اولویت ملی

زیست فناوری از جمله واژه های پرسروصدای سالهای اخیر است. زیست فناوری را در یك تعریف كلی به كارگیری فرآیندهای زیستی در صنایع تولیدی یا خدماتی دانسته اند. تعریف ساده این پدیده نوین عبارت است از دانشی كه كاربرد یكپارچه زیست شیمی میكروب شناسی و فناوری های تولید را در سیستمهای زیستی به دلیل استفاده ای كه در سرشت بین رشته ای علوم دارند مطالعه می كنند. در تعریف دیگر زیست فناوری را چنین تشریح كرده اند:
«فنونی كه از موجودات زنده برای ساخت یا تغییر محصولات، ارتقا كیفی گیاهان یا حیوانات و تغییر صفات میكرو ارگانیسم ها برای كاربردهای ویژه استفاده می كند.» زیست فناوری به لحاظ خصوصیات ذاتی خود دانشی بین رشته ای است. كاربرد این گونه دانشها در مواردی است كه تركیب ایده های حاصل طی همكاری چند رشته به تبلور قلمرویی با نظام جدید می انجامد و زمینه ها و روش شناسی خاص خود را دارد و در نهایت حاصل بر هم كنش بخشهای گوناگون زیست شناسی و مهندسی است. زیست فناوری در اصل هسته ای مركزی و دارای دو جزء است: یك جزء آن در پس دستیابی به بهترین كاتالیزور برای یك فرآیند یا عملكرد ویژه است و جزء دیگر سیستم یا واكنش گری است كه كاتالیزورها در آن عمل می كنند.
سابقه استفاده از میكروارگانیسم ها برای تولید مواد خوراكی نظیر سركه، ماست و پنیر به بیش از ۸ هزار سال قبل برمی گردد. نقش میكروارگانیسم ها در تولید الكل و سركه در قرن پیش زمانی كشف شد كه گروهی از بازرگانان فرانسوی در جست وجوی روشی بودند تا از ترش شدن شراب و آبجو ضمن حمل آنها با كشتی به نقاط دور جلوگیری كنند. آنان از لویی پاستور تقاضای كمك كردند. لویی پاستور در پی تحقیقات خود متوجه مخمرها شد كه در خلاء قند را به الكل تبدیل می كنند. این فرآیند بی هوازی تخمیر نام دارد. او همچنین دریافت كه ترشیدگی و آلودگی آب میوه ها بر اثر فعالیت دسته باكتری اسید استیك كه الكل را به سركه تبدیل می كند روی می دهد. لویی برای از بین بردن این مشكل فرآیند پاستوریزه كردن را مؤثر دانست كه عبارت بود از گرمایش نوشیدنیها نظیر شیر یا غذاهای جامد نظیر پنیر یا گوشت حیوانات وحشی به منظور از بین بردن میكروارگانیسم های مضر. پاستور همچنین دریافت كه بسیاری از میكروارگانیسم ها اگر چه در انسان و سایر موجودات زنده ایجاد بیماری می كنند یكی از مهمترین عوامل تغییر مواد در طبیعت هستند.
دستاوردها و پیشرفت های شگرف در زمینه زیست فناوری و ژنتیك سلولی و مولكولی و تغییرات اساسی در نوع فعالیت ها به خصوص طی نیمه دوم قرن بیستم، باعث شد كه زمینه ارائه دو واژه بیوتكنولوژی سنتی و بیوتكنولوژی نوین فراهم شود. تلاش برای توسعه این مفهوم جدید از اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی عمدتاً در آمریكا و در زمینه پزشكی آغاز گردید. نتایج این تلاش ها ظرف مدت كوتاهی پس از پیدایش قانون مهندسی ژنتیك، در اواخر دهه ۷۰ میلادی به ترتیب با تولید انسولین و هورمون رشد نوتركیب انسانی به ثمر نشست. اولین واكسن نوتركیب دامی نیز در سال ۱۹۸۲ تولید شد. انسولین و واكسن هپاتیت B ، اینترفرون به ترتیب در سالهای ۱۹۸۲ و ۱۹۸۶ توسط سازمان غذا و داروی آمریكا(FDA) مجوز فروش دریافت كردند.
فناوری نوتركیبی DNA، بیشتر در زمینه تولید پروتئین ها كاربرد تجاری داشته است. این فناوری قادر است بسیاری از پروتئین هایی را كه فرآورده های بی واسطه یك ژن هستند و اساساً اهمیت درمانی دارند تولید كند. امروزه قابلیت اتصال ژنها، انقلابی در صنایع برپا كرده است و ثمره آن توسعه بی شمار فرآورده های جدید و بهبود فرآیندهای شناخته شده فعلی است.
پیدایش تكنیك PCR و نشانگرهای مولكولی DNA از اوایل دهه مذكور و تكامل تدریجی آنها به كمك ابداع ابزارهای وسایل نوین پیشرفته باعث گردید كه مفاهیم ژنومیكس، بیوانفورماتیكس و پروتئومیكس در اواسط دهه ۹۰ به عرصه بیولوژی مولكولی وارد شوند و باب های جدید از كاربردهای بیوتكنولوژی نوین گشوده شود.
●وضعیت بیوتكنولوژی در ایران
آموزش نیروی انسانی متخصص بیوتكنولوژی در ایران از نیمه دوم دهه ۱۳۶۰ هجری شمسی با اعزام افراد معدود به خارج از كشور جهت تحصیل در مقطع دكتری آغاز شد. اولین قدم آموزش بیوتكنولوژی در سال ۱۳۶۹ در دانشگاه های تربیت مدرس، صنعتی شریف و امیركبیر شروع شد. در همین سال اولین دوره دكتری فرآورده های بیولوژیك به صورت مشترك توسط انستیتو پاستور، مركز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیك، سازمان پژوهش های علمی و صنعتی، مؤسسه تحقیقات واكسن و سرم سازی رازی و دانشگاه علوم پزشكی تهران برگزار شد. اولین دوره كارشناسی ارشد بیوتكنولوژی پزشكی نیز در سال ۱۳۷۸ در دانشكده تربیت مدرس آغاز به كار كرد و همچنین در همین سال اجرای دوره دكتری Ph.D مستقیم در دانشگاه تهران به تصویب رسید.
توجه به پژوهش به عنوان زیربنای توسعه هر فناوری و تربیت نیروی انسانی كارآمد به عنوان زیربنای پژوهش، راهگشای مشكل توسعه نیافتگی است. در حالی كه بیوتكنولوژی برخلاف سایر صنایع، بیشتر به نیروی تفكر دانشمندان متكی است، در ایران هنوز از نظر تأمین نیروی انسانی مورد نیاز فناوری زیستی به نقطه امیدبخشی نرسیده ایم.
براساس گزارش كمیسیون بیوتكنولوژی در سال ،۱۳۷۸ حدود ۳۳۹ نفر عضو هیأت علمی در زمینه بیوتكنولوژی فعالیت داشته اند، اما اكنون آمار دقیقی از تعداد نیروی انسانی متخصص در این زمینه وجود ندارد. برخی گزارش های غیررسمی حاكی از آن است كه در حال حاضر حدود ۲۰۰ نفر به عنوان عضو هیأت علمی در دانشگاه ها، مراكز تحقیقاتی و پژوهشی فعالیت دارند و حدود چهار هزار نفر نیز در زمینه بیوتكنولوژی شاغل هستند.
تلاش محققان در بخش دولتی، به تولید چند فرآورده دارویی نوتركیب در سطح صنعتی و آزمایشگاهی، كیت تشخیص ایدز و ثبت چند ژن منجر گشته است. همچنین پروژه تولید واكسن هپاتیت B و ۳ داروی نوتركیب اریتروپوئیتین، اینتر فرون آلفا و استرپتوكیناز كه با همكاری كوبا انجام گردیده، آماده بهره برداری است. در بخش صنعت و تولید انبوه فرآورده های بیوتكنولوژی صنعتی نیز می توان به تولید واكسن های دامی و انسانی، برخی مواد اولیه دارویی و آنتی بیوتیك ها، مخمر نان، الكل صنعتی و پروتئین تك یاخته اشاره كرد.
همچنین در زمینه تولید تجهیزات و مواد مصرفی مورد نیاز بیوتكنولوژی نیز بخش خصوصی توانسته است توفیقات مناسبی كسب كند. هم اكنون بیش از ۲۵ شركت خصوصی در زمینه تولید فرآورده های بیوتكنولوژی و تجهیزات مورد نیاز این فناوری فعال اند. برخی از شركتهای فوق توانسته اند با حضور قدرتمند در نمایشگاه های بیوتكنولوژی در كشورهای مختلف نظیر مالزی و آلمان، بازار منطقه ای و بین المللی مناسبی برای عرضه محصولات خود فراهم كنند.
●ضرورت تشكیل شورای عالی بیوتكنولوژی
بیوتكنولوژی از جمله تكنولوژیهای نوین است كه در جهان امروز به عنوان یك ابزار مناسب و قدرتمند برای دستیابی به توسعه پایدار به شمار می آید. بیوتكنولوژی، زاینده صنایع و تولیدات جدید و لذا بسیار درآمدزاست؛ از این رو در حال حاضر برخی از كشورهای جهان، سرمایه گذاری ها و برنامه ریزی ها ی دراز مدتی را برای بهره گیری از پتانسیل های بی شمار آن انجام داده اند.
در شرایطی كه افزایش جمعیت، كمبود مواد غذایی، بروز و شیوع انواع بیماری ها و آسیب های وارد شده به محیط زیست، امنیت ملی كشورها را مورد تهدید و مخاطره قرار داده است، ابزار توانمند بیوتكنولوژی در پزشكی، صنعت، كشاورزی و محیط زیست انقلاب عظیمی را بوجود آورده و امیدی برای حل بسیاری از مشكلات حاد بشر در سده بیست و یكم به شمار می آید.
در حال حاضر سرمایه گذاری و گسترش صنعت زیست فناوری، منافع زیادی را نصیب كشورهای توسعه یافته كرده است و با ایجاد مشاغل جدید باعث رونق اقتصادی آنها می شود و نكته مهم تر این كه بیوتكنولوژی علمی است كه می تواند به پیشرفت و بهبود كیفیت زندگی بشر كمك كند. سرمایه گذاری و توجه ویژه به زیست فناوری در تعداد ی ا ز كشورهای در حال توسعه نیز كه اهمیت این فناوری برتر قرن را دریافته اند، دیده می شود. كشورهای كوبا، هند، تایوان، برزیل، كره جنوبی، آفریقای جنوبی و بسیاری كشورهای دیگر مانند نیجریه و ایران برنامه ریزی و سرمایه گذاری گسترده ای در زیست فناوری داشته اند و حركت روبه رشد در این كشورها همچنان ادامه دارد.كمیسیون بیوتكنولوژی شورای پژوهش های علمی كشور، در تاریخ ۱۱/۷/۱۳۷۵ برای تدوین برنامه ملی بیوتكنولوژی تشكیل شد. این كمیسیون شامل كمیته های تخصصی پزشكی، كشاورزی، صنعتی و معدن، دام و آبزیان، محیط زیست، علوم پایه و ایمنی زیستی بود. كمیسیون بیوتكنولوژی اولویت های بیوتكنولوژی در ایران را تصویب و پروژه های وضعیت بیوتكنولوژی در ایران و جهان و نقش اقتصادی بیوتكنولوژی را به تصویب رساند.
بدون شك نیازی واقعی و فوری برای تقویت و پیشرفت زیست فناوری در ایران وجود دارد و آینده كشور ما به این بستگی دارد كه ما چگونه صنایع متكی به این علم را گسترش دهیم. به همین دلیل «زیست فناوری» در كشور ما به عنوان یك اولویت ملی انتخاب و سند ملی زیست فناوری كه نتیجه تلاش نزدیك به ۲۰۰ نفر از متخصصان و مدیران مرتبط با موضوع است در تاریخ ۸/۵/۸۲ از سوی وزیر وقت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در هیأت دولت مطرح شد و مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در تاریخ ۱۶/۲/۸۳ به تصویب هیأت وزیران رسید.
این شورا در تاریخ ۱۹/۲/۸۴ مصوبه جلسه ۴/۱۱/۸۳ هیأت وزیران، تشكیلات شورای عالی زیست فناوری و شرح وظایف آن ابلاغ شد. اعضای این شورا عبارتند از: رئیس جمهور و در غیاب ایشان معاون اول وی (رئیس شورا)، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری (نائب رئیس شورا)، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، وزیر صنایع و معادن، وزیر جهاد كشاورزی، وزیر نفت، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور و چهار نفر صاحب نظر به انتخاب شورا، دبیرخانه شورا در وزارت علوم مستقر بوده و دبیر شورا با پیشنهاد وزیر علوم و تصویب رئیس شورا انتخاب می شود. قرار است ظرف یك ماه پس از ابلاغ تصویب نامه، ساختار تشكیلاتی و شرح وظایف دبیر خانه شورا توسط وزارت علوم پیشنهاد شده و پس از تأیید مراجع ذی صلاح تصویب شود. شرح وظایف این شورا به شرح زیر اعلام شده است.
* تعیین سیاست ها و راهبردهای اجرایی، ترویجی، تحقیقاتی و منابع انسانی
* هدف گذاری و تعیین خطوط كلی زیست فناوری
* بررسی و تصویب ساختار نظام مدیریت زیست فناوری كشور
* نظارت بر پیشرفت و برنامه های اجرایی سند ملی زیست فناوری
در این ابلاغیه به طور مشخصی سازمان مدیریت و برنامه ریزی موظف به تأمین اعتبارات لازم برای اجرای برنامه های پیش بینی شده در سند مزبور شده است كه توسط شورای عالی تصویب می شود.
همچنین به منظور بررسی، تهیه و اجرای برنامه های مربوط، تشكیل كار گروه های تخصصی در وزارتخانه های نفت، دفاع، جهاد كشاورزی، علوم، بهداشت ،صنایع و معادن و سازمان حفاظت محیط زیست پیش بینی شده است. علاوه برآن ۵ گروه تخصصی شامل استاندارد و حقوق و اخلاق زیستی، توسعه سرمایه انسانی و مدیریت، تولید و بازاریابی، پژوهش و فناوری و منابع مالی و نظارت نیز در شورای عالی تشكیل شده و در حال حاضر فعال است.
به عبارت دیگر مهمترین فعالیت شورای عالی بیوتكنولوژی اجرای صحیح سند ملی زیست فناوری و راه های تحقق آن است.
خوشبختانه در این مدت كوتاه فعالیت های قابل توجهی صورت گرفته به طوری كه در اولین قدم ،دبیرخانه شورای عالی بیوتكنولوژی تشكیل و دبیر شورا نیز كه یك چهره آشنا و مسلط بر عرصه های مدیریت زیست فناوری است، انتخاب شد. در مراحل بعد ۴ عضو حقیقی این شورا نیز از بین متخصصان عرصه زیست فناوری كشور انتخاب شدند و تركیب شورا نیز كامل گردید.
برگزاری ۴ جلسه در سطح وزیران مرتبط، چندین جلسه كمیسیون هماهنگی دبیرخانه و تشكیل كمیته های تخصصی و شروع فعالیت برای انتشار مجله علمی ترویجی در زمینه زیست فناوری گوشه ای از اقدامات این شورا در مدت كوتاه تشكیل آن است.
تشكیل شورای عالی بیوتكنولوژی با توجه به آنكه رئیس جمهور یا معاون اول وی ریاست آن را به عهده دارد و در عالی ترین سطح یعنی سطح وزرای مرتبط با حوزه زیست فناوری برگزار می شود، برای كشور ما یك موهبت الهی و منشاء خیر و بركات زیاد خواهد بود.
در كشورهای توسعه یافته ای نظیر كانادا، آلمان، ژاپن و ... كه برنامه های مدونی در زمینه تحقیق و تولید زیست فناوری دارند نیازی به چنین شوراهایی احساس نشده و دانشگاه ها و مراكز تحقیقاتی درون یك پازل بزرگ قرار گرفته و با انجام وظایف خود نتیجه مطلوب را برای كشورشان فراهم می سازند.
اما برای كشورهای جهان سوم كه وضعیت مدون و برنامه ریزی شده ای كه برای پژوهش وجود ندارد، لازم است تا شورایی متشكل از همه دستگاه های ذیربط و با اختیارات وسیع، زیر نظر عالی ترین مقام اجرایی كشور تشكیل شود تا عهده دار پیگیری تحقق سند ملی زیست فناوری گردد.
با نگاهی به وضعیت بیوتكنولوژی در كشورهای جهان سوم كه در عرصه زیست فناوری رشد قابل توجهی كرده اند به ویژه كوبا و هند، می توان دریافت كه تشكیل چنین شورایی چقدر در این عرصه مفید بوده است به طوری كه این كشورها پس از ۴ تا ۶ سال از شروع فعالیت در این عرصه ها به محصولات نوتركیب و دستكاری شده ژنتیكی دست یافته اند و آن را نه تنها به بازار داخلی بلكه وارد بازارهای بین المللی كرده اند. آیا واقعاً ما از آرژانتین و برزیل كه سهم بزرگی از بازارگیاهان دست ورزی شده ژنتیكی را در اختیار دارند، چقدر فاصله گرفته ایم؟ آیا محققان ما از متخصصان زیست فناوری كوبایی و هندی علم و دانش كمتری دارند، البته كه اینطور نیست باید به درستی موانع توسعه و زیست فناوری را در كشور شناسایی كرد، اولویت های كشور در زمینه های مختلف مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی را تدوین كرده و به دانشگاه ها و مراكز تحقیقاتی ابلاغ كنیم.
روشن است كه اگر بخواهیم جهت به كارگیری فناوری های نوین به خصوص زیست فناوری ظرفیت سازی كرده و توانمندی لازم برای برخورداری از آنها ایجاد كنیم همكاری بین دستگاهی در قالب شورای عالی زیست فناوری امری اجتناب ناپذیر است. به خوبی قابل تصور است هر حركتی در جهت ایجاد زیرساختارها تا تولید فناوری های زیستی مستلزم همكاری تنگاتنگ بین وزارتخانه های مختلف در ابعاد مختلف است و تصمیمات مشترك و اجرای هماهنگ آنها نیازمند ستادهای مشترك است كه از آن جمله شورای عالی زیست فناوری، كمیسیون هماهنگی دبیرخانه، كار گروه های وابسته و ... هستند.
برای پیشرفت در این زمینه باید قوانین راهگشا برای متخصصان تدوین كرد و بودجه مناسب در اختیار آنان قرار داده و از امكانات موجود حداكثر بهره برداری را كرد.آری تشكیل شورای فوق در راستای تحقق برنامه های زیست فناوری در كشور لبخند مسرت را بر چهره خسته همه افرادی نشاند كه سال ها تلاش كرده بودند تا این فناوری جایگاه مناسبی برای رشد و به كارگیری در كشور بیاید. این شورا با تركیب بلند پایه اجرایی و شرح وظایف وسیع و كلان می تواند با اقتدار بیشتری خطوط كلی زیست فناوری را جهت داده و تلاش های پراكنده كنونی را همگرا و هم افزا كند.
تعیین سیاست ها و راهبردها، تعیین ساختار مدیریتی و نظارت بر پیشرفت برنامه های اجرایی سند ملی زیست فناوری، همگی گویای وظیفه سنگین هدایت و نظارت بر این امر مهم هستند. در همین راستا تصویب بودجه های مورد نیاز توسط این شورا و موظف كردن سازمان مدیریت و برنامه ریزی به تأمین آن قدرت دو چندان را به شورای مذكور برای بهره گیری از اهرم بودجه در هدایت برنامه های اجرایی سند و نظارت بر آن می دهد.
امید آن است كه دولت جدید نیز این جریان را شدت بخشیده و با رفع و رجوع موانع احتمالی، بستر لازم برای اجرایی شدن سند و مصوبات شورای عالی را هموار سازد. براساس این ابلاغیه بخش عمده ای از وظایف فوق برعهده وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان متولی فناوری در كشور به طور عام و دبیرخانه این شورا به طور خاص گذارده شده است. با تغییرات اخیر رئیس پژوهشگاه ملی ژنتیك و فناوری زیستی ، دبیری شورای عالی زیست فناوری را عهده دار شده است. امید است متصدیان امر در این وزارتخانه با درایت و وسعت نظركافی، زمینه را برای تحقق خواسته های زیست فناوران كشور كه همانا برخورداری ایران و مردم شریف آن از مواهب این فناوری برتر و سبز است فراهم آورند.

دكتر عباس اخوان سپهی

منبع : روزنامه همشهری