مهاجرت؛ واکنش به توسعه نامتوازن

اگرچه نمی‌توان در مقابل آثار مشهود اقتصادی و اجتماعی پدیده رو به رشد مهاجرت، دستی از روی عادت تكان داد و بی‌تفاوت از كنار دیوار غربت شهرهای دور و نزدیك گذشت، با این حال، گویا غم نان و دغدغه كار و زندگی بهتر را هیچ اندیشه گریزی جز پناه بردن به دیوارهای جان گرفته مهاجرت نیست. شاید در باب مهاجرت، كمتر بتوان به معنای تردیدی رسید كه گریبانگیر مهاجران می شود، تردیدی كه مهاجرت را به عنوان آخرین راه‌حل رهایی از شرایط موجود، در قالب واكنشی به تفاوت‌های آشكار ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در مناطق مختلف یك كشور معنا می‌كند. در میان انبوه واژگان سر به راه و معمول فارسی، مهاجر كسی است كه از موطن خود به جایی دیگر نقل مكان كرده باشد. براساس آنچه تحقیقات از سهم فزاینده نیروی جویای كار در آمار هر ساله مهاجرت نشان می دهد، مهاجرت در ذات خود وابسته به همان انگیزه ای است كه شرایط متفاوت اقتصادی و اجتماعی را طلب می كند. این انگیزه در این جایگاه به محوری برای جست وجوی آرمان ها تبدیل شده و جنبه ای كاركردی و معناساز به شرایط حال فرد می بخشد، آن هم جنبه ای كه رنج زیستن پس از مهاجرت را به وسعت روِ یای شیرین آینده تزریق می كند و این نقطه آغاز مفهوم از خودبیگانگی است.
مهاجرت و فقر روستایی
با پرسه ای در دنیای پرفراز و فرود آمارها، به روشنی دریافت می شود كه چگونگی افزایش نرخ شاخص های مختلف جمعیتی، افزایش جمعیت را در نطفه می پروراند. درعین حال نمی توان از تا ثیر پدیده مهاجرت در این افزایش غافل بود، باتوجه به اینكه مهاجرت، به تنهایی مهم ترین یا اصلی ترین عامل افزایش جمعیت شهرها نیست. افزایش طبیعی جمعیت و تبدیل برخی روستاها به شهر نیز در فزونی جمعیت شهری مؤ ثر بوده اند. بسیاری از پژوهشگران اجتماعی معتقدند كه هنوز ضعف های بزرگی در بسیاری از داده های مربوط به جمعیت شهری وجود دارد، این مشكلات هم برای محاسبه جمعیت شهرها كه معمولاً با كم شماری همراه است و هم برای محاسبه نرخ رشد جمعیت آنها وجود دارد. در بعضی موارد مهاجرانی كه به صورت دوره ای در شهر به سر می برند، به عنوان جمعیت شهری محاسبه نمی شوند، گاهی نیز ممكن است چنین تصور شود كه مهاجران دوره ای كه ساكنان دایمی شهرها نیستند، جمعیت شهر محسوب نمی شوند، اگرچه این گروه جمعیتی نیازمند خدمات اساسی شهری هستند. آنچه بیش از هر چیز در بررسی ها، بهانه توجه قرار می گیرد، چگونگی پذیرش پدیده شهرگرایی و شهری شدن در پی مهاجرت های كوتاه مدت یا بلندمدت اجباری و اختیاری از روستاها به شهرها و شهرهای بزرگتر است.دكتر شهلا كاظمی پور، عضو هیا ت علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دبیرانجمن جمعیت شناسی ایران با اشاره به دیدگاه های مختلفی كه دربارهِ مهاجرت مطرح است می گوید: درمورد مهاجرت، نظریه پردازانی كه دیدگاه اقتصادی یا دیدگاه وابستگی دارند، نظرات مختلفی ارایه می دهند. بررسی ها در ایران نشان می دهد كه دیدگاه وابستگی درمورد پدیده مهاجرت در ایران صادق است، با این توجیه كه به دلیل توسعه نیافتگی و توسعه نابرابر، پدیده مهاجرت در كشور ما رخ می دهد. شهرنشینی و كلان شهرنشینی در برخی نقاط كشور و درنتیجه توسعه نابرابر در كشور باعث شده است كه مقداری از ظرفیت های بزرگ توسعه ای و اعتبارهای دولتی به شهرهای بزرگ اختصاص پیدا كند. وی معتقد است: تمامی شواهد و مدارك حاكی از آن است كه این فقیرترین افراد نیستند كه مهاجرت می كنند. به نظر می رسد سطح و دامنه ای از فقر وجود دارد كه پایین تر از آن مهاجرت مقدور نیست، چرا كه خود مهاجرت نیز نیاز به امكاناتی دارد.این جمعیت شناس، نوع قالب مهاجرت در ایران را مهاجرت روستا - شهری عنوان می كند و می گوید: نمی توان بر روی پدیدهِ مهاجرت، برچسب زد. اگرچه از دید مسائل اجتماعی، می تواند كاركردی مثبت هم داشته باشد. مهاجرت بیشتر در بین افراد تحصیل كرده تر جامعه رخ می دهد. افراد باسوادتر موقعیت های شغلی را كه در مناطقی دیگر وجود دارد، بهتر شناسایی می كنند. ازاین رو احتمالاً فقیرترین ها از بین كسانی هستند كه مهاجرت نمی كنند و در روستاها باقی می مانند. با این تحلیل، با رفتن افراد فعال تر و پرانرژی تر روستا، مهاجرت بیش از آنكه باعث كاهش فقر شود، تشدید فقر در روستا را به همراه دارد.در مقابل دكتر علی حسن زاده، اقتصاددان معتقد است: اگرچه مهاجرت به مناطق شهری برای جوامع مهاجرفرست می تواند پیامدهای منفی داشته باشد، اما درمجموع می توان آن را مثبت دید. بخش شهری، نیروی انسانی بیشتری را جذب می كند و نقصانی در اقتصاد خانوارهای روستایی ایجاد می كند. اما یك نظام ارتباطی شهری كه بر اصول منظمی استوار شده، می تواند عرصه عمل منابع را امتداد دهد و خانوارها را دربرابر ناامنی حمایت كند. بخش شهری دراین حالت به عنوان پشتیبان روستاها عمل می كند و در زمان تغییر و تحولات شدید، آنها را استوار می دارد.دكتر كاظمی پور، همچنین می گوید: اگرچه مهاجرانی كه از روستاها مهاجرت می كنند، از بین گروه های ثروتمندتر و باسوادتر آن جامعه هستند، اما احتمالاً فقیرتر و كم سوادتر از اكثریت غالب جمعیت شهری هستند. ازاین رو، میانگین سطح درآمد در جامعه شهری را كاهش می دهند و زمینه بروز انواع آسیب های اجتماعی در جوامع مهاجرپذیر ایجاد می شود، به گونه ای كه علاوه بر تشكیل كلان شهرهای غیرسازمان یافته، پدیده هایی چون بیكاری، فقر، حاشیه نشینی و انواع انحرافات را در شهرها موجب می شوند.
مهاجرت در پناه بخش غیررسمی كار
شواهدی وجود دارد مبنی بر اینكه نرخ مشاركت پذیری نیروی كار مهاجران در مناطق شهری بیش از غیرمهاجران در كارها است. همچنین اطلاعاتی وجود دارد مبنی بر اینكه زنان در مشاغلی با درآمدهای بسیار پایین به كار گرفته می شوند. دكتر حسن زاده، اقتصاددان می گوید: مهاجران در مقایسه با نیروی كار شهرهای مهاجرپذیر، از تخصص های لازم و كافی برخوردار نیستند. ازاین رو بخش وسیعی از نیروی كار مهاجر، بیكار می شود و با افزایش فشار تقاضا برای كالاهای اساسی، افزایش قیمت ها را به دنبال می آورند. از سوی دیگر بخش غیررسمی اغلب به عنوان پناهگاهی برای مهاجران فقیر و كم تخصص است كه در حاشیه شهرهای بزرگ زندگی می كنند. این بخش كه شامل كارهای خدماتی پیش پا افتاده و فعالیت های كوچك صنعتی است خارج از نظارت دولت قرار دارد. این بخش، بدون پرداخت مالیات و هزینه های تامین اجتماعی و با ساعت كاری قابل انعطاف، ممكن است جذبه بیشتری نسبت به كار در بخش رسمی اداری داشته باشد. وی با اشاره به اینكه بخش غیررسمی، سهم مهمی در حمایت از مهاجران دارد، می گوید: معمولاً مهاجران هر منطقه، دسترسی به حرفه خاصی را كنترل می كنند. این بدان معناست كه مهاجران آن منطقه، وقتی به شهر می آیند، معمولاً می توانند شغلی به دست بیاورند. زمانی كه در شهر كاری سراغ داشته باشند به روستا اطلاع می دهند تا كسی كه تمایل به كار دارد، برای گرفتن آن شغل به شهر بیاید. ازاین رو، این نظریه كه جست وجو برای كار در شهر به صورت باز انجام می گیرد صحیح نیست، به ویژه در سطوح پایین مهارت.
سیاست های مهاجرتی چشم به راه آینده
بررسی ها نشان می دهد سیاست های مهاجرتی در كشورهای درحال توسعه تقریباً بدون استثنا قصد دارند میزان مهاجرت ها را محدود كند. به ندرت، سیاست هایی برای تشویق مهاجرت های داخلی وجود دارد، مگر اینكه مهاجرت به دور از شهرها و درجهت اسكان در نواحی كشاورزی باشد.همواره، رشد جمعیت شهرها از موارد توجه و دغدغه دولت ها بوده است، مهاجران روستایی از این رهگذر، گاه با بی مهری مواجه می شوند. بررسی ها نشان می دهد تجربه محدود كردن مهاجرت به شهرهای بزرگ شكست خورده و به غیر از موفقیت چین طی دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، كمتر سیاستی در جهان غیرسوسیالیست (سابق)، توانسته اثر خاصی بر روی رشد جمعیت شهری داشته باشد. اگرچه دولت ها را از رویارویی با پیامدهای روزافزونی مهاجرت به شهرهای كوچك و بزرگ، گریزی نیست، ولی براساس آنچه دكتر كاظمی پور، جمعیت شناس می گوید، اگر مهاجرت با برنامه ریزی باشد و افراد به دلیل عوامل جاذب واقعی در شهرها مهاجرت كنند، این امر می تواند برای فرد و جامعه مهاجرپذیر اثرات مثبتی به همراه داشته باشد. وی معتقد است: دولت ها باید در سیاست های كلان خود، برنامه هایی را تنظیم كنند كه تا حد امكان از شمار مهاجرت های بدون برنامه كاسته شود.دكتر حسن زاده، اقتصاددان نیز می گوید: در زمینه شهرها، مسا له ای كه حساسیت بیشتری دارد موضوع اداره مناسب شهرهای بزرگ است تا كنترل رشد جمعیت در آنها. در مناطق روستایی، مسا له حساس، گشایش طیف وسیعتری از فرصت ها برای روستاییان است. بسیاری از خط مشی هایی كه با این هدف به كار می آید، ممكن است محلی و در محدوده روستا باشد، اما سایر سیاست ها ممكن است حیطه عملی تا شهرها یا حتی تا خارج را داشته باشند. بنابراین سیاستی كه باید به دنبال آن بود، راه های ارتقای سیستم ارتباطی سودمند شهر و روستاست. وی می افزاید: هنوز بسیاری از دولتمردان و متخصصان قبول ندارند كه هم مهاجرت و هم فعالیت های بخش غیررسمی می توانند نقش اساسی در ارتقای وضعیت زندگی و كاهش فقر داشته باشد. گرچه تردیدی نیست كه اینها پیامدهای منفی هم می توانند داشته باشند. ولی در مقایسه، باتوجه به كمكی كه مهاجرت می تواند به كاهش فقر داشته باشد، اثرات مثبت آن بیش از پیامدهای منفی آن است. با این حال، اگرچه نمی توان بر آثار اجتماعی و اقتصادی به جا مانده از پدیده مهاجرت، نقطه پایان گذاشت. نانچه اگر با استناد به پژوهش فیلیپ مارتین، كارشناس ارشد مؤ سسه بین المللی مطالعات كار سازمان بین المللی كار در باب مهاجرت نیروی كار، مهاجرت را واكنشی طبیعی به تفاوت های ساختاری در زمینه های رشد جمعیتی، فرصت های اقتصادی، امنیت و حمایت های حقوق بشری بدانیم، باید نقش مهاجرت در توسعه را پررنگ تر كرده و قدری از بی مهری ملی به این پدیده بكاهیم.
ناهید حسینی

منبع : هفته نامه آتیه