موسیقی آیینی ایران

در طول جشنواره سه ویژه نامه منتشر شد كه اغلب به مصاحبه با گردانندگان جشنواره مانند ایرج نعیمایی(دبیر جشنواره) و هنرمندان حاضر در جشنواره مانند سیداحمد حسینی(هنرمند موسیقی مقامی استارآبادی/كتولی) و... اختصاص داشت. ضمن آنكه در این ویژه نامه مقالات خوبی نیز از بعضی از محققان مانند جهانگیر نصری اشرفی(مسئول ستاد علمی-پژوهشی جشنواره)، احمد صدری، موسی جرجانی و... به چاپ رسیده است. در اثنای این مراسم مقالات متعدد و درخور توجهی نیز توسط محققان و پژوهشگران موسیقی قرائت شد كه برخی از آنها در مجموعه ای با عنوان «مجموعه مقالات در باره موسیقی آیینی، حكمی و مذهبی ایران» در دو جلد چاپ شد كه نظر به اهمیت و ارزش این مقالات، در ادامه به برخی از عناوین و ویژگی های این مقالات اشاره می شود، به این امید كه این مجموعه بتواند مورد استفاده محققان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و هنر آیینی- حكمی ایران قرار بگیرد.
مجموعه مقالات موسیقی آیینی ایران شامل مقالات و رسالاتی است كه هر یك از نظر محتوا و مضمون از باور مذهبی و آیینی برخوردار است كه به یكی از دسته های موسیقی مذهبی، حكمی و آیینی می پردازد. این مجموعه دو جلدی مجموعا ۲۳ مقاله را شامل می شود كه به قلم ۱۹ محقق موسیقی آیینی نوشته شده است. با این توضیح كه ۴مقاله را جهانگیر نصری اشرفی و۲ مقاله را هوشنگ جاوید نوشته است و بقیه هركدام یك مقاله ارائه كردند.
«نقل های دینی-مذهبی و راویان آن در ایران» عنوان نخستین مقاله این مجموعه است كه به قلم جهانگیر نصری اشرفی نوشته شده است. وی در این مقاله «نقل های مورد استفاده در نواحی ایران» را كه «از مضمون دینی- مذهبی برخوردارند» توضیح داده است. این گروه از نقل ها به اشكال مختلفی مسائل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و به بازپرورش آنها می پردازند. وی نقل ها را در پنج گروه طبقه بندی كرده است و مصادیق هریك را نیز بیان نمود:۱-نقل هایی كه مستقیما تعدادی از احادیث قرآنی یا روایات افواهی را به عنوان جوهر داستانی خود برگزیده اند.۲- نقل هایی كه با استفاده از اعتقادات و باورهای دینی یك سلسله اخلاقیات را به عنوان اصل پیام خود مورد توجه قرار می دهند؛ مانند: دینداری، تقوی. ۳- نقل هایی كه مستقیما در رابطه با معنویات خاص و یا كرامات انبیا و اولیا و امامان شیعه است؛ مانند: نقل ضامن آهو۴- نقل هایی كه در رابطه با زندگی افراد خاصی است كه در راه دین دست از تمنیات دنیوی شستند؛ مثل نقل ابراهیم ادهم.۵- نقل حكایت اولیا و یا افرادی كه در راه گسترش دین اسلام فداكاری بی مانندی انجام دادند، مانند داستان زندگی سلمان در جنوب ایران و باباروشن در میان تركمن ها.
نصری اشرفی در ادامه در بخش راویان موسیقی دینی و مذهبی می نویسد: «پایبندی به مناسك و سنن دینی و مذهبی یكی از بارزترین خصایص ایرانیان است، از همین روست كه آنان برای حفظ و بقای این گونه سنت ها، پیوسته از انواع بدایع ذوقی و هنری سود برده اند. آنچه مسلم است دو انگیزه یعنی ارائه و عرضه هنرمندان و اعتقادات و باورهای مذهبی و همچنین حفظ و گسترش الحان موسیقی ملی در پناه اعتقادات دینی، زمینه ساز گروه هایی شد كه از آنان به عنوان راویان موسیقی دینی و مذهبی یاد می شود.» وی ۱۷ عنوان را برای راویان انتخاب می كند و به شرح تاریخی و علمی هریك از این مولفه ها می پردازد كه عبارتند از: فضایل خوان، مناقب خوان(منقبت خوان)، نعت خوان، پرده خوان، درویش خوان (درویش خوانی)، چاووش خوان(چاووش)، پامنبری خوان، روضه خوان، اذان گو، حافظ (قرآن خوان-قاری)، مداح(مدح خوان)، ذكر(ذكر،تلقین، سماع)، مناجات خوان، سحرخوان، نوحه خوان، مرثیه خوان و تعزیه خوان.
«موسیقی دینی _ موسیقی مذهبی» عنوان مقاله هوشنگ جاوید است كه وی در این مقاله به تعریف موسیقی دینی و مذهبی پرداخته و می نویسد: «هنگامی كه می گوییم موسیقی دینی هدف و منظورمان مجموع نغمه هایی است كه كلام خداوندی را به شكلی زیبا در روان و جان مخاطب رسوخ می دهد. در این مرحله به مراتبی بس شگرف بر می خوریم، چرا كه این محمل آهنگین دارای گونه گونی نیز می شود.»
وی معتقد است كه در موسیقی مذهبی در اولین مرحله نگرش به طور مطلق در خدمت تبلیغ دین و كلام الهی قرار نمی گیرد، درعین حالی كه از این ركن اصلی نیز دوری نمی كند. موسیقی مذهبی حدود گسترده تری نسبت به موسیقی دینی می یابد، چون در این شاخه از موسیقی گونه های بیشتری را می توان یافت كه دارای تعریف نیز می شوند.
جاوید ۱۶ تعریف را حول این موضوع بیان می كند كه عبارتند از: ۱- موسیقی ذكر و نیایش۲- شرح حماسه های قهرمانان
پیرو دین ۳-روایات زندگانی جانشینان پیامبران الهی۴- ذكرهای موسیقایی در باره ائمه ۵- نوحه گری بر ائمه معصومین
۶- مرثیه خوانی و مصیبت خوانی بر منسوبین به پیامبران الهی۷- بشارت خوانی و مولودی خوانی۸- شادخوانی(عیدهای دینی مانند غدیر و فطر) ۹- سوگ خوانی
۱۰- آیین های موسیقی مذهبی(سینه زنی، كرب زنی و زنجیرزنی)۱۱- نمایش واره های موسیقایی مذهبی(مانند تعزیه ها)
۱۲- ترانه های مذهبی(مانند مناقب علوی و فاطمی) ۱۳- موسیقی های بی كلام خبری-توصیفی(كرنازنی یا طبل عزا زدن)
۱۴- موسیقی های بی كلام سوگ های قومی۱۵- آوازهای خبری-توصیفی(چاووش خوانی و اذان)۱۶- روایات كلامی آهنگین (روضه خوانی).
هوشنگ جاوید معتقد است كه مذهب به سبب وسعت یافتن نگرش انسان به دین و خداوند مجموعه گسترده تری را از محمل نغمات در جهت تبلیغ و گسترش بینش و آگاهی انسان ها در حركت در مسیر الی الله در خود جای داده است.
در مقاله «سازشناسی» نوشته ابوالفضل امیردیوانی به شرح سازهایی پرداخته شد كه در مراسم مختلف چون تعزیه به كار برده می شود. وی می نویسد: «در شمار زیادی از شهرها و روستاهای ایران، عمده ترین و متداولترین سازهای تعزیه، شیپور و طبل معمولی بود. در تعدادی از نواحی ایران، از سازهای دیگری مانند دهل، سنج، سرنا، نی و در بعضی نیز از سازهای محلی نیز بهره می گیرند. از زمان ناصرالدین شاه به بعد در تكیه دولت و تكایای اعیان و اشراف، پاره ای سازهای بادی اروپایی نظیر بوگل، ترومپت پیستون دار، قره نی و مانند آنها هم بر سایر سازها افزوده شد. تعزیه خوانان برخی از شهرها و دهات ایران، مخصوصا مناطق اطراف تهران نیز تدریجا سازهای فرنگی مثل «بوگل»كه آن را به زبان عامیانه «بونگ» می نامیدند به كار می گرفتند.» وی سپس این سازها را به سه دسته سازهای بادی سنتی شامل: شیپور، نی، كرنا یا كرنای، سرنا یا سورنای و سازهای كوبه ای شامل طبل، دهل، سنج یا صنج و سازهای بادی فرنگی شامل ترومپت پیستون دار، بوگل و قره نی تقسیم كرد و ویژگی های شكلی و فیزیكی این سازها را به طور مبسوط توضیح داده است.
سیدفؤاد توحیدی در مقاله ای با عنوان «ذكرخوانی دراویش نعمت اللهی» ویژگی ذكرخوانی های این فرقه بزرگ تصوف را توضیح داده و «ذكر» را با تمامی وجوهات آن شرح داده است.
«مكاتب و سبك های آوازی تعزیه» عنوان مقاله ای از جعفر یاری است كه در این مقاله موسیقی تعزیه را به دو بخش تقسیم كرده است: نخست موسیقی آوازی، دوم موسیقی سازی تعزیه.نویسنده با بیان شیوه های مختلف آوازی تعزیه خوانان در توصیف «مقام ها و گوشه ها» گوشه های نادر فراموش شده تعزیه، انواع موسیقی ویژه تعزیه خوانی شامل: پیشخوانی، مناجات خوانی، خطاب ها وفرمان ها، بچه خوانی، با هم خوانی بچه خوان ها، تك خوانی ها و گفت وگوها، آواز وداع و جدایی، آواز فراق و سوگواری، آواز جبرییل و فرشتگان و جنیان، فرنگی خوانی، قاصدخوانی، چاووش خوانی، خطبه خوانی، آواز مردگان و ارواح را برشمرده است. وی معتقد است كه تعزیه عامل اصلی حفظ و استمرار موسیقی سنتی ایران است و این تعزیه بود كه موسیقی ملی ایرانیان را از نابودی رهانید.
«پیدایش تصوف و سیر تحول آن در ایران» به قلم كیوان پهلوان، به تاریخچه شكل گیری و پیدایش تصوف در ایران پرداخته و نخستین بنیادگذاران جنبش تصوف را مخالفان حكومت اشرافی بنی امیه می داند، با این توصیف كه وی معتقد است در این زمان هنوز اصطلاح صوفی مرسوم نبوده و فقط زاهد و عابد نامی بود كه به پاكدلان خشمگینی كه از بین محدثان بیرون آمدند اطلاق می شد.
وی در این مقاله محققانه با توجه به اسناد تاریخی چگونگی پیدایش تصوف را به همراه تاریخ بررسی می كند و حركت تصوف را تا زمان صفویه پی می گیرد.
«موسی جرجانی» در مقاله ای با عنوان «نگاهی به موسیقی آیینی و سنتی تركمنی» به شرح آیین های موسیقایی این قوم كهن ایرانی پرداخته و با ذكر مصادیقی، موسیقی آیینی كه بدون استفاده از آلات موسیقی در این بین كاربرد دارد را توضیح داده و سپس موسیقی آیینی با استفاده از آلات موسیقی را به همراه اشعار این موسیقی تشریح كرده است.
اما «تعزیه و شبیه خوانی در ابهر» به قلم سید قاسم موسوی به سابقه تاریخی تعزیه در ایران اشاره می كند و با ذكر مشخصات ابزارآلات مورد نیاز تعزیه در این منطقه «تعزیه خوانی مجلس ظهر عاشورا» منطقه ابهر را به گونه ای روایی توضیح داده است.
«نقل موسیقی ابراهیم ادهم» مقاله دیگری از جهانگیر نصری اشرفی است كه ضمن اشاره به زندگی نیمه واقعی و نیمه افسانه ای ابواسحق ابراهیم بن ادهم كه یكی از مشایخ صوفیه ایران در قرن دوم هجری بود، نقل ابراهیم را از سرچشمه های ادب فارسی دانسته كه به ادبیات مكتوب ترك و تركمن نیز راه یافته و خود را در میان خلق های ترك زبان آسیای میانه برای همیشه تثبیت كرده است. وی همچنین در ادامه این مقاله «نقل موسیقایی ضامن آهو(روایت اهل سنت و روایت شیعه) را نیز به طور مبسوط بیان كرده است.
علی اكبر خلعتبری در مقاله ای با عنوان «سبك های آوازی تعزیه مسلم در یالرود نور(مازندران) »مهمترین مشخصه های تعزیه در یالرود و معروفترین تعزیه خوانان آن را معرفی می كند و سپس«پیشینه تعزیه خوانی در مازندران »و«تأثیر شعر و موسیقی مازندران در شبیه خوانی » را بررسی كرده است.
حامد رفعتی نیز در مقاله ای با عنوان «برخی عناوین و لحن ها در متن نسخه های تعزیه » اصطلاحاتی را كه در موسیقی متن تعزیه كاربرد دارد را به طور فهرست وار آورده كه عبارتند از: هل من مبارز، ای زمین كربلا، جنگنامه خوانی، مرثیه خوانی، سوال و جواب، سرودخوانی، یتیم خوانی، لالایی خوانی، كفن پوش یا كفن دوزی، نوای سیاه پوشی، چاووش خوانی، شهرشماری(بحرطویل) و رجزخوانی.
سومین مقاله نصری اشرفی در این مجموعه به «موسیقی آیینی و مذهبی البرز» اختصاص دارد كه بخش هایی از موسیقی تعزیه مناطق البرزشمالی و جنوبی مانند موسیقی آیینی و مذهبی مازندران، طالقان، تالش، گیلان و سمنان(كومش) را به همراه توصیف سازهای آیینی و مذهبی در البرز به دقت تحلیل كرده است.
«تفكر شاعرانه،سماع ذاكرانه » به قلم احمد صدری به رمز ورازهای عارفان شاعر اشاره دارد. وی معتقد است:« رمز و رازهای دل عارفان اسلامی در هنر شعر متجلی است. به اعتقاد اهل نظر، اشعار عرفانی بهترین منبع شناخت تفكر قلبی عرفاست. »
وی سپس به برخی از شعرا و عارفانی كه در این زمینه منبع الهام بودند اشاره می كند و ابوسعید را نقطه عطفی در تاریخ عشق و مستی و نشاط و شادی می داند كه سمبولیسم عرفانی را در زبان و ادب فارسی شكل پذیر ساخت. یكی از مقالات مبسوط و در عین حال تحقیقی این مجموعه «درآمدی بر حماسه سرایی، رجز خوانی و موسیقی حماسی در ایران » نوشته فاروق صفی زاده است. وی با ذكر اینكه حماسه وجوه مشتركی دارند به توصیف حماسه می پردازد و سپس حوزه و نحوه بررسی و تبیین حماسه را درشش بند دسته بندی می كند تا روال موضوعی را برای خواننده باز نماید.
نویسنده در ادامه حماسه را به دو دسته:حماسه های ابتدایی و طبیعی كه شفاهی و شفاهی-ادبی اند و حماسه هایی كه زاییده ذهن داستان پرداز یك شاعر یا نویسنده است كه از آغاز نیز به صورت مكتوب پدید می آید، تقسیم می كند. وی معتقد است: «تمامیت اشیا و اعیان یا موقعیت- جهان عمومی حماسه ملی ایران بر چند اصل و عامل اساسی استوار است... راز برخورد با زمان و سرزمین، طرز نگرش به انسان و كیهان، همه و همه در این اصول متبلور است كه كه رابطه انسان و كل پیرامونش را به گونه ی ویژه ای كه خاص زندگی ایرانی است برقرار ساخته و همین هاست كه آن تقدیر حاكم بر حماسه را از راه تمامیت اشیا پدید می آورد و معنی می كند.» وی در ادامه موسیقی حماسی یا پهلوانی سرود، موسیقی رزمی، واژگان حماسی، آثار حماسی ایران پیش از اسلام شامل حماسه در ادبیات اوستایی، حماسه در ادبیات پهلوی، حماسه های تاریخی، حماسه های دینی، موسیقی و حماسه، اقوام ایرانی، موسیقی قومی و انواع سازها، ترانه های قومی و موسیقی لری، تركی، كردی، آذری، فارس، عرب، تالش، تركمنی و بلوچ را به همراه سازهای آنها به طور محققانه و مبسوطی شرح داده است.
«موسیقی و تعزیه » عنوان مقاله دیگری از هوشنگ جاوید است كه در آن با نگرشی موجز و دیگرگونه در باره تعزیه و موسیقی و ردپای موسیقی در تعزیه و چرایی دنبال نمودن موسیقی را در تعزیه با شرح كوتاهی بر هر شاخه و گونه و دسته به معرض قضاوت خوانندگان گذاشته است. وی معتقد است كه در تعزیه موسیقی به دو گونه حضور دارد: موسیقی ملموس(اجرایی) و موسیقی غیرملموس(غیر اجرایی و تعریفی). وی ذات موسیقی ناملموس را همان موسیقی درباری می داند و برخی از وجوه موسیقی ملموس مانند: تركیب بندی سازها، جنسیت اجراكنندگان، اشكال اجرایی تعزیه و نوع اجرای نمایش را مورد بررسی قرار می دهد.
«كتاب شناسی مختومقلی » كار ارزنده ای است كه آلتین جرجانی انجام داده است تا كسانی كه می خواهند از این عارف بزرگ اطلاعاتی كسب كنند با كمك منابع داده شده، یقینا راه ساده تری خواهند داشت. نویسنده كتابهایی كه در ارتباط با مختومقلی در ایران و دیگر كشورها چاپ شده و همچنین مقالاتی كه تاكنون در نشریات ایران و خارج از كشور منتشر شده را به شكلی نظام مند برشمرده است.
« دمام » عنوان مقاله ای از سیدمحمدرضا بلادی است كه وی به بازتعریف این ساز پرداخته و ویژگی های آن را معرفی كرده است.
« انواع موسیقی ایران در تعزیه » مقاله دیگری از جهانگیر نصری اشرفی است كه وی در این مقاله موسیقی ایران را كه در تعزیه به كار می رود بازكاوی كرده است و در ذیل عناوینی چون: موسیقی سنتی در تعزیه، موسیقی آیینی و مذهبی در تعزیه، پیش خوانی- نوحه- مرثیه، پیش خوانی در تعزیه، نغمات بومی در الحان تعزیه به شرح آنها پرداخته است.
آرش اوستائیان در مقاله ای با عنوان «موسیقی لرستان » موسیقی این خطه از خاك سرزمین ایران را معرفی نموده و برخی از آوازها و ترانه های این منطقه را تشریح كرده است.
« ویژگی های موسیقی مذهبی در آیین دراویش كردستان » نوشته محمود هدایت نژاد به تبیین موسیقی دو طریقه معروف از دراویش كردستان به نام های نقشبندیه و طریقه قادریه می پردازد.
عاشیق احد ملكی علیشاه «موسیقی دینی-مذهبی و نقش عاشیق در آن » را شرح داده و عاشیق ها را به سه دسته تقسیم كرده است: عاشیق هایی كه در قهوه خانه ها و دیگر جاها امرار معاش می كنند- عاشیق هایی كه داستانهای فولكلوریك ترك ها مانند كوراوغلی، اصلی و كرم و ... را می خوانند- عاشیق هایی كه خود شعر می گویند و می خوانند كه به این دسته از عاشیق ها« حاق عاشیق » یا عاشیق حق می نامند.
« ردیف آواز حافظ آیین نمایش تعزیه » مقاله ای است به قلم فرشید امینی كه وی در این مقاله ریشه های تاریخی نمایش تعزیه، تاریخچه مراسم عزاداری در ایران ونقش موسیقی در آن، موسیقی تعزیه و تقسیم بندی آن، موسیقی سازی و غیر آوازی، موسیقی آوازی و تحول و تنوع آن را بررسی كرده است.
«موسیقی مذهبی در بختیاری » اثری تحقیقی و پژوهشی است كه فرشید و پیمان بزرگ نیا نوشتند و در یك تقسیم بندی جغرافیایی موسیقی بختیاری را به پنج بخش تقسیم كردند: موسیقی جنوب خوزستان؛ زاگرس مركزی؛ لردگان؛ اصفهان؛ و موسیقی لرستان.


عادل جهان آرای

منبع : روزنامه همشهری