سینمای دفاع مقدس دربوته تحلیل

● مقدمه :
اهمیت بازنگری وتامل درباره مهمترین تحولات سده بیستم برکسی پوشیده نیست.این سده،عصردگرگونیهای بنیادی درتمام عرصه های زندگی بشری بخصوص عرصه امنیتی دولتها بوده است.دراین قرن،جهان شاهدوقوع جنگهایی است که بااهداف ونیات مشابه ومشخص آغازشده وخسارتهای سنگین وجبران ناپذیر جانی ومالی فراوانی به بارآوردند.تاریخ وسرنوشت کشورایران دربسترزمان،همواره تحت تاثیرمسائل وحوادث گوناگون قرارگرفته وحوزه های مختلف سیاسی، فرهنگی،اجتماعی واقتصادی راسمت وسویی بدیع وتازه بخشیده است.درتاریخ پرفرازونشیب این کشور،رخدادهاورویدادهای مهمی بوقوع پیوسته است که هرکدام،به نوعی برجامعه وحکومت واجزاوعناصرآن تاثیرات ملموس ومحسوسی گذاشته است.وروداسلام به ایران،تشکیل حکومتهاودول مختلف باسیاستهای متفاوت،جنبشهاونهضتهای مختلف نظیرنهضت تنباکوونهضت مشروطیت ودردهه های اخیر،تشکیل سلطنت پهلوی ونهایتاآغازبیداری اسلامی وپیروزی شکوهمندانقلاب اسلامی باهدایت و رهبری حضرت امام خمینی(ره)ازآن جمله اند.
دراین میان،پیدایش نظام جمهوری اسلامی وسقوط ننگین رژیم منحوس پهلوی ازاهمیت وجایگاه ویژه ای برخوداراست.چراکه برای نخستین بار، تحولات اساسی وبنیادی رادرماهیت وساختارسیاست داخلی وخارجی کشور، پدیدآورد.که به تبع آن زیرساختهای فرهنگی، اجتماعی واقتصادی جامعه ازاین تغییرات وتحولات مصون نمانده،بلکه فرم وشکل خاصی راپذیرفتند.
ازمهمترین وحساسترین وقایع ورویدادهای دوران پس ازانقلاب اسلامی،جنگ تحمیلی علیه کشورودولتی نوپا بودکه پدیدآورنده تاثیرات فراوانی درلایه های مختلف جامعه بویژه دربخش فرهنگ بوده است.افزون براین،تجربه دوران جنگ،درزمینه امنیت ملی وحفظ تمامیت ارضی برای مسولین نظام ونیزمردم وهمچنین دربازدارندگی ومنع قدرتهای منطقه درتعرض به سرزمین وملت ایران موثربوده است.
لهذا،بخاطروسعت موضوعی دفاع مقدس ، ابعادوزوایای جنگ هشت ساله ،باهدف نمایاندن این واقعیت تاریخی ونیزمعرفی این مقطع زمانی ،بطورعلمی،موردتجزیه وتحلیل قرارگیردتابه واکاوی و بازتعریف جنبه های مختلف وماثورازاین رویداد،دست یابیم.
این نوشتار،سعی خواهدداشت تابصورت فشرده واجمالی جایگاه کنونی سینمای دفاع مقدس رادرجامعه بیان کرده وبه آسیب شناسی وعوامل کمرنگ شدن آن درمقوله هنربپردازد.
● ضرورت واهمیت پرداختن به موضوع
بااندک تامل وتورقی درتاریخ پرافتخاردوران قبل وبعدازانقلاب اسلامی این نکته روشن می شودکه دفاع ازارزشهادرهربرهه اززمان که باشددارای تقدس خاصی بوده واصلی انکارناپذیرمحسوب می شوداگرنظری به تاریخ مبارزات وجنگهای متعددجهان بیاندازیم،خواهیم دیدکه معمولاانگیزه های دینی این جنگها درکناراهداف مادی آن معناپیدامی کند،بعبارت دیگر،انگیزه های الهی صرف، در این نوع جنگهامانندعوامل بروزجنگ جهانی اول ودوم حاکم نبوده است.ولی بااین همه اهمیت وقداست این مبارزات درنزداین ملتهابقدری است که همه ساله دولت حاکم،به هرشکل ممکن،اقدام به زنده نگه داشتن یادوخاطره رزمندگان وکشته شدگان این نبردهامی نمایند.ودراین مسیر،ازهیچ کوششی دریغ نکرده وازبزاروفنون مختلف بهره می گیرند.
پرواضح است که انگیزه های دفاع مقدس درطول جنگ هشت ساله قابل مقایسه بااین جنگهانبوده وازجنس آن محسوب نمی شود.چراکه انگیزه های رزمندگان وشهدای دوران دفاع مقدس باارزشهای دینی والهی قرین گشته ومصبوغ به رنگ خدایی گردیده بود.به همین دلیل،درادبیات جنگ،ازآن به دوران دفاع مقدس تعبیرشده وسخن به میان می آید. که دربرگیرنده رشادتهاوظهوروبروزایثاروفداکاری درمعرکه جنگ می باشد.
دراین رابطه شهیدآوینی،چنین می نویسد:"اگرجنگ مانیزاززمره جنگهایی بودکه دراین قرون اخیردرجهان رخ داده است،بنده خودازنخستین کسانی بودم که ازنظرگاهی مخالف باجنگ،فیلم می ساختم."۱
دوران دفاع مقدس،کارنامه درخشان مردانی ازتبارمقاومت وپایداری است که زنده نگهداشتن ومعرفی ابعادگسترده آن بواسطه ابزاری مانندهنر، براصحاب هنر، فرض است چراکه زنده نگهداشتن یادشهداکمترازشهادت نیست.رهبرفرزانه انقلاب دررابطه باارزش هنردراین زمینه چنین می فرماید:"توقع انقلاب ازهنروهنرمند،مبتتنی برنگاه زیباشناختی درزمینه هنراست،که توقع زیادی هم نیست.ملتی دریک دفاع هشت ساله باهمه وجودبه میان آمد.جوانان به جبهه رفتندوازفداکاری درراه ارزشی که برای آنهاوجودداشت استقبال کردند.البته بخاطردین رفتتند.هرچندممکن است عده ای هم برای دفاع ازمیهن ومرزهای کشوردست به فداکاری زده باشند.مادران ،پدران وهمسران وفرزندان وکسانی که پشت جبهه تلاش می کردندنیزطوردیگری حماسه آفریدند.شماخاطرات هشت سال دفاع مقدس رامرورکنید،ببینیدبرای یک نگاه هنرمندانه به حالت وکیفیت یک جامعه،چیزی ازاین زیباترپیدامی کنید؟شمادرعالیترین آثاردراماتیک دنیا،آن جایی که به فداکاری یک انسان برخوردمی کنید،اوراتحسین وستایش می کنید.وقتی فیلم،آهنگ،تابلوی نقاشی یازندگی فلان انقلابی رابرای شمابه تصویرمی کشند،دردل وباطن ووجدان خودتان ننمی توانیدکاراوراتحسین نکنید.هزاران حادثه به مراتب باارزشتروبزرگترازآنچه که دراین نوع اثرهنری نشان داده می شوددردوران هشت سال دفاع مقدس وحتی درخودانقلاب درخانه شمااتفاق افتاد.آیااین زیبایی نیست؟هنرمی تواندازکناراین قضیه بی تفاوت بگذرد؟توقع انقلاب اینست والبته توقع زیادی هم نیست."۲
● جایگاه سینمادرتبیین وتعمیق ارزشهای انسانی
پرواضح است که درجامعه کنونی ما،سینمامی توانددرانجام رسالت خطیر فرهنگی ،بعنوان رسانه ای پرتوان،نقشی مهم واثرگذارداشته باشدبه همین دلیل،پرداختن به هنرسینماازضرورتهای انکارناپذیرتحکیم وتثبیت ارزشهاوترویج فرهنگ دینی وملی جامعه اسلامی محسوب می شود.بویژه می توانددرمیان گروههای سنی جوان جامعه مادرمقایسه باشیوه هاونگرشهای سنتی حاکم برفضاهای علمی،آموزشی وتربیتی این دیار،نقش وکارکردی پرجاذبه ترداشته باشد. سینمادردهه اخیروبویژه درسالهای بعدازانقلاب دچارتحولات چشمگیروعمیقی ازحیث محتواشده است.ولی همواره بامشکلات ونقایصی مواجه بوده وسعی درزدودن آن ازپیکره خودنموده است.بحران سوژه درسینمای ایران،یک بحران ساختگی وناشی ازعدم خلاقیت،آسایش طلبی،محدودنگری،تقلیدگرایی وعدم شناخت مولفه های فرهنگی واجتماعی جامعه می باشد.عده ای ازسینماگران وفیلمنامه نویسان به جای تحقیق وتعمیق درمسائل اجتماعی ،فرهنگی وسیاسی جامعه ونیزاحصاءنیازهای مردم ،باپیروی ازتفکرنادرست سطحی نگری وبارویکردتجاری صرف،خلاقیت راکنارزده وباکپی برداری ازموضوعات فیلمهای قبل ازانقلاب که عمدتامروج ضدارزشها بوده انداقدام به تهیه فیلمهای کلیشه ای نموده اند. .این فیلمهابه بهانه پرداختن به مسایل ومعضلات اجتماعی وفرهنگی غالبابه فیلمهایی بادرون مایه عاشقانه وایجادنوعی توهم فانتزی درمخاطبان مبدل گشته است.
البته این نکته نبایدازنظردوربماندکه اغوای مردم بوسیله فیلمهای رویایی واحساسی محض،بافیلمهای سینمای تجاری مغایرت داردبعبارت بهتر،هیچ کس منکرجایگاه سینمای سالم تجاری نیست.
سیدشهیدان اهل قلم،سیدمرتضی آوینی دراین باره چنین می نویسد: "پرده سینما،قاب آیینه ضمیرخودماست وبنابراین ازاین پس،رفته رفته جلوه های خودآگاهی مادراین آیینه ظاهرخواهدشدوبه آن تحول فرهنگی که درباطن قوم مارخ داده است خواهدپرداخت".۳
سینمابعنوان یکی ازکارآمدترین ابزارتوسعه فرهنگی درتمامی جوامع،وبویژه درایران،بایدمفاهیمی ماننداندیشه واستعلا،تعالی گرایی روح وتعمیق باورهای مکتبی وملی رادرنهادمخاطب تثبیت نموده وفرهنگ صحیح وبدورازشعاررادرجامعه نهادینه نماید.درغیراین صورت،دایره فرهنگ سازی وتاثیرگذاری آن محدودخواهدشد.
مروری برتهیه وساخت آثاری بامحوریت دفاع مقدس،که عملاازحدودسال ۱۳۶۰به سینمای ایران راه پیداکرده است،نشان می دهدکه هرگاه سینمای ایران خودرابه سوژه هاو مفاهیم عمیق ارزشهای والای انسانی نزدیک نموده،تبلوریک سینمای معناگرابادرون مایه ملی واسلامی رابه نمایش گذاشته است.البته نبایدمفهوم این مسئله رامصادره به مطلوب نمودچراکه سینمای دفاع مقدس،تنهامظهرسینمای ملی ومعناگرانیست،بلکه می تواندیکی ازمظاهرومصادیق سینمای ارزشی درجامعه محسوب شود.
البته نبایدازنظردورداشت که برای صیانت ازفرهنگ رفیع ومنیع ایثاروشهادت ،ازموضوعات کلیشه ای وتکراری ونیزتفکرسطحی درتدوین فیلمنامه هاونیز تهیه وساخت فیلمهایی بامحتوای ضعیف می توان بهره برد،بلکه باید، شناخت ودرنظرگرفتن سطح وجایگاه شعورمخاطب،ازدغدغه های اصلی فیلمسازباشدتااینکه علاوه بردمیده شدن روحی تازه درکالبدفیلم دفاع مقدس ،رویکردجدیدی رابصورت تلنگر،به مخاطب یادآوری نموده ومخاطب راازآفت معناگریزی مصون بدارد.
● سیرتکاملی سینمای دفاع مقدس درسه دهه گذشته
سینمای دفاع مقدس،ازحیث محتواونوع نگرش به ارزشهاباسینمای جنگ متفاوت است،بعبارت دیگر، ژانرجنگ دارای ملزومات وساختارهای خاصی است که فرهنگ حاکم برسینمای دفاع مقدس،آنرانمی پذیرد.چراکه درون مایه فیلمهای ساخته شده درقالب سینمای جنگ،بویژه دردوران جنگ جهانی اول ودوم،دربرگیرنده اتفاقات تلخ کشته شدن انسانهادرجبهه هاتوسط گروههای متخاصم ،نمایش صحنه های حماسی ونوعی قهرمان پروری واسطوره سازی درمیادین جنگ می باشددرصورتیکه جان مایه فیلمهای ژانردفاع مقدس، رشادتهاوبه تصویرکشیده شدن ایثاروحالات معنوی رزمندگان درجبههای جنگ بوده است.
سینمای دفاع مقدس ازپرمخاطب ترین ژانرهای سینمایی بعدازانقلاب بوده است که عملا ،اززمان شروع جنگ تحمیلی آغازگردیده ودرطول سه دهه گذشته فرازونشیبهای متعددی راسپری نموده است."سینمای دفاع مقدس،تاسالهای ۶۲و۶۳عمومابهانه ای بودبرای پرداختن به مسائل انقلاب وحوادث سالهای ۵۷وپیش ازآن،درواقع مسائلی مانند"ساواک،فساددولتی،مبارزه های فردی وجمعی،اعدام وپخش اعلامیه های آزادیخواهانه"ومواردی ازاین دست،به بهانه موضوع جنگ تحمیلی دراین فیلمهامطرح می شدند.درسالهای ۶۲که فیلمهایی مثل کیلومترپنج ،بازداشتگاه ،پل آزادی ورهایی به مثابه نمونه هایی ازسینمای جنگ ساخته شدند،درواقع به همان مسائل ذکرشده می پرداختند،چراکه جنگ هنوزادامه داشت ،اماانقلاب اتفاق افتاده وتمام شده بودوتداخل همین دوموضوع باهمدیگر،درطی یک فاصله زمانی کوتاه باعث شدتابه سبب شباهت این دوحادثه تاریخی ووجوه مشترکی مثل مبارزه ،ایثاروشهادت وفداکاری دردوپدیده انقلاب وجنگ ،گهگاه این دوموضوع ،باهم تداخل پیداکنند....درنتیجه چندسالی طول کشیدتاسینمای جنگ،خودرااززیرسایه وقایع انقلاب بیرون بکشدوفقط به خودجنگ وپیامدهاوخسارتهای فردی،اجتماعی وفرهنگی آن بپردازد."۴غالب فیلمهایی که درسالهای اولیه وپرالتهاب جنگ تحمیلی توسط فیلمسازان عرصه دفاع مقدس ساخته شد،ایجادروحیه شهادت طلبی ومقاومت ونیزتهییج مردم به دفاع ازآرمانهای انقلاب ،رامدنظرداشته وروحیات وتوان دفاعی تحسین برانگیزرزمندگان اسلام رابه نمایش می گذاشت.دراین فیلمهاگاهی اوقات ،نوعی تیپ سازی اغراق شده ازشخصیتهای فیلم به نمایش گذاشته می شودکه بدون توجه به روندداستان ومقتضیات وویژگیهای فضای جنگ ،سرشارازخصوصیات مثبت می باشند.ولی دراواسط جنگ،فیلمهایی بامضمون معنویت درجنگ ساخته شده وبه تصویرکشیده شدکه نوعی کارکرداخلاقی رابه جامعه ارائه می دهد.سینمای دفاع مقدس باپایان جنگ،دگرگونی محتوایی ومضمونی راتجربه کرد.فیلمهای این دوره باتکیه برشخصیت پردازی واقع گرایانه،واقعیتهاومسائل ومشکلات بعدازجنگ ،به حیات خودادامه می دهد.فیلمهای"پایگاه جهنمی"،"پروازدرشب"و"بوی پیراهن یوسف"می تواندازجمله فیلمهای دوران سیرماهوی سینمای دفاع مقدس محسوب شود.بنابراین تفاوت اصلی سینمای جنگ باسینمای دفاع مقدس درنوع بینش فیلمسازدوره های مختلف جنگ تعبیروتاویل می شود. درسالهای ۶۸و۶۹که سالهای پس ازجنگ می باشدبرخی ازفیلمسازهادرادامه همان قهرمان پروریهابه ساخت فیلم می پرداختندوبرخی هم کم کم ازفضای جبهه کناره گرفته وروبه سوی تصویرشرایط حاکم برجامعه پس ازجنگ وروابط وفضاهای متاثرازجنگ آوردند.بنابراین شرایط جامعه وگریزناپذیری سینماگران ازنگاه به عوارض وتبعات جنگ ،باعث شدتااندک اندک،لحن وفضاوموقعیت فیلمهای سینمای جنگ ازسال ۶۹شکل دیگری به خودبگیرد.دردهه فتادنیزآثارمتعددی نظیر"ازکرخه تاراین"ساخته شدکه نگاهی کاملامتفاوت ونو به سینمای جنگ دارد. سینمای دفاع مقدس درسالهای پس ازجنگ نیزباپردازش تصویرناگفته های جنگ درطول هشت سال،بااقتداردرسینمای ایران باقی ماند.فیلمهای اواخردهه هفتادواوایل دهه هشتاد،دربرگیرنده عوارض وتبعات جنگ می باشدکه درفیلمهایی نظیرگیلانه،سنگ کاغذقیچی ،بوضوح به آن پرداخته شده است.
● مولفه ها و دستمایه های اساسی فیلم دفاع مقدس:
ازاواسط دهه هفتاد،تولیدوساخت فیلم درسینمای دفاع مقدس روبه افول نهاد.شایدیکی ازدلایلی که باعث رکوددراین سینماگردیده است این درحالی است که سال به سال ازتعدادتولیداین نوع فیلمهادرسینمای ایران کاسته می شود. بالابودن هزینه تولیدونیزمشکل بودن ساخت اینگونه فیلمهاباشد.ازجمله دلایل انکارناپذیرافول اصیلترین ژانرسینمای ایران ،عدم وجودحمایت جدی ازفیلمهاوفیلمسازان عرصه دفاع مقدس می باشد.عدم توجه به دغدغه های فرهنگی فیلمسازان این عرصه می توانداولین آفت وسرآغازرکودوافول این سینماباشد.بنابراین ،مهندسی مجددسینمای ایران ،بمنظوراعمال مدیریت وسیستم کارامددراین راستاازاهمیت خاصی برخورداراست. "کم توجهی به سینمای دفاع مقدس که ازاواسط دهه هفتاددرسینمای ایران آغازگشته بوددرسالهای ۸۱و۸۲به اوج خودرسیدبطوریکه درسال ۸۱درجشنواره فیلم فجردربخش مسابقه سینمای ایران،حتی یک فیلم باموضوع دفاع مقدس حضورنداشت ودرسال ۸۲هیچ فیلمی ازاین نوع به نمایش درنیامد".۵
نبایدازاین نکته غافل شدکه سینمادارای رسالتی عظیم درآگاهی بخشی به نسل بعدازجنگ ونیزتبیین فرهنگ دفاع مقدس درلایه لایه جامعه کنونی می باشدبنابراین سینمای دفاع مقدس زمانی که بخواهدراوی چیزی غیرازآنچه که درجنگ اتفاق افتاده باشدازرسالت عظیم خودغافل مانده وواردژانرجدیدی بنام سینمای تجاری صرف خواهدشد،اگرنگاه سینماگران وفیلمسازان عرصه دفاع مقدس مبتنی برشعارزدگی وسطحی نگری دراین حوزه بوده وهدفشان صرفاتولیدفیلمهایی باشدکه جایگاه وسطح مخاطب درآن لحاظ نشده باشدو درآن به ارائه تصویری ازحماقت وبلاهت دشمنان بسنده کندبه افول سینمای دفاع مقدس دامن زده است.استفاده ازاصل"ایجاز"درفیلمسازی بایدمدنظرفیلمسازان دفاع مقدس باشد.ازمولفه هاوویژگیهای بارز یک فیلم موفق،بخصوص درعرصه جنگ،پرهیزازطولانی شدن فیلم ویاایجازدرساخت آن بوده ودرنهایت،باورپذیربودن آن اثرمی باشد.فیلمسازدفاع مقدس،بایددرفیلم خودازشخصیت پردازی تک بعدی پرهیزنموده واثرخودرابرپایه واقعیت گرایی قراردهد.بعبارت دیگر،فیلم سینمای دفاع مقدس،باواقعیات رویدادموردنظرفیلمسازمطابقت داشته باشد،تابتواندارتباط وپیوندی منطقی رابامخاطب ونسل نوپای بعدازجنگ برقرارنماید.
غالب فیلمهای این سبک بویژه دردهه گذشته،بدون هیچ دلیلی،دشمن راترسو،زبون وضعیف قلمدادکرده ودرمقابل آن،بی هیچ توضیحی،شخصیتهای طرف مقابل رامثبت،شجاع ودلاورجلوه می دهد.که یک تنه ،نیروهای دشمن رابه ورطه هلاکت کشانده ودرنهایت ،سالم ودربرخی مواردباکمترین مشکلی ازمیدان جنگ به سلامت می گذرد.البته این نگرش به ابعادوزوایای دفاع مقدس،تحت تاثیرسیاست حاکم برسالهای اولیه جنگ بوده است.
سینمای دفاع مقدس،منحصر به یک برهه خاص،ومدت زمان معین ومشخص نیست بنابراین فیلم این حوزه نیزنبایدمحدودبه زمان سالهای پرالتهاب جنگ باشد.برخی ازمناطق ایران،همچنان بعدازگذشت یک دهه ازجنگ، تاکنون ازآثارمخرب آن پاک نشده است.لهذافیلمسازمی تواندازاین موضوع درتهیه فیلمهای جدیدبهره ببرد.فیلم "به نام پدر"ازدسته فیلمهایی است که باتکیه براین اصل، تهیه وساخته شده است که باواقعیات جامعه کاملاتطابق دارد.
ازجمله آسیبهاوآفتهایی که هم اکنون ، سینمای دفاع مقدس راتهدیدمی کند کناره گیری ودوری فیلمسازان جنگ،ازمطالعه وتحقیق درعرصه ابعادمختلف سیاسی،اجتماعی وفرهنگی دفاع مقدس می باشد.فیلمساز،می بایست بانگاهی فراگیروجامعه شناسانه به تهیه وتدوین ملزومات فرایندساخت فیلم دفاع مقدس اقدام نماید.بانگاهی به جایگاه سینمای دفاع مقدس دراغنای روحی فیلمسازومخاطبانش،این نکته استنباط می شودکه سینمای دفاع مقدس درسیرتاریخی وروندتکاملی خوددرسه دهه گذشته ،بنابه دلایلی که ذکرشدازاهداف متعالی خودکناره گرفته است بنابراین،این سینمانیازمندبازنگری،واتخاذرویکردی بدیع درفرم ومحتوای آثارآن می باشد.تحقق این امرمنوط به حمایت جدی دستگاههاومسولین فرهنگی جامعه ازفیلمسازان این عرصه ونیزآثارتولیدشده آنان می باشد.
سینمای جنگ به رغم تولیدآثارباارزشی درطی سالهای گذشته،هنوزآن گونه که شایسته این سینماباشدجایگاه خودرادرسینمای ایران نیافته است.بجزچندفیلم،کمتراثری ازاین ژانردرسینمای دفاع مقدس وجودداردکه گذشته ازوقایع نگری وایجادجذابیت وکارکردهای جامعه شناسانه به مثابه یک اثرهنری شناخته شود.دراین فیلمهاغالباتصویری نادرست ازجنگ ارائه شده است،بگونه ایکه بازتاب غیرمنطقی ازوقایع ورویدادهای دوران دفاع مقدس دراذهان مخاطبان نقش می بندد.
درپایان این نوشتار،ذکراین نکته لازم است که مهندسی مجددمدیریت سینمای دفاع مقدس وحمایت شایسته ازفیلمسازان این عرصه ونیزآثارایشان می توانددربقاءاین ژانرموثرواقع شود.

روح الله مهدلو
پی نوشت ها:
۱-www.Rajanews.com
۲-مجله حماسه نگاران،بنیادحفظ آثارونشرارزشهای دفاع مقدس،خرداد۸۶،ص۳۸
۳-ماهنامه فرهنگی روزنامه همشهری،شماره ۱۳و۱۴(ویژه فروردین واردیبهشت۸۶)
۴-www.mobarezin.com
۵-ماهنامه فرهنگی،تحلیلی سوره،شماره ۳۵(ویژه مهر،آبان وآذر۸۶)،ص ۴۱
منابع وماخذ:
دراین مقاله،ازکتابهاومنابع ذیل بهره برداری شده است:
۱-تنبیه متجاوز(تجزیه وتحلیل جنگ ایران وعراق)،حسین اردستانی،مرکزمطالعات وتحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،سال ۷۹
۲-پایان جنگ،محمددرودیان، مرکزمطالعات وتحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،سال ۷۸
۳-مجله نقدسینما،شماره ۱۶(ویژه آبان ۸۶)

منبع : پژوهه دین