دین و دانش سیاسی

حوزه علمیه به عنوان نهادی كه متكفل معارف دینی است, با معارف سیاسی چه نسبتی دارد؟ در پاسخ به پرسش مذكور و كندوكاو درباره آن, این مفروض بنیادین مورد توجه نگارنده است كه اقبال و ادبار حوزه های علمیه به هر شاخه از دانش, درگرو مقدار و میزان ارتباط آن رشته از دانش با امور مورد توجه دین مبین اسلام است. بنابراین, گفت وگو پیرامون سوال مطرح شده در آغاز این بحث ,وقتی دقیق تر خواهد بود كه درباره مفهوم دین و ترسیم محتوا و اجزای آن اندكی درنگ كنیم.
معلم ثانی, حكیم ابونصر فارابی هنگامی كه در رساله المله رابطه دین و سیاست را مورد تإمل قرار می دهد, دین را چنین تعریف می كند:
مله (دین و آیین) عبارت است از آرا و افعال وضع شده مقید به شرایط كه رئیس اول برای جمع وضع می كند و هدف او این است كه به مدد بهره گیری مردمان از دین, به غرضی كه در مورد آنها دارد, نائل شود و یا به كمك آنان, به غرض مشخص برسد ... رئیس (اول) اگر فاضل باشد و ریاستش هم فاضله باشد, در تقدیر و ترسیم دین, خواهان آن است كه هم خود و هم همه كسانی كه تحت ریاستش هستند, به سعادت قصوی كه سعادت حقیقی است برساند. چنین دین و آیینی لازم است فاضله باشد. و اما اگر ریاست آن رئیس, جاهلانه باشد, غرض او از وضع و ترسیم آن دین, این است كه به واسطه آن جمع, به خیری از خیرات جاهلی نایل شود كه آن خیر, یا خیر ضروری است كه عبارت از تندرستی و سلامتی است و یا ثروت و یسار است و یا لذت و كرامت و جلالت و یا غلبه است.(۱)
آنچه در تعریف فارابی از دین قابل توجه می باشد, این نكته است كه همه جوامع دارای دین هستند و تفاوت تنها در نوع دین و یا به عبارت دیگر آرا و افعال آنان است. ممكن است دین, ریشه و جهت الهی داشته باشد, كه در این صورت, فاضله خواهد بود و ممكن است دین الهی تحریف شده باشد یا این كه اصلا الهی نباشد كه بر حسب اغراض و اهدافی كه از وضع آن آرا و افعال بوده, نام جاهله, فاسقه یا ضاله به خود می گیرد.
دین اسلام دارای سه دسته از عناصر است:
۱) آرای نظری:
مقصود, آرا و اندیشه هایی است پیرامون آن دسته از واقعیت ها كه از حوزه تصرف و اراده انسانی خارج هستند. خداشناسی, فرشته شناسی, هستی شناسی, انسان شناسی,راهنماشناسی و آخرت شناسی, از اهم موضوعات این بخش از دین اسلام است.
۲) آرای ارادی:
مقصود از آرای ارادی, دیدگاه ها و اندیشه هایی است پیرامون آنچه انسان باید انجام دهد و یا نباید انجام دهد. بایدها و نبایدهای دین در عرصه زندگی اجتماعی, در همین بخش قرار می گیرد. بخشی از این باید و نبایدها, همان هایی است كه امروزه در علوم سیاسی مورد تإمل و كنكاش قرار می گیرد. آنچه در حوزه نظام سیاسی مطلوب محل بحث است, از موضوعات اساسی مورد توجه دین اسلام نیز می باشد. مسإله مهم آن است كه آرای ارادی بر آرای نظری مبتنی است و هر موضعی كه انسان در باب آرای نظری اتخاذ كند, تإثیری مستقیم در موضع گیری وی نسبت به آرای ارادی نیز خواهد داشت.
۳) حوزه افعال:
در دین اسلام تمام رفتارها در جهتی تنظیم شده است كه انسان را در رسیدن به سعادت قصوی یاری نماید. عبادت خداوند, اطاعت از دستورات و فرامین الهی, اطاعت از فرمان روایان فاضل و روسای نیكو و نیز عدم اطاعت از فرمان روایان فرومایه, از جمله مهم ترین رفتارهایی است كه در دین اسلام از مكلفین خواسته شده است.(۲)
با توجه به آنچه آمد, می توان گفت تمامی علوم اجتماعی و از جمله علوم سیاسی مسبوق و مصبوغ به آرای نظری هستند. همچنین بسته به علایق افراد, نوع دانش تولید شده توسط آنها نیز متفاوت خواهد بود. در واقع, تولید دانش, بدون توجه به آرای نظری مفروض, امری است كه اگر ممتنع نباشد, لااقل دشوار است. تإكید بر دخالت ارزش ها در تولید دانش و از جمله تقسیم دانش ها بر اساس علایق دانشمندان, از سوی متفكران مختلف از جمله هابرماس, موید همین ادعاست. وی معتقد بود كه اگر هدف انسان سلطه بر طبیعت باشد, علوم تجربی راهگشا ست; اگر هدف, فهم متن باشد, علوم تإویلی بر صدر می نشیند; و اگر هدف, رهایی باشد, علوم انتقادی چاره ساز خواهد بود. روشن است كه به این ترتیب, هر یك از دانش های مورد نظر هابرماس, حكمت نظری ویژه خود را دارد.
از منظر متفكران مسلمان و از جمله فارابی, رابطه وثیقی میان آرای نظری, آرای ارادی و افعال انسان وجود دارد. بنابراین, اهداف و غایات انسان ها از تشكیل نظام سیاسی, هر چه باشد, دانش سیاسی ویژه آن باید تولید شود; در غیر این صورت, هدف مورد نظر تحقق نخواهد یافت. اگر به دنبال سعادت حقیقی; یعنی تقرب به خدا و كسب رضایت الهی باشیم, علم سیاست فاضله به كار ما میآید; و اگر در پی سعادت پنداری باشیم, با توجه به نوع سعادت پنداری كه ممكن است ثروت, لذت, كسب پرستیژ, آزادی, سلطه و تركیبی از اینها باشد, دانش سیاسی خاصی به میدان میآید.
دقت در محتوای دین اسلام نشان می دهد كه تمامی عناصر لازم برای زندگی اجتماعی و سیاسی و در نتیجه, تمامی چارچوب های لازم برای تولید دانش سیاسی فاضله كه در خدمت نظام اسلامی باشد, در آن وجود دارد. تاریخ علوم اسلامی نیز گواهی بر این مطلب است كه عالمان مسلمان در شاخه های مختلف علوم اسلامی, به امر سیاست نیز پرداخته اند. متكلمان درباره رهبری جامعه به تفصیل سخن گفته و می گویند. فیلسوفان مسلمان, علم مدنی و وظیفه مهم آن, یعنی سعادت شناسی را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. و فقها درباره نظام های سیاسی مطلوب و نامطلوب و وظایف مكلفان در قبال هر یك, به تفصیل بحث كرده اند. و نیز عرفا از ویژگی های انسان كامل و مراحل مختلف سیر به سوی خدا, گفت و گو نموده اند.
اكنون كه به فضل و عنایت خداوند متعال, نظام اسلامی در ایران مستقر شده است, بر حوزه های علمیه است كه تإمل درباره ((زندگی سیاسی)) را جدی گرفته و دانش سیاسی اسلامی را به ایران, جهان اسلام و بلكه همه جهان عرضه نمایند. مقام معظم رهبری در همین باره فرموده اند:
امروز اگر حق را می خواستیم رعایت كنیم, باید این گونه می بود كه در زمینه همه علومی كه می تواند اندك ربطی به مسایل دینی داشته باشد, حوزه, حرف به روز و برترین را داشته باشد.(۳)
ارتقا و پیشرفت كشور بدون تولید دانش های بومی و اسلامی ممكن نیست. و توانایی نیز بدون دانایی ممكن نیست. مقام معظم رهبری در این باره چنین سفارش نموده اند:
علم, وسیله اقتدار است. باید علم را به دست آورد; چاره یی نداریم... اگر بخواهید كشور در آینده, پیشرفت و ارتقا پیدا كند, باید علم داشته باشد; آن هم علمی كه بجوشد. چشمه علم لازم است, نه استخر علم! باید بجوشید... هیچ كس هم نمی تواند ادعا كند كه علم همانی است كه غربی ها به دست آورده اند و درعلم بسته شد! ... برادران و خواهران عزیز, برنامه ریزی كنید, كاری كنید كه بیست سال دیگر در این كشور, اگر كسی استعداد علمی داشت, بتواند سری در مجموعه علمی جهان بلند كند; تا كشور ایران بتواند در میان مجموعه ها و جوامعی در دنیا كه از این لحاظ, صاحب قضیه هستند, یكی از اصحاب قضیه باشد. الان این طور نیست! حتی در علومی كه ریشه دار و سابقه داریم, حتی در علم اخلاق هم آنها بیش تر از ما كتاب نوشته و تحقیق دارند!(۴)
انتشار فصلنامه علوم سیاسی, گامی است در جهت پركردن خلإ مذكور در حوزه دانش سیاسی و تلاش خواهد كرد تا به تإمل درباره زندگی سیاسی از منظر: قرآن مجید, احادیث و سیره معصومین ـ علیهم السلام ـ فقها, فلاسفه, عرفا, متكلمان, مفسران و... بپردازد. بی تردید این امر بزرگ بدون یاری و همراهی فرهیختگان و فرزانگان آشنا به دین و سیاست امكان پذیر نخواهد بود. از خداوند می خواهیم كه توفیق حركت در مسیر حق و حقیقت و مصونیت از خطا و لغزش را نصیب ما بفرماید.

پی نوشت ها:
۱ ـ ابونصر فارابی, كتاب المله و نصوص اخری, تحقیق: محسن مهدی, (بیروت: دارالمشرق, ۱۹۸۶). رساله المله توسط محسن مهاجرنیا به فارسی ترجمه شد و پیش از این در شماره ۶ فصلنامه علوم سیاسی منتشر شده است. ترجمه مورد استفاده, از مإخذ اخیر, ص ۲۹۴ بوده است.
۲ ـ همان.
۳ ـ دانشگاه اسلامی و رسالت دانشجوی مسلمان, (مجموعه بیانات مقام معظم رهبری پیرامون دانشگاه و دانشجو در سال ۱۳۷۶), معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی, ۱۳۷۷, ص ۲۴.
۴ ـ همان, ص ۱۱۴ ـ ۱۱۵.

منبع : نشریه علوم سیاسی