بحران درام نویسی برای دفاع مقدس

نمایشنامه به عنوان اولین زیربنای تولید نمایشی همواره از اهمیت و ارزش به سزایی برخوردار بوده است. چه آنکه هر زمان این پایه و اساس فرایند دراماتیک بر مولفه‌ها و عناصر قدرتمند و قاعده‌دار بنا شده باشد درام ستونهای ساختارش بر بسترهای مطمئن‌تری بنا خواهد کرد و با اطمینان بیشتری فرایند پرداخت و تولید را خواهیم پیمود و به نتیجه خواهد رسید و بالعکس.
اینک با نگاهی آسیب شناسانه به وضعیت تئاتر دفاع مقدس، ضعف درام نویسی را در این عرصه می توان به عنوان مهمترین معضل پیش روی مورد بررسی قرار داد و به تحلیل گذاشت. بحران نمایشنامه و درام نویسی تئاتر دفاع مقدس از همان ابتدای شکل گیری این گونه نمایشی در کشور یعنی نخستین سالهای جنگ تحمیلی – بروز نموده و تا به امروز سایه سنگین خود را همچنان بر ژانر جنگ و دفاع مقدس گسترده دارد.
بیشتر متون نمایشی که در طول دوران هشت ساله دفاع مقدس (۱۳۶۷-۱۳۵۹) در این حوزه نگارش یافته اند به پیروی از شرایط حاکم بر جامعه دارای بار تبلیغاتی مفرطی بودند که البته می توان آن با توجه به ضرورتهای دوران طبیعی قلمداد نمود.
در آن برهه از دوران بسیاری از آثار با حس و حالی شاعرانه، علاوه بر تهییج مردم جهت مشارکت در عرصه نبرد، در میادین جنگ نیز رسالت تقویت و روحیه رزمندگان را ایفاء می نمودند اما با خاتمه جنگ تحمیلی انتظارات از تئاتر دفاع مقدس رنگ و شکل دیگری پیدا کرد.
با تغییر کارکرد این گونه نمایشی و راه یافتن مستقیم زوایای پیدا و پنهان جنگ و نیز تبعات گسترده آن کلیه شئون اجتماعی به صحنه، تئاتر دفاع مقدس پیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.
از سوی دیگر با توجه به تغییر ذائقه و گرایش مخاطبان در این دوران ، نیاز به شناسایی هوشمندانه این تغییرات امری بدیهی می نمود که تا حدودی نیز صورت پذیرفت. به همین تناسب درام جنگ یا ادبیات نمایشی دفاع مقدس باید بخشی از مناسبات موجود در اجتماع را در ارتباط با کارکردهای دراماتیک ژانر بر می تابید. تصور اینکه هنر تئاتر دوران به تناسب دیدگاه ها و تاثیرات اجتماعی، مسیر جدیدی پیدا کند نیز کاملاً قابل تصور بود. با این وجود نمایشنامه نویسان این عرصه جز در موارد معدود، در خلق و ارائه آثاری در خور و شایسته توفیق چندانی حاصل ننمودند. شاید بتوان عدم آشنایی آنان با ابعاد جنگ، بحرانهای ناشی از آن و بروز تاثیرات سوء آن بر اجتماع که گاهاً ممکن است تا سالها پس از خاتمه جنگ نیز به طول انجامد را به عنوان مهمترین دلیل این ناکامی و عدم توفیق برشمرد. تئاتر هنری است که همواره در طول تاریخ با انعکاس روحیات نهفته در نهاد بشر و نیز واقعیت های موجود در اجتماعات انسانی قوام و دوام یافته و اغلب آثار جاودانه این عرصه با پرداخت عمیق و تحلیل موشکافانه رفتار و رخدادها ماندگار شده اند. رویکردی که از سوی درام نویسان دفاع مقدس چندان جدی گرفته نشد و به همین دلیل اغلب آثار تولیدی با نگرشی یک سویه، سطحی و معمولاً عاری از هر گونه عمق و بعد به مخاطب عرضه شده است. رسیدن به تحلیل درست مستلزم شناخت صحیح جنگ تحمیلی و ابعاد مختلف آن به عنوان برهه ای از تاریخ از یک سو و تبعات ویرانگر و دامنه دار اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و ... آن از سوی دیگر می باشد .تحقیق و پژوهش بهترین راهکار جهت رسیدن به تحلیل منطقی و واقعی است. عدم توجه به عنصر تحقیق و پژوهش همواره در نمایشنامه های دفاع مقدس و اصلاً کلیت نمایشنامه نویسی در ایران مشهود بوده و باعث ضعف در ایده، شخصیت و نیز دوری از مناسبات حقیقی دوران جنگ گردیده است گاهی هم تصورات و ذهنیات واهی و غیر واقعی برخی نمایشنامه نویسان فاصله زیادی با افق‌های اصلی تئاتر دفاع مقدس دارد. باید در ترسیم رفتارها، برخوردها و اتفاقات نمایش به واقعیات تکیه نمود. اتفاقات بسیار ثبت شده و نشده در طول جنگ تحمیلی دستمایه بالقوه گرانمایه ای محسوب می شوند که با پرداختن به آنها می توان آثار درخوری ارائه داد پس بی گمان نه تنها شناخت جنگ و ابعاد آن برای درام نویسان این عرصه ضروری است بلکه از عوامل مهم برون رفت از شرایط نه چندان مقبول فعلی نیز به حساب می‌آید که در نهایت به ارضاء مخاطب جستجو گر و ریزبین امروز نیز خواهد انجامید. تحقق این امر تا حدود زیادی ضعف در پردازش شخصیتهای دفاع مقدس را نیز مرتفع خواهد ساخت. شخصیتهایی که بدون توجه به عناصر مربوط به خلق شخصیت در درام ظهور می یابند و بدون تاثیرگذاری مطلوب نیز فراموش می شوند. اکثر این شخصیتهای شعارزده و غیر قابل باور زاییده بی توجهی نویسندگان این عرصه به وجود روانشناسانه و جامعه شناسانه آدمهای جنگ و در نظر نگرفتن خصوصیات فردی، علایق شخصی، افکار عمیق و نهایتاً ابعاد وجودی آنها از هر نظر می باشند. پرهیز از شعار، گذر از سطح و تلاش جهت ارائه شخصیتهای عمیق و اندیشمند می تواند هویت واقعی انسانهای از خود گذشته دوران جنگ و فلسفه فداکاری ها و رشادت های آنها را بیش از پیش نمایان سازد. بی شک شخصیتهای معناگرا و حقیقت محور رسوب بیشتری بر ذهن مخاطب گذارده و ماندگارتر خواهند بود .
نکته مهم دیگری که در خصوص ضعف متون دفاع مقدس می توان به آن اشاره کرد محدودیتها و انقباضات معین شده پیرامون آن دانست، خلاقیت و نوآوری ویژگی جدایی ناپذیر تمامی هنرهاست . نمایشنامه نویسی دفاع مقدس زمانی می تواند اثر قابل دفاع و ماندگاری ارائه دهد که با تکیه بر واقعیات، نیروی خلاقه خویش را به کارگیری نماید! بی تردید چنانچه نویسنده آزادی عمل خود را در بروز اندیشه هایش از دست دهد نمی توان توقع و انتظار چندانی از او داشت و یقیناً مخاطب با اثری شعارزده، کلیشه ای و عاری از هرگونه تصویر خلاقانه و حتی حقیقی روبه رو خواهد شد. هنرمند تئاتر باید با عبور از خط قرمزها و بایدها و نبایدهای موجود به گستره وسیع تر و آزادی عمل بیشتری جهت بازگویی ناگفته های دفاع مقدس و تحلیل دیدگاه هایش برروی صحنه دست یابد.
انتخاب طرح یا ایده مسئله مهم دیگری است که درام نویس دفاع مقدس باید توجه ویژه ای به آن داشته باشد. شنیدن نام تئاتر دفاع مقدس مجموعه ای از روایات کلیشه ای و داستانی قابل پیش بینی و تکراری را به ذهن مخاطب متبادر می نماید. بنابراین نمایشنامه نویسان این حوزه از تئاتر باید با حساسیت و وسواس بیشتری اقدام به انتخاب طرحی نمایند که از قوت لازمه برخوردار بوده و موقعیتهای نمایشی قصه را در طول اثر به خوبی تجلی بخشد.
امیدواریم روزی برسد که تئاتر دفاع مقدس به جایگاهی ارزشمند همچون تئاتر جنگ در سایر کشورهای صاحب تئاتر دست یابد تا پاسداشتی نیز باشد بر رشادتها و شهامتهای دلیرمردان عرصه نبرد حق علیه باطل!

علیرضا اسدی

منبع : تئاتر مقاومت