دلیل‌ توان‌ بازتولیدی‌ و اصلاحی‌ كه‌ در خود دارند زمینه‌ساز، تسهیل‌ كننده‌ و مقوم‌ تغییرات‌ اجتماعی‌ هستند.

منبع : روزنامه اعتماد