رکود بازار چاپ و نشر

بسیاری از چاپخانه‌داران به حق از ركود بازار کار گلایه‌مندند.بدیهی است در چنین شرایطی رقابت موجب پایین آوردن قیمت خدمات چاپ و کاهش درآمد می‌شود، در نتیجه توان مالی لازم برای سرمایه‌گذاری و توسعه فراهم نمی‌آید و عقب ماندن از نوآوری و به کار نگرفتن ماشین‌های جدید، موجب از دست دادن بازار می شود. این دور معیوب و کاهنده همچنان تکرار شده و در هر گردش خود شرایط چاپخانه داران را از آن چه هست، بدتر می‌کند.
علی‌رغم این تصور غم‌انگیز ما شاهد رشد و پیشرفت همه جانبه شماری از چاپخانه‌ها نیز هستیم. شاید بتوان تعدادی از آن‌ها را بهره‌مندان از رانت های گوناگون شمرد، اما بی‌شک بسیاری از آنها از عملكرد خویش بهره‌مند می‌شوند و قدری تدبیر و مطالعه را با مقدار فراوانی همت و زحمت و نیز ریسک‌پذیری به هم آمیخته‌اند و بالندگی آنها از این ویژگی‌ها ناشی می‌شود.
لازم نیست از ناشران و چاپخانه‌های خاصی نام برده شود، چرا كه هر فردی با خانواده چاپ آشنایی داشته باشد، خود می‌تواند مصداق‌های هریک از گروه‌های کاهنده و بالنده را در گوشه و کنار تهران و شهرستان‌ها پیدا کند.
به راستی در همه جای دنیا و حتی در همه شاخه‌های صنعت (اعم از چاپ و غیرچاپ) همیشه افت و خیز وجود دارد و کسب و کار مسیری هموار را طی نمی‌كند، بلکه از میان ناهمواری‌ها و فرصت‌ها و تهدیدها می‌گذرد و چه بسا ورشکستگی و تغییر شغل، آینده محتوم بعضی از دست‌اندرکاران باشد. اما درعوض بسیاری از مدیران با مطالعه نیازهای بازار و پیدا کردن حلقه‌ای مفقوده در زنجیره کار خویش، شاخه‌ای جدیدی از خدمات را برمی‌گزینند و یا در همان حرفه معمول خود، شیوه‌های مطلوب‌تری را به کار می گیرند و یا خدمات بهتری را به مشتریان عرضه می دارند. در واقع با یک تدبیر ساده، مزیتی نسبی برای چاپخانه خود می‌سازند که آن ها را با گامهای محكم سوق می‌دهد.
این قانون طلایی هر کسب و کاری است و تنها به چاپخانه و صحافی مربوط نمی شود. کدام شاخه از فعالیت های اقتصادی را سراغ دارید که تنها به صرف موجودیت در بازار سود و رونق تضمین شده ای داشته باشد، اگر اینگونه بوده باشد، سرمایه‌گذاری‌ها به سرعت به سوی آن کار متمایل می شود و نرخ سود آن بخش پس از مدتی کوتاه، متعادل می شود. در این موارد، مدیران و سرمایه‌گذاران مبتکری که نیاز بازار را تشخیص می دهند و آغازگر حرکتی می شوند برنده اند و در کنار این ها البته مدیرانی که در ارایه خدمات جدید به مشتریان ابتکار به خرج می دهند، همیشه از وضع باثباتی برخوردارند.
در همین صنعت چاپ، مصداق های آشکارا دیده می شوند. زمانی ورنی و یووی محدود به یک یا دو کارگاه بود، حالا صدها کارگاه و چاپخانه مجهز به این سیستم اند و برای همه بازاركار موجود می‌باشد. در مورد ماشین چهار رنگ نیز از ده سال پیش تا به امروز شاهد بوده ایم که چگونه این نوع ماشین‌ها زیاد شدند. سلفون‌کشی و کارهای مرتبط با بسته‌بندی و غیره مثال‌های بارز و عینی از ایجاد یک شغل براساس نیاز بازار و سپس استقبال عمومی از آن است.
این که چرا یکی آغازگر می شود و یکی دنباله رو، تنها به داشتن سرمایه محدود نمی شود. مهم تر از آن مطالعات بازاریابی است، یعنی بررسی و شناخت آن چه مورد نیاز بازار است یا چیزی که جای آن در بازار خالی است و در صورتی که ارایه شود، مشتریان خود را پیدا خواهد کرد، کم نبوده اند افرادی که با تشخیص این فرصت ها، حتی با دست خالی و با جذب مشارکت دیگران، موفق شده اند کارهای تازه ای ایجاد کنند. اما با دشواریهای زیادی روبرو شده اند
آیا چند سال پیش که سلفون مات و براق رواج نداشت، کتاب ها منتشر نمی شدند؟ آیا با طرح های قدیمی، دستمال کاغذی نمی توانست به دست مصرف کننده برسد؟ ولی معرفی سلفون مات و استفاده از ماده جدید، موجب ایجاد بازارهای جدید شد. استقبال کتابخوانان و ناشران از این نوع جلد کتاب، تقاضا برای کار سلفون کشی را بالا برد، بسته بندی نیز به سهم خود بر عطش بازار افزود و در پاسخ به این تقاضا چندین مرکز به نصب دستگاه های اتوماتیک و پرسرعت سلفون کشی اقدام کردند و تولیدکنندگان چسب نیز رونقی به کسب و کار خود دادند. مشابه همین تجربه را در چاپ لارج فرمت می توان مشاهده کرد. طراحان و شرکت های تبلیغاتی نیز به نوبه خود تنوع چشم گیری در سفارش انواع جعبه دستمال کاغذی پدید آوردند و این ها همه به معنی ایجاد کار بیشتر برای چاپخانه ها بود.
بحث و ارایه مثال در این باره، مثنوی هفتاد من کاغذ می شود، اما جان کلام این مثنوی یک پیام بسیار ساده است: هر کسب و کاری – و از جمله چاپ – زمانی موفق است که بر بازاریابی متکی باشد؛ که مزیت نسبی برای خود ایجاد کند؛ که متناسب با سمت و سوی جامعه و شرایط اقتصادی حرکت کند.
هم اکنون دور و بر ما پر از فرصت هاست. چه مواد و روش های گوناگونی که در بسته بندی وجود دارد و ما از آن ها استفاده نمی کنیم؟ چه فرصت هایی در شاخه های مختلف پس از چاپ که از نظر دور مانده اند؟ چه قابلیت هایی در روش های چاپی گوناگون که ما زحمت شناخت و استفاده از آن ها را به خود نداده ایم؟
یکی از مأموریت های تشکل های صنفی، بررسی روندهای اقتصاد و نیازهای بازار و ارایه اطلاعات به اعضای خویش است. اگر مدیر یک کارگاه از درک روندها و تحولات پنج ساله و ده ساله اقتصاد کشور و تأثیر آن بر صنعت چاپ بی اطلاع باشد، نمی توان بر او خرده گرفت. اما تشکلی که نماینده یک صنف است و اعضای آن با پرداخت حق عضویت او را مأمور دفاع از منافع صنفی خویش کرده اند، می تواند راهکارهایی برای شناخت بازار و ارایه تحلیل های مختلف به اعضای خود در پیش گیرد.
با درک شرایط اقتصادی و سیاست های مصوب در برنامه های پنج ساله و سند چشم انداز بیست ساله و سایر سمت گیری های سیاسی و اقتصادی کشور، بهتر می توان پیش بینی کرد که چاپکاران در چه فضایی می بایست به فعالیت بپردازند و چه انتظاراتی می توان از دولت داشت و چه تمهیداتی می بایست به کار گرفته شود.
بی توجهی نست به آن چه پیش روی ماست و مهیا نشدن برای کار در شرایط حساس رقابتی می تواند آسیب های جبران ناپذیری بر پیکر صنعت چاپ کشور وارد کند.
وقتی شرایط اقتصادی کشور برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی (WTO) آماده می شود، باید خبر داشته باشیم که این سازمان چه شرایطی را برای پذیرش ایران تعیین کرده است. در آن صورت بی جهت خود را با شنا کردن در جهت خلاف حرکت آب خسته نخواهیم کرد. وقتی دولت زمانبندی مشخصی را برای حذف سوبسید- حتی حذف سوبسید نان- معین کرده باشد، بدیهی است که راه حل ما برای برون رفت از بحران، نمی تواند کسب یارانه باشد.
بنگاه های اقتصادی موفق و حرفه ای های هر کسب و کار و هر صنعتی تنها در حد بر طرف ساختن موانع قانونی و سهولت گردش کار به دولت نظر دارند و چه بسا یارانه های را مخل فعالیت خویش و باعث وارد شدن غیرحرفه ای ها و فرصت طلبان و گسترش تنبلی و تبعیض و فساد می دانند بحثی که در گزارش تعاونی ناشران مطرح شده، نمونه ای از این دست است. چند سال است که ناشران با سابقه و خوشنام و پرکار خواستار حذف یارانه کاغذ هستند.
مطرح شدن بحث های مربوط به شرایط جدید و به ویژه پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی در کنار مشکلات و رکود نسبی بازار کار چاپخانه ها، موضوعی است که بارها مطرح شده است. و راه حلی برای آن در نظر گرفته نشد.●راهکارهای برای جذب سفارش های خارجی
ابتدا یادآور شویم که در صورت پیوستن ایران به WTO، تنها مساله این نیست که آیا می توانیم سفارشی از خارج کشور بگیریم یا نه، بلکه مساله این خواهد بود که آیا می توانیم بازار داخل خودمان را حفظ کنیم؟ زیرا چاپکاران کشورهای دیگر هم می توانند سفارش های ایرانی را جذب کنند.
گرچه مساله دوم در این جا مورد بحث قرار نگرفته، ولی اهمیت آن کم تر از مساله اول نیست. در این جا تنها به تجربه و دیدگاه های چاپخانه داران در مورد جذب سفارش های خارجی می پردازیم.
مدیر عامل یكی از چاپخانه ها با توجه به حوزه فعالیتش، بخشی از شرایط صادرات مربوط به چاپخانه های بسته بندی را تشریح می کند: « یکی از مسایلی که صادرات بسته بندی را مشکل کرده است، قیمت تولیدات BOPP است که امکان رقابت را از ما گرفته است. اگر زمانی تولیدات BOPP در کشور به دو برابر نیاز داخل برسد، قیمت آن متعادل می شود و تازه در آن شرایط می توانیم وارد بازار رقابت شویم.
هم اکنون ترکیه، تولید و چاپ بسته بندی بازارهای آسیانه میانه را در دست گرفته، در حالی که این حق ما هم هست. گذشته از این عراق و افغانستان نیز بازارهای خوبی برای ایران محسوب می شوند. همان طور که به تازگی حدود ۵ تن سفارش جهت لیبل نوشابه به کشور افغانستان تحویل داده ایم .قابل ذكر است كه در گذشته این سفارش به کشور ایتالیا داده می شد و ما از طریق شعبه ای که در مشهد دایر کرده ایم توانستیم مقدمات این مذاکره را فراهم کنیم. با توجه به سهولت حمل و نقل از طریق مرز زمینی ایران و افغانستان و جاده ای که به تازگی به بهره برداری رسیده است، افغانستان بازار خوبی محسوب می شود. به طور کلی تاکنون بازاریابی خارجی در صنعت چاپ و بسته بندی جدی گرفته نشده است، در حالی که بسته بندی گنجینه ای خاموش است و سلیقه های خاصی را شامل می شود. از این رو برای شناخت بازار بسته بندی و سلیقه های گوناگون آن در سطح جهانی، به مطالعه و بررسی نیاز است.
وی تاسیس موسسه توسعه صادرات چاپ و بسته بندی را قدم مثبتی در جهت معرفی صنعت چاپ ایران در جهان می داند و به عنوان رئیس هیات مدیره این موسسه در توضیح فعالیت های فعلی موسسه توسعه صادرات چاپ و بسته بندی می افزاید: «این موسسه حدود ۲ سال پیش به همت آقای اسدالله جامی تاسیس شد و اولین اقدام آن نیز حضور چندین شرکت ایرانی در نمایشگاه دروپای آلمان بود که دستاوردهای مثبتی برای شرکت کنندگان در برداشت. به نظر من مشکل اصلی چاپخانه های ما در زمینه صادرات عدم انگیزه است. وقتی علاوه بر مشکلات داخلی از نظر قیمت نیز نمی توانند در بازار جهانی رقابت داشته باشند، انگیزه ای برای بازاریابی باقی نمی ماند، در حالی که با توجه به رکود بازار داخلی و ظرفیت بیشتر از نیاز، به اجبار باید به سمت بازار خارجی برویم و دستیابی به کیفیت و استاندارد جهانی به متعادل سازی قیمت ها نیاز دارد.»
صادرات خدمات و بسته بندی و جوانب مختلف را با مدیر عامل یكی دیگراز ناشران نیز مطرح می کنیم.
وی در جریان تجارب و اقداماتی که طی سال های گذشته در جهت ایجاد ارتباط کاری با کشورهای خارجی داشته است قرار می دهد و معتقد است به دلیل عدم وجود قوانین باثبات و مشخص در این زمینه، هیچ کدام به نتیجه نرسیده است. او می گوید: «حدود سال ۷۰ طی سفری که به کشور آلمان داشتم، با مجله ایرانی فرش آشنا شدم که مربوط به صادرکنندگان فرش ایرانی است و در آلمان چاپ و منتشر می شود.
طی صحبت های که در خصوص مسایل فنی چاپ با مسئولان این مجله انجام شد، مطرح گردید که توانایی چاپ این مجله و ارسال آن به آلمان میسراست مسوولان ایرانی این مجله دلایلی در جهت رد این آمادگی اظهار داشتند که برای ما قابل قبول بود. از قبیل این که در این مجله آگهی ها و تصاویری به چاپ رسیده است، مانند تصویر زنی که روی فرش ایستاده، یا مقالاتی به قلم نویسنده ای چاپ می شود که مورد قبول نظام ایران نیست. این بار سیاسی و اجتماعی احتمال توقیف مجله را در ایران در برداشت. گذشته از این چاپ مجله فرش را آن زمان چاپخانه ای در فرانکفورت برعهده داشت که علاوه بر چاپ مجله آن را صحافی کرده و در عرض یکی، دو روز به دست مشترکان می رساند. در حالی که ما در ایران این امکانات را نداریم. آن ها هم این نگرانی را داشتند که علاوه بر تاخیر به دلیل نظارت های ارشاد، حمل و نقل نیز به سختی صورت گیرد و مجلات در طول مسیر آسیب ببینند و کیفیت دلخواه را نداشته باشند. انجام این کار برای ما دور از ذهن آمد، در حالی که از نظر اقتصادی بسیار منفعت داشت. سفارش دیگری از یکی از کشورهای آسیای میانه برای تولید جعبه های پودر شست و شو داشتیم که در ابتدای راه کار را متوقف کردیم. چون کار با سیستم بانکی و گشایش LC آغاز نشد، بلکه طرف قرارداد ما که ایرانی بود، طبق قرارداد مبلغی را به عنوان بیعانه پرداخت تا پس از تحویل سفارش تسویه حساب کند. یعنی باید براساس اعتماد متقابل کار می کردیم. از طرفی قوانین وزارت ارشاد در این زمینه هم حاکی است. چون احتمال دارد این جعبه ها به خارج فرستاده نشود، بلکه با پودر ایرانی پر شود، اما به عنوان پودر خارجی به فروش برسد.»
ایشان ورود به عرصه صادرات را مستلزم وجود زیر ساخت های می داند که صنعت چاپ و بسته بندی هنوز از آن برخوردار نشده است: «چاپخانه های ما از لحاظ فنی و تکنیكی با کشورهایی مانند امارات، مالزی و ...... قابل مقایسه نیستند، به همین سبب توان رقابت را در بازار جهانی نداریم. کارگران ما هم آموزش فنی ندارند. به طوری که اگر بهترین و پیشرفته ترین دستگاه های چاپ هم در اختیار چاپخانه های ایران باشد، به دلیل عدم اطلاع و شناخت دقیق در کار با دستگاه، پس از مدت کوتاهی دستگاه ها مستهلک می شود، بدون آن که به درستی از آن استفاده شده باشد. سطح تجربه و آگاهی در چاپخانه ها نیاز داخل کشور را برطرف می کند، اما انجام سفارش برای شرکت های بزرگ خرجی شوخی بردار نیست. چون آن ها مهندس و ناظر چاپ دارند که همه مراحل چاپ از قبیل انتخاب مواد اولیه مانند مرکب و نوع ماشین آلات و چاپ و .... را کنترل می کنند. به نظر من با اوضاعی که در حال حاضر بر چاپخانه های ما حکم فرماست و هنوز امکانات در حد دستگاه های دست دوم است، برای صادرات در بخش افست و بسته بندی چشم انداز روشنی نمی توانیم انتظار داشته باشیم
او تنها مزیت ایران در بازارهای رقابت آزاد جهانی، برخورداری از کارگر ارزان می داند که شرایط بهره مندی از این امتیاز هم مهیا نیست، چون می افزاید: «برای ارایه محصول صادراتی با کیفیت باید از مواد اولیه مناسب استفاده شود، یعنی مرکب، کاغذ و..... وارداتی که هزینه بالایی دارد.
پس از تولید محصولی مانند جعبه بسته بندی باید به کشور سفارش دهنده فرستاه شود که حمل و نقل و طی مسافت از کیفیت آن می کاهد. همچنین به دلیل مشکلات گمرک و حمل و نقل نمی توانیم مطمئن باشیم که سفارش ها را در زمان مقرر بتوانیم تحویل دهیم. پس یکی از شرایطی که در کشور ما می تواند به جذب سفارش خارجی کمک کند، برخورداری از کارگر با دستمزد پایین تر نسبت به کشورهای پیشرفته است، که متاسفانه کارگران در کشور ما آموزش دیده نسیتند. از این رو در کنار کشورهایی مانند تایلند حرفی برای گفتن نداریم. چون امریکا در صنعت چاپ این کشور سرمایه گذاری کرده است، به آموزش کارگران می پردازد و از کارگر ارزان آن ها بهره میبرد.»
او راه ورود صنعت چاپ و بسته بندی ایران به بازار جهانی را تغییر اساسی در سرمایه گذاری های چاپخانه ها و برنامه ریزی های متولیان صنعت چاپ ایران می داند و می افزاید :«اکنون سرمایه گذاری ها و کیفیت کارها در جهت تأمین نیاز داخل کشور بوده است.»
همان طور که می دانید مقدمات پیوستن ایران به WTO در حال فراهم شدن است و با گشوده شدن درهای بازار جهانی، صنعت چاپ نیز با شرایط سایر صنایع روبه رو خواهد شد. هم اکنون با محدودیت هایی که در قسمت گمرک و هزینه ها وجود دارد، اكثر کالاهای ایرانی در داخل بسته بندی می شوند. در حالی که اگر کیفیت به همین طریق جلو برود، پس از پیوستن ایران به WTO و سهولت صادرات و واردات کشورهای خارجی به راحتی می توانند بسته بندی ایران را در دست بگیرند. از نظر من ایده ها و برنامه های که تاکنون در زمینه صادرات خدمات چاپ ارایه شده، در حد شعار بوده و هست. موضوعاتی مانند صادرات و توسعه آن همیشه سوژه ای برای تبلیغات و شیرین کردن کام صنعت چاپ بوده است. اما در عمل حرکتی ندیده ایم از مقامات مسوول صنعت چاپ در وزارت ارشاد می خواهیم نتایج را اعلام کنند تا ما هم مطلع شویم.
به طور مثال آماری از کالاها چاپی که طی پنج سال اخیر صادر شده اند، اعلام کنند. بعد این آمار با واردات مقایسه شود یا در کنار آمار صادرات کشورهای همسایه مانند ترکیه بررسی شود. نتایج آن می تواند در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها مفید واقع شود.

احمد علوی

منبع : مجله گسترش صنعت