اقتصاد آزاد پروژه ای برای ایجاد «بازار احتیاج»!

● دیکتاتوری اقتصاد
خطر آلودگی رادیواکتیو آن همه عظیم است که کلمات از بیان آن عاجزند. در مقایسه با عظمت خطر آلودگی رادیواکتیو، همه ی آنچه را که برشمردیم باید به هیچ انگاشت و متأسفانه من تا به حال هیچ نویسنده و هیچ کتابی را ندیده ام که اهمیت مسئله را آنچنان که باید مورد توجه قرار داده باشد. حتی در کتاب «کوچک زیباست» نیز، با آنکه در مقایسه با دیگر کتاب ها بینشی واقع گرایانه دارد، آنچنان که باید و شاید عظمت این مسئله بروز و ظهور ندارد. شوماخر در بیان خطرات انرژی هسته ای می گوید: در میان همه ی تغییراتی که به دست بشر در خانواده ی طبیعت ایجاد شده، شکافت هسته در مقیاس وسیع بدون شک خطرناک ترین و ژرفترین تغییر است. در نتیجه، یونیزه کردن پرتوهای یونساز به صورت شدیدترین عامل آلودگی محیط زیست و مخاطره آمیزترین عامل برای بقای نسان بر کره زمین در آمده است.(۱)
... اثرات پرتوهای آلفا، بتا و گاما بر بافتهای زنده به طور کامل شناخته شده است: ذرات اشعه مانند گلوله هایی هستند که ارگانیسم را از هم
می شکافند، و آسیبی که از این جهت وارد می سازند به کمیت آنها و نوع سلول هایی که مصدوم می سازند بستگی دارد.(۲)
شوماخر بعد از بیان دگرگونی های ژنتیک ناشی از بمباران اشعه ی رادیواکتیو و ذکر این نکته که تأثیرات رادیواکتیو «نه تنها برای کسانی که به طور مستقیم از آن متأثر می گردند خطری محسوب می شود، بلکه فرزندان آنها را نیز به مخاطره خواهد افکند»(۳) می افزاید: بعد جدیدی نیز بر اثر این واقعیت مطرح می شود که در حالی که آدمی اکنون می تواند عناصر رادیواکتیو ایجاد کند ـ و چنین نیز می کند ـ همینکه آنها را ایجاد کرد، نمی تواند عملی برای کاهش رادیوآکتیوته ی آنها انجام دهد. نه بازتاب شیمیایی و نه مداخله ی فیزیکی، بلکه فقط گذشت زمان می تواند شدت پرتو را بعد از آزادشدن آن تخفیف دهد. کربن ۱۴ نیمه عمری حدود ۵۹۰۰ سال دارد، بدان معنی که حدودا شش هزار سال طول خواهد کشید تا قدرت رادیوآکتیویته اش به نصف آنچه بوده است تقلیل یابد. نیمه عمر استرونتیوم۹۰ بیست و هشت سال است. لیکن درازای این نیمه عمر هر چه باشد، پاره ای پرتوها تقریبا به طور نامحدود دوام می یابند، و هیچ عملی نمی توان درباره ی آنها انجام داد جز آنکه کوشش شود که ماده ی رادیوآکتیو در مکان امنی قرار گیرد.
اما ببینیم یک مکان امن مثلاً برای مقادیر عظیم پس مانده های رادیواکتیو که به وسیله ی رآکتورهای هسته ای ایجاد می شود کدام است؟ هیچ مکانی را نمی توان در روی زمین سراغ کرد که امن باشد. زمانی این اندیشه وجود داشت که این پس مانده ها می توانند به طور امن در اعماق اقیانوسها قرار گیرند، بر این فرض که در چنین ژرفا هیچ موجود زنده نمی تواند حیات خود را حفظ کند. لیکن این فرض را اکتشاف شورویها در ژرفای دریاها باطل گرداند. هر جا که حیات باشد، مواد رادیوآکتیو به درون سیکل زیستی جذب می شود. در ظرف چند ساعت از قرار دادن این مواد در آب، توده ی عظیمی از آنها را می توان در ارگانیسم های زنده یافت. پلانکتون و جلبک و بسیاری دیگر از حیوانات دریایی قدرت متمرکز ساختن این مواد را با فاکتور ۱۰۰۰ و در پاره ای موارد حتی با فاکتور یک میلیون دارا هستند. همچنانکه یک ارگانیسم، ارگانیسم دیگر را تغذیه می کند، مواد رادیوآکتیو از نردبان حیات صعود می کند و راه خود را دوباره به سوی انسان می یابد(۴)... پس مانده های «سطح بالا» همچنان در درون دریا قرار داده
می شوند، در حالی که کمیتهایی از پس مانده های به اصطلاح «متوسط» و «سطح پایین» به درون رودخانه ها یا مستقیما در زیرزمین تخلیه می شوند.
گزارشی از کمیسیون انرژی اتمی امریکا مختصرا حاکی از این است که پس مانده های مایع آهسته آهسته راه خود را به درون آبهای زیرزمینی می گشایند، و تمام یا قسمتی (کذا!) از رادیوآکتیویته ای راکه دارا هستند به طور شیمیایی یا فیزیکی در خاک باقی می گذارند.(۵)
وسعت و عمق مخاطره از حدود معمولی و متعارف فهم و تصور انسان بسیار بسیار فراتر است. شوماخر سخنی را از فردی به نام ادوارد دی. دیوید (مشاور علمی نیکسون) نقل می کند که بسیار وحشتناک است. فرد مذکور ضمن صحبت درباره ی مخزن فضولات رادیواکتیو گفته است: آدمی درباره ی چیزی که باید قبل از بی ضرر شدن حدود ۲۵۰۰۰ سال در زیرزمین محبوس باشد، احساسی هول انگیز دارد.(۶)
اما به راستی چرا با توجه به این خطر عظیم که خود سیاستمداران غربی بر آن تأکید دارند، باز هم انرژی هسته ای چون واقعیت مسلمی تلقی می شود که باید جانشین سایر اقسام انرژی شود؟ چرا؟ چگونه بشریت حاضر می شود خطری اینچنین وسیع و بزرگ را برای رسیدن به رفاه بیشتر بپذیرد؟ شوماخر در وسعت این خطر گفته است: سرانجام وقتی موضوع آلودگی هوا، آب و خاک به پرتوهای یونساز مطرح است چگونه می توان مسئله ی آلودگی هوا به دود را مورد توجه قرارداد؟ من نمی خواهم مضرات آلودگی هوا و آب را در وضعیت کنونی ناچیز جلوه دهم، لیکن هنگامی که با آنها روبرو می شویم، نباید «تفاوت در ابعاد» را از نظر دور داشت: آلودگی رادیوآکتیو مخاطره ای است که وسعت «بعد» آن برای بشر بیسابقه است. کسی ممکن است حتی سؤال کند: وقتی هوا مملو از ذرات رادیوآکتیو است، تأکید ورزیدن بر هوای پاک چه معنایی دارد؟ و یا اینکه وقتی آب و خاک مسموم گردد محافظت از هوا چه فایده ای خواهد داشت؟
حتی یک اقتصاددان ممکن است این سؤال بجا را مطرح کند: هنگامی که زمین، یعنی تنها جایگاهی که برای زیست در اختیار داریم، به موادی آلوده گردد که موجد نقص بدنی در کودکان یا نوادگان ما گردد، پیشرفت اقتصادی، یا به اصطلاح سطح بالای زندگی، چه معنایی خواهد داشت؟(۷)
پس مانده های پر دوام رادیواکتیو روز به روز روی هم انباشته می گردند و هیچ راهی برای از بین بردن آنها وجود ندارد. خطر بسیار عظیم تر از آن است که بتواند با کلمات بیان شود. کسی نمی تواند گمان کند که به خاطر دور بودن از محل مخازن پس مانده های رادیواکتیو از خطر در امان است، چرا که زمین محدود و کروی است. ابرهای یونیزه ی ناشی از آزمایش هسته ای در آریزونا می تواند در چین ببارد و ده ها هزار نفر را نابود کند. چرخه های حافظ حیات در کره ی زمین با یکدیگر پیوندی آن همه فعال دارند که کسی نمی تواند خود را در برابر مخاطره بزرگ پس مانده های رادیواکتیو مصون بداند.
در چهارمین کنفرانس ملی سرطان در آمریکا در سپتامبر ۱۹۶۰، لستر برسلو(۸) عضو اداره ی بهداشت عمومی ایالت کالیفرنیا گزارش داد که ده ها هزار ماهی قزل آلا در جایگاههای تخم گذاری غربی ناگهان به سرطان کبد دچار شده اند و ادامه داد: تغییرات تکنولوژیک که بر محیط انسان اثر می گذارند، با چنان سرعتی زیاد و مهاری اندک صورت می پذیرند که جای بسی شگفتی است که تاکنون انسان از آن نوع سرطان همه گیر که امسال میان ماهیان قزل آلا شیوع یافت، جان سالم به در برده است.(۹)
شوماخر نظر نهایی خود را درباره ی انرژی هسته ای اینچنین اعلام می کند: هیچ درجه از رفاه نمی تواند انباشت مقادیر عظیم مواد بسیار مخرب و مهلکی را توجیه کند که هیچکس نمی داند چگونه می توان از خطر آن «ایمن» بود و به صورت خطری بی قیاس برای نسلهای بعد و حتی اعصار زمین شناسی باقی خواهد ماند. انجام دادن چنین عملی تجاوز به ذات زندگی است، تجاوزی فوق العاده بزرگتر از هر جنایتی که تاکنون به دست بشر صورت گرفته است. این پندار که یک تمدن می تواند پایه های خود را بر چنین تجاوزی استوار سازد یک شرارت اخلاقی، معنوی و مابعدالطبیعی است. این بدان معنی است که امور اقتصادی آدمی را به گونه ای سامان دهیم که گویی خود مردم حقیقتاً حائز هیچ اهمیتی نیستند.(۱۰)
اما هنوز سؤال ما بر جای باقی است. چرا بشر با آگاهی از مخاطره ای اینچنین عظیم باز هم نمی تواند از انرژی اتمی دل بکند؟ جواب این سؤال را باید به قول شوماخر در دیکتاتوری اقتصاد جست و جو کرد: ... در حقیقت هیچ مثال روشنتری در مورد دیکتاتوری مسلط اقتصاد ]در مقایسه با مورد استفاده از انرژی اتم[ نمی توان یافت. ساختن نیروگاههای متعارف، خواه بر اساس استفاده از زغال سنگ و خواه استفاده از نفت، و یا نیروگاههای هسته ای، با توجه به مبانی اقتصادی تصمیم گیری می شود؛ و شاید کمترین توجه به «پیامدهای اجتماعی» مبذول گردد که احتمالاً از انقطاع بیش از حد سریع صنعت زغال سنگ ناشی می گردد. لیکن این موضوع که شکافت هسته ای می تواند عامل یک مخاطره ی باور نکردنی، مقایسه ناشدنی، و بی همتا برای حیات بشر به شمار آید در هیچ یک از محاسبات وارد نمی شود و هرگز محلی از اعراب ندارد.(۱۱)
روند کنونی توسعه ی اقتصادی در جهان، سیری جدا از انسان یافته است و بشریت را جبرا در مسیری ناخواسته به سوی نابودی حیات طبیعی پیش می راند. بهتر بود به جای کلمه ی «جبرآ» از لفظ «ایجابا» استفاده می کردیم، اما به لحاظ تأکید بیشتر بر ماهیت دترمینیستی این روند کلمه ی «جبرآ» را به کار بردیم. تفاوت معنای جبر و ایجاب در آنجاست که با وجود جبر اراده ی آزاد انسان مطلقاً نابود می شود و امکان حرکت مختارانه از آدمی سلب می شود.
هر چند دترمینیسم(۱۲) را اکثراً جبر ترجمه کرده اند، اما مسلماً لفظ موجبیت بهتر است. صرف نظر از بحث در الفاظ، روند کنونی توسعه ی اقتصادی که در ذات خویش با رشد غول آسای تکنولوژی متحد است بشریت را ایجاباً در مسیری می راند که با اختیار و اراده ی آزاد انسانی منافات دارد. هر چند این سیر جبری نیست، نباید از نظر دور داشت که هیچ کس جز معدودی از خاصه ی اولیای خدا نمی توانند گردن خویش را از طوق عبودیت آن آزاد کنند. همین موجبیت است که شوماخر آن را دیکتاتوری اقتصاد نامیده است. بهترین دلیل برای وجود این سیر ایجابی یا دیکتاتوری اقتصاد همین انرژی اتمی است: روند کنونی توسعه ی اقتصادی ایجاب می کند که ما از انرژی اتمی استفاده کنیم و هر مخاطره ای هر چقدر هم که عظیم باشد در برابر این نیاز هیچ نیست! این توجیه هر چند بسیار احمقانه است، اما منطقی است که ابرقدرت ها، سیاستمداران، کارتل(۱۳)ها وتراست(۱۴)ها، راکفلر(۱۵)ها، دست اندرکاران اقتصاد جهانی و کارشناسانی چون «هرمن کان»(۱۶) از آن استفاده می کنند و متأسفانه چیزی که اصلاً در این محاسبات دخالت ندارد آینده ی بشریت و ضایعات فرهنگی و اجتماعی است.
زمینه ی دیگری که می توان دیکتاتوری اقتصاد را به روشنی در آن پیدا کرد مسئله ی مصرف است. شوماخر جامعه ی مصرفی کنونی را به معتادی تشبیه می کند که هر چقدر هم وضعیت خود را نکبت بار احساس کند رهایی از چنگال اعتیاد را بی نهایت دشوار می بیند.(۱۷) این یک واقعیت غیر قابل انکار است و شواهد و مصادیق بسیاری بر آن دلالت دارد.
روژه گارودی در کتاب «هشدار به زندگان» نوشته است: ...اقتصاد آزاد «به شیوه غربی» برای رفع احتیاج بازار نیست بلکه برای ایجاد بازار احتیاج است!
در سال ۱۹۶۰ مدیر بزرگترین سازمان جهانی تبلیغات و آگهی های بازرگانی: «والتر تامسون» اعلام کرد که آمریکاییان برای آنکه بتوانند با آهنگ شتابان تولید، همگامی کنند، باید سالی شانزده میلیارد دلار بر مصرف خود بیفزایند. (و حال آنکه هر فرد آمریکایی در حدود شانزده برابر یک فرد عادی غربی بطور کلی مصرف می کند).(۱۸)

پی نوشت ها:
۱. کوچک زیباست، ص ۱۰۵.
۲. کوچک زیباست، ص۱۰۵.
۳. کوچک زیباست، ص ۱۰۶.
۴. کوچک زیباست، ص ۱۰۶.
۵. کوچک زیباست، صص ۱۰۶ و ۱۰۷.
۶. کوچک زیباست، ص ۱۴.
۷. کوچک زیباست، ص ۱۰۹.
۸ Lester Breslow
۹. کوچک زیباست، صص۱۱۰ و ۱۱۱.
۱۰. کوچک زیباست، ص ۱۱۳.
۱۱. کوچک زیباست، ص ۱۰۵.
۱۲ Determinism
Cartel ۱۳.، مجموعه ی چند شرکت بازرگانی که برای کنترل بازار و پرهیز از تزاحم در تجارت گرد هم می آیند. : و
Trust ۱۴، اتحاد شرکت های بازرگانی جهت کاهش تزاحم تجاری و کنترل قیمت. : و
۱۸۳۹_۱۹۳۷ Rockefeller ۱۵؛ کارخانه دار آمریکایی. مالک شرکت معظم نفتی «استاندارد اویل». مجازاً به «سرمایه داری با دارایی باورنکردنی» اطلاق می شود. : و
۱۶. نگ.ک. به فصل «بهشت زمینی» در همین کتاب.
۱۷. کوچک زیباست، ص۱۱۹.
۱۸. هشدار به زندگان، صص ۴۹۵ و ۴۹۶.

منبع : روزنامه کیهان