انتخابات مظهرمردمسالا‌ری دینی

مشارکت سیاسی و چگونگی دخالت مردم در تصمیم گیری های سیاسی و اداره جامعه از جمله مباحثی است که در سراسر تاریخ اندیشه سیاسی از قرن ها قبل از میلاد مسیح تا به امروز به چشم می خورد و بحث پیرامون مشارکت سیاسی آحاد جامعه و چگونگی مشارکت سیاسی شهروندان یکی از اساسی ترین دغدغه های خاطر سیاست اندیشان را تشکیل می داده است. سقراط، افلاطون، ارسطو و به تبع آنان سایر فلاسفه سیاسی در طول تاریخ چرایی و چگونگی مشارکت انسان در امور سیاسی، اجتماعی خویش را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. تا آنجا که تاریخ اندیشه سیاسی نشان می‌دهد بارزترین جلوه های مشارکت سیاسی را در دولت - شهرهای یونان می توان یافت، اما مشارکت به مفهومی که امروزه کم و بیش متداول است در زندگی جوامع انسانی پدیده ای جدید محسوب می‌شود. طی قرون متمادی از یک طرف عامه مردم قرار داشتند که در تعیین سرنوشت خویش سهیم نبودند و از طرف دیگر تعدادی فرمانروایان بودند که براساس ارزش های موجود جامعه، حکومت را حق خود می دانستند. تا یکی دو قرن پیش حق مشارکت در اخذ تصمیم سیاسی حق اداره امور عمومی و حتی حق رای به گروه کوچکی از مردم که دارای امتیازات خانوادگی، ثروت و قدرت بودند تعلق داشت. با اینکه در قرون وسطی افزایش نسبی در تعداد تصمیم گیرندگان به وجود آمد و صاحبان زمین قدرت سیاسی را نیز به دست آوردند اما اکثریت مردم از مشارکت سیاسی محروم بودند و تنها نوع مشارکت سیاسی، شرکت در شورش های دهقانی یا تظاهرات در شهرها بود. در پی انقلاب صنعتی، ظهور عصر روشنگری و ارائه آرا و عقاید اندیشمندان و فیلسوفان اروپایی درباره دولت، حاکمیت، حکومت، جمهوریت و ... زمینه های مشارکت مردمی پدید آمد. به تدریج گروه ها و قشرهای جدیدی خواهان اثرگذاری بر روی سیاست شدند و در این مقطع، تاریخ جهان سرشار از شورش های مردمی، انقلابات اجتماعی و اصلاحات سیاسی برای توسعه فرصت های مشارکت گردید که به نوبه خود مقاومت و استبداد حاکمان و صاحبان قدرت خودکامه را در پی داشت. بدین ترتیب با کشمکش های فراوان در طول تاریخ، نظام های مردمسالار جایگزین حکومت های مطلقه شدند و به تدریج مشارکت سیاسی مشکل و دغدغه اغلب نظام های سیاسی گردید. به طوری که با رونق فزاینده بحث مشارکت سیاسی در قرون و دهه های اخیر هم اکنون این مفهوم یکی از مهمترین و اساسی ترین مفاهیم و مباحث در علوم سیاسی و جامعه شناسی سیاسی به شمار می رود.
● انگیزه های مشارکت سیاسی
در باب انگیزه های مشارکت سیاسی دو رویکرد عمده وجود دارد.
۱) رویکرد ابزاری: این رویکرد بر پایه قاعده منطقی انتخاب عقلانی استوار است که بر اساس آن افراد اصولا دست به اقدامی می زنند که برای آنان نفع داشته و از عملی اجتناب می ورزند که برای آنان ضرر و زیان به همراه داشته باشد. در این رویکرد نظر بر این است که فرد دارای عقل بوده و محاسبه سود و زیان خود را می‌کند و غایت اصلی افراد از این نوع مشارکت سیاسی عبارت است از تاثیر بر انتخاب مجریان و نحوه تصمیم گیری آنان به منظور تامین منافع و خواسته های فردی بیشتر.
۲) رویکرد جامعه شناسانه: این رویکرد که به واقع نیز نزدیکتر است، برگرفته از تلقی جامعه شناسانه امیل دورکیم درباره مشارکت سیاسی است. براساس این رویکرد مشارکت سیاسی بنابر مقتضیات زمانی و مکانی خود تعریف می‌شود. در این رویکرد دو حوزه یا قلمرو برای جامعه در نظر گرفته می‌شود. الف) قلمرو یا عالم سیاسی؛
ب) قلمرو یا عالم غیر سیاسی .
و مشارکت سیاسی را همان ارتباط میان این دو عالم می دانند که در جوامع مختلف به گونه های متفاوتی تجلی می یابد؛ مثل شرکت در انتخابات همه پرسی و ... البته مهم ترین فایده این رویکرد این است که پدیده مشارکت سیاسی در قالب زمان و مکان و متناسب با مقتضیات هر عصرو شرایط ویژه جوامع مختلف در نظر گرفته می‌شود. و ملاک و محکی برای بررسی و تبیین اقسام مشارکت سیاسی است. لذا ارتباط میان مردم و دنیای سیاست از قواعد خاصی پیروی می کند که قانونمند و حساب شده می‌باشد. با توجه به نظرات مختلف ودر مجموع می توان گفت که انگیزه ها وعلل مشارکت سیاسی مردم در جوامع مختلف از امور زیر سرچشمه می گیرد.
۱) منافع اقتصادی: افراد در پی منافع اقتصادی خویش بوده و سعی می‌کنند با مشارکت سیاسی منافع بیشتری را به دست آورند.
۲) منافع سیاسی: انگیزه عده ای از مشارکت سیاسی و دستیابی به قدرت سیاسی است.
۳) علل روانی: تامین امنیت، قدرتنمایی و جلب نظر دیگران از جمله انگیزه هایی است که گروهی را به مشارکت سیاسی وادار می‌سازد.
۴) علل عقیدتی: عده ای عامل مشارکت سیاسی را در انگیزه های ایدئولوژیکی و عقیدتی می دانند.
انواع و اشکال مشارکت سیاسی
مشارکت سیاسی یا طبق تعریف ارائه شده تلاش برای تاثیرگذاری بر حوزه تصمیم گیری سیاسی طیف وسیعی از فعالیت ها را در بر می گیرد که اندیشمندان مختلف سعی در بیان انوع و اشکال آن و طبقه بندی سطوح مختلف آن براساس معیارهای مختلف داشته اند. مثلا مک کلاسکی آنها را شامل رای دادن، کسب اطلاعات سیاسی، بحث در مورد مباحث سیاسی، شرکت در جلسات سیاسی، کمک مالی به فعالیت های سیاسی، مذاکره با نمایندگان، عضویت در احزاب سیاسی، شرکت در ثبت نام افراد و تبلیغ برای احزاب سیاسی، نوشتن مقالات و سخنرانی های سیاسی، شرکت در مبارزات سیاسی، رقابت جهت انتخاب شدن برای پست های سیاسی و حزبی و عمومی کشور می داند.
برخی از اندیشمندان علوم سیاسی، مانند میلبراث و وربا سعی کرده اند مشارکت سیاسی را رتبه بندی نموده و میزان مشارکت مردم در هر مرتبه را بررسی کنند. راش ضمن بررسی این رتبه بندی ها اشاره می نماید که مبنای این رتبه بندی ها ضمن طرح انواع مختلف مشارکت سیاسی این فرضیه است که هرچه سطح فعالیت سیاسی بالاتر می رود میزان مشارکت افراد کاهش می یابد.
وی پس از بررسی مدل‌های مختلف به رتبه‌بندی زیر رسید.
- داشتن پست سیاسی یا اجرایی
- عضو فعال یک سازمان سیاسی بودن
- شرکت در جلسات عمومی، نظارت و غیره
- عضو غیرفعال یک سازمان شبه سیاسی بودن
- علاقه مندی نسبی به امور سیاسی
- خواهان پست سیاسی یا اجرایی بودن
- عضو فعال یک سازمان شبه سیاسی بودن
- عضو غیرفعال یک سازمان سیاسی بودن
- شرکت در مباحثات سیاسی غیر رسمی
- رای دادن
● مشارکت انتخاباتی
چنان که گفته شد، مشارکت سیاسی دارای اقسام متنوعی است. اما در این میان، مشارکت انتخاباتی مهمترین و متداولترین نوع مشارکت سیاسی بوده و مورد توجه بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان علوم سیاسی و جامعه شناسی سیاسی است. به طوری که آثار موجود در خصوص مشارکت سیاسی غالبا بر محور مشارکت انتخاباتی شکل گرفته اند. دلیل این امر را می‌توان در اهمیت انتخابات در جوامع مختلف دانست، به گونه‌ای که می‌توان گفت زندگی سیاسی شهروندان در دنیای نوین تقریبا در انتخابات خلاصه می‌شود و انتخابات محور اصلی فعالیت‌های احزاب و گروه‌های سیاسی مختلف است.
مشارکت انتخاباتی در آغاز بر پایه دو اصل پذیرفته شد: یکی پذیرش ملت به عنوان منبع مشروعیت بخش قدرت سیاسی و دیگری ممکن نبودن اعمال حاکمیت ملت به صورت مستقیم. با رشد مردمسالاری در عرصه سیاست جهانی روز به روز بر اهمیت انتخابات و مشارکت انتخاباتی افزوده شده، تا آنجا که امروز مشارکت انتخاباتی بارزترین نمود مشارکت سیاسی مردم گردیده است. صاحبنظران برای انتخابات، کارکردهای کثیری قائل‌اند که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱) وجود انتخابات و برگزاری متناوب و منظم آن یکی از نشانه‌های مردمسالاری است. بدین معنا که رای دهندگان با آرای خود قدرت را به افراد منتخب تسلیم نموده و فرد یا گروه صالح‌تر و با کفایت‌تر را انتخاب می‌کنند.
۲) یکی از مهمترین کارکردهای انتخابات، قاعده‌مند نمودن انتقال قدرت سیاسی از گروهی به گروه دیگر است. کسب قدرت از راه انتخابات ضمن دارا بودن مشروعیت لازم از سوی مردم، مسالمت آمیزترین شیوه در رسیدن به اریکه قدرت است.
۳) انتخابات زمینه‌های لازم برای چرخش نخبگان و دگرگونی در بخش هایی از گروه حاکمه را به طور مستمر فراهم می‌سازد. در یک نظام مردمسالاری قدرت در چرخش است و به طور مداوم دست به دست می‌گردد.
۴) برگزاری انتخابات منظم عاملی در فرهنگ سازی سیاسی تلقی می‌گردد. فرهنگ سیاسی مقوله تحول پذیری است و شیوه عملکرد ساختار قدرت بر آن تاثیر می‌گذارد. در کل، نظام سیاسی رقابتی و سازماندهی انتخابات واقعی با افزایش مشارکت و گسترش رقابت سیاسی بین گروه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی، بستری مناسب برای رقابت تشکل‌های موجود در جامعه به وجود می‌آورد و حتی شرایط و زمینه‌های لازم برای ظهور گروه‌های جدید سیاسی- اجتماعی به وجود می‌آورد.
۵) انتخابات به عنوان عالی‌ترین مظهر حضور مردم در عرصه سیاسی و مهمترین مجرای تحقق حاکمیت مردم است. نظام مردمسالار، نظام حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش، نظام داشتن حکومتی برخاسته از مردم و پاسخگو در برابر مردم است. برگزاری انتخابات مشارکت آمیز و رقابتی، احساس مسئولیت نظام در مقابل خواسته‌های جامعه را افزایش می‌دهد. انتخابات موجب افزایش احساس مسئولیت حاکمان در مقابل خواست‌های جامعه می‌شود.
۶) انتخابات به ایجاد و بازنمایی مشروعیت سیاسی می‌انجامد. وسعت و میزان مشارکت مردم در انتخابات برای انتخاب کارگزاران و حل مشکلات کشور مهمترین عامل مشروعیت حاکمیت و نظام است.
۷) مهمترین کارکرد ویژه انتخابات و مشارکت سیاسی مردم، خنثی سازی توطئه‌ها و تهدیدات دشمنان می‌باشد که در عین حال موجب افزایش اقتدار نظام و امنیت ملی کشور می‌شود.

محمود مهدوی

منابع:
- علی اکبر علیخانی، مجموعه مقالات مشارکت سیاسی، نشر سفیر، تهران ۱۳۷۷
- نسرین مصفا، مشارکت سیاسی زنان در ایران، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه
- مجموعه مقالات جمهوریت و انقلاب اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۷
- سید علی اصغر حسینی، مشارکت سیاسی از دیدگاه امام خمینی(ره)، نشر حبیب، قم ۱۳۸۱
- داود فیرحی، مفهوم مشارکت سیاسی، مجله علوم سیاسی، سال اول شماره اول ۱۳۷۷
- مایکل راش، جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر صبوری، انتشارات سمت ۱۳۷۷
- باقر ساروخانی، دائره‌المعارف علوم اجتماعی، موسسه کیهان، تهران ۱۳۷۰

منبع : روزنامه کیهان