بیوتکنولوژی: اثر بر غذا و تغذیه در کشورهای در حال توسعه

بیوتكنولوژی سبب ایجاد تغییرات مهمی در زمینه تولید محصولات مختلف غذایی اعم از دامی و گیاهی شده است و این تغییرات ادامه‌دار است. آنچه می‌خوانید گذری است بر این موارد.
● تولید حیوانی
استفاده از بیوتكنولوژی در تولید حیوانات نسبت به استفاه از بیوتكنولوژی در تولید گیاهان پیشرفت سریع‌تری داشته است. در حال حاضر در سراسر جهان بیش از یك‌دوم هزینه‌های تحقیق و توسعه بیوتكنولوژی در زمینه سلامت انسانی است. در مرحله آزمایشی، تعداد بسیار زیادی از داروها، روش‌های تشخیصی، واكسن‌ها و... ابتدا در تولید حیوانی به كار برده می‌شوند و سپس برای استفاده انسانی در دسترس قرار می‌گیرند.
كاربرد بیوتكنولوژی در زمینه تولید حیوان در چهار زمینه است:
۱) تولید‌مثل، انتخاب و تربیت نژاد
۲) سلامت حیوان
۳) تغذیه به حیوان
۴) رشد
در زمینه تولید‌مثل، تكنیك‌های بیولوژیكی جدید مثل انتقال جنین، تلقیح خارج از بدن، كلون كردن و تعیین جنسیت جنین‌ها برای انواع مختلف دام‌ها گسترش یافته است.
یکی از علایق برنامه‌های تربیت‌نژاد در کشورهای در حال توسعه وارد کردن جنین‌های منجمد شده است زیرا این امر بسیار کم هزینه‌تر از واردات دام‌های زنده است.
در زمینه سلامت حیوان نیز روش‌های بیوتکنولوژیکی جدید مثل تشخیص، پیشگیری و کنترل بیماری‌ها سبب بهبود وضع سلامت شده است. تست‌های تشخیصی بر مبنای استفاده از آنتی‌بادی‌های مونوکلون و واکسن‌های جدید در مقابل بیماری‌های باکتریایی و ویروسی است که در ارتباط با کشورهای در حال توسعه است.
تحقیقات بیوتکنولوژیک در عرصه تغذیه حیوانات بر بهبود عمل آنزیماتیک غذای دام متمرکز شده است و همچنین کاهش دادن فاکتورهای ضد‌تغذیه‌ای در گیاهان خاص که به عنوان غذای دام مصرف می‌شوند را دنبال می‌کند. در کشورهای درحال توسعه، چنین تکنیک‌هایی در‌نهایت ممکن است منجر به افزایش محصولات مورد استفاده برای تغذیه حیوانات شود.
یکی از موضوعات اصلی مورد توجه جوامع صنعتی، استفاده از هورمون‌ها برای افزایش تولید شیر و گوشت است که می‌تواند اثر منفی روی حیوانات داشته باشد. در کشورهای در حال توسعه با توجه به نیاز موجود به افزایش تولید و بهره‌وری، این امر بیش از کشورهای توسعه‌یافته مورد نیاز است. اهمیت دیگر بیوتکنولوژی کاربرد آن در این زمینه است.
● تولید گیاه
به‌ندرت می‌توان جنبه‌ای از تولید گیاه را یافت که تحت‌تاثیر کاربرد بیوتکنولوژی تغییرات عمیقی پیدا نکرده باشد. البته هنوز مهندسی ژنتیک گیاهان، جنبه تجاری پیدا نکرده است.
در حال حاضر بیشتر جنبه‌های بیوتکنولوژی مثل کشت بافت دارای اثر مهمی به ویژه در تسریع فرایند نژادگیری برای واریته‌های جدید و تکثیر بذرهای بدون بیماری هستند.
● تولید دانه‌ها
نژادگیری گیاهان به وسیله گسترش واریته‌های بهبود‌یافته که بهتر می‌توانند با محیط اطراف خود سازش یابند دچار بهبود قابل توجهی شده است. کاربرد کشت بافت دارای چندین مزیت است که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
▪ تولید‌مثل و تکثیر سریع ارقام
▪ تولید ارقام سالم‌تر و عاری از هرگونه ویروس و عوامل پاتوژن یا بیماری‌زا
▪ سازش سریع و انتخاب ارقامی که نسبت به عوامل ویژه استرس‌زا مثل شوری و اسیدهای خاک مقاوم هستند.
▪ دسترسی به دانه‌ها و بذرها در تمام طول سال (به جای دانه‌هایی که دارای سیکل فصلی هستند).
▪ امکان تولید گونه‌هایی که بسیار سخت تولیدمثل می‌کنند و یا گونه‌هایی که تولید‌مثل می‌کنند ولی به آرامی رشد می‌کنند.
از آنجایی که کاربرد کشت بافت نیازی به تجهیزات بسیار گران‌قیمت ندارد، این تکنولوژی به سادگی می‌تواند در کشورهای در حال توسعه استفاده شود و موجب بهبود تولید واریته‌های محلی غذایی شود. برای مثال، استفاده از تکنیک‌های سنتی برای تولیدمثل سیب‌زمینی سبب می‌شد تا از یک جوانه پس از دو سال چند کیلوگرم جوانه تولید شود، در حالی که همان جوانه در صورت استفاده از کشت بافت می‌تواند چندهزار کیلوگرم جوانه تولید کند. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه انتخاب بهتر از واریته‌هایی که قبلا به صورت بومی در دسترس بوده‌اند ممکن است سبب بهبود تولید قابل توجه مواد غذایی شود.
● کاهش استفاده از مواد شیمیایی
بیوتکنولوژی می‌تواند به کاهش لزوم استفاده از ترکیبات شیمیایی که معمولا کشاورزان دارای مزارع در مقیاس کوچک توانایی مالی به کار بردن آنها را ندارند کمک کند.
همچنین کاهش مصرف مواد شیمیایی منجر به کمتر باقی ماندن این ترکیبات در محصول نهایی می‌شود.
در سراسر جهان باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن به طور گسترده برای بارور کردن خاک استفاده می‌شود. این پدیده سبب کاهش استفاده از کودها می‌شود که گران‌قیمت هستند و از سوی دیگر یک فاضلاب سنگین ایجاد می‌کنند که یک مشکل اساسی برای جوامع در حال توسعه است. بیوتکنولوژی این امکان را به ما می‌دهد که سوش‌های باکتریایی مناسب‌تر برای محصولات ویژه و انواع خاک‌ها را یافته و سپس آن را برای استفاده در مقیاس وسیع تکثیر کنیم. زمان بسیار زیادی نیاز خواهد بود تا مهندسی ژنتیک قادر باشد که واریته‌های مقاوم به آفات انواع محصولات مهم کشاورزی را تولید کند و در دسترس قرار دهد.
در این زمان، آفت‌کش‌های بیولوژیکی ممکن است به کاهش استفاده از ترکیبات شیمیایی کمک کند. از آنجایی که قارچ‌ها عامل بیشتر بیماری‌های گیاهی هستند، می‌توانند برای کنترل آفات نیز استفاده شوند. انواع معین قارچ‌ها می‌توانند یکدیگر را کنترل کنند، به گونه‌ای‌که این قارچ‌ها می‌توانند به آفات یا حشرات ویژه که سبب تخریب گیاه می‌شوند حمله کنند.
امروزه حدود صدگونه قارچ با اثرات کشندگی حشرات شناسایی شده است. بیوتکنولوژی می‌تواند تولید انبوه این قارچ‌ها در شکل قابل نگهداری را تسهیل کند. استفاده از این ترکیبات ارزان قیمت‌تر از دیگر ترکیبات شیمیایی است.
اهمیت موضوع کنترل آفات هنگامی مشخص می‌شود که بدانیم ارگانیزم‌های زنده در شرایط مناسب تکثیر می‌کنند که بخشی از مساعد بودن شرایط بستگی به شدت کنترل آفات دارد. به علاوه تکنیک‌های پایش پیشرفته و بهبود‌یافته در مراحل نخستین می‌تواند میزان مصرف ترکیبات شیمیایی مورد نیاز برای مقابله با بیماری‌های ویژه را کاهش دهد.
تاکنون بیشتر تلاش‌های صورت گرفته در زمینه تحقیقات مهندسی ژنتیک گیاهان روی تولید محصولات مقاوم به علف‌های هرز بوده تا تولید محصولات مقاوم به آفات. همچنین تولید محصولات مقاوم به آفات به عنوان یک اولویت قوی برای محققان در کشورهای در حال توسعه مطرح نیست.
● افزایش تولید محصول
بیوتکنولوژی به طرق مختلف می‌تواند منجر به افزایش تولید محصول می‌شود که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: بهبود ظرفیت گل‌دهی، افزایش فتوسنتز و یا افزایش جذب عناصر مغذی. در طولانی‌مدت بیوتکنولوژی همچنین می‌تواند منجر به افزایش تولید ارزشمندترین اجزای یک محصول یا گیاه شود. برای مثال برنج منبع اصلی تامین کالری میلیون‌ها نفر است. به دلیل کم بودن محتوای پروتئینی برنج، افرادی که به انواع غذاها دسترسی ندارند ممکن است دچار یک رژیم غذایی شوند که از تعادل لازم و کافی برخوردار نیست.
مهندسی ژنتیک می‌تواند با تغییر و اصلاح ترکیب آمینواسیدهای پروتئین‌های گیاه منجر به افزایش ارزش تغذیه‌ای آنها شود.
افزایش تولید ممکن است سبب کاهش قیمت شود. این امر به نفع مصرف‌کننده نهایی است که لزوما منجر به بهبود وضعیت تولیدکنندگان نمی‌شود. در این شرایط جمعیت روستایی تحت تاثیر موارد زیر می‌تواند قرار بگیرد:
▪ تغییر در هزینه‌های کشاورزان
▪ اثر تکنولوژی جدید بر قیمت‌های تولید
▪ اثر تکنولوژی‌های جدید بر حجم تولید و همچنین اثر این تغییرات بر تقاضای کارگر
▪ اثر روی قیمت‌های میزان مصرف خودشان
در واقع چه جمعیت روستایی قادر باشد یا نباشد که خودش را با تکنولوژی‌های جدید سازش دهد، این تکنولوژی‌ها اثر خود را بر وضعیت اقتصادی و میزان درآمد آنها خواهد گذاشت.
به هر حال در صورت کاربرد بیوتکنولوژی در یک کشور، جمعیت روستایی از جهات مختلف دستخوش تغییر و تحول خواهد شد.
علاوه بر موارد گفته شده، بیوتکنولوژی همچنین موجب بهبود عملیات برداشت، نگهداری و ذخیره‌سازی و فرآوری مواد غذایی خواهد شد که در شماره آینده به این موارد خواهیم پرداخت.

سارا صابری

منبع : مجله بهکام