اتلاف منابع انرژی و تخریب محیط زیست

محیط زیست تمامی جنبه‏های حیات بشر را به نوعی دربرمی‏گیرد و حكم منطق و عقل سلیم بر مبنای حفاظت و حراست از جنبه‏های مثبت و ارزشمند آن است. به ویژه آنجا كه به حیات موجودات زنده خصوصا انسان مربوط می‏شود. مقوله محیط زیست موجب استفاده و سوءاستفاده‏های بی‏شماری خصوصا از زمان صنعتی شدن جوامع به این سو شده است. در كشور ما نیز حفاظت از محیط زیست در بخش صنعت چندی است كه مورد توجه زیادی قرار گرفته به طوری كه با گذشت زمان شاهد تحولات مفیدی در این زمینه بوده‏ایم. ازجمله عوامل مهم در رابطه با تخریب محیط زیست در بخش صنعت می‏توان به اتلاف انرژی و عدم مصرف بهینه آن اشاره كرد. در حالت ایده‏آل، جامعه‏ای كه به دنبال دستیابی توسعه پایدار است تنها منابعی از انرژی را به كار می‏گیرد كه هیچ اثر منفی زیست‏محیطی نداشته و تا جایی كه امكان دارداز اتلاف منابع تجدیدناپذیر در آن جلوگیری شود، اما با این حال، از آنجا كه تمام منابع انرژی تا حدودی بر محیط زیست اثرگذار هستند بهتر آن است كه با بهینه‏سازی مصرف و استفاده منطقی از انرژی بر آثار منفی آن غلبه كنیم كه تا حد امكان از هدر رفتن این منابع نیز جلوگیری شود. خسارات زیست‏محیطی ناشی از مصرف بی‏رویه انرژی در سال ۷۹ در كشور معادل ۸/۴ درصد تولید ناخالص داخلی (۵۶ هزار میلیارد ریال) محاسبه شده و از آن پس نیز روندی رو به تزاید داشته است. اما نتایج مطالعات انجام شده نشان می‏دهد با تجدیدنظر در سیاست‏های مرتبط با انرژی می‏توان خسارات زیست محیطی را تا سال ۲۰۱۹ در حد ۸۹ هزار میلیارد ریال كنترل كرد كه این امر، مستلزم نگرش واقعی به مسائل زیست‏محیطی در بخش انرژی و صنعت و حذف یارانه‏های غیرهدفمند در بخش سوخت كشور است. با بررسی مشكلات زیست محیطی ناشی از اتلاف منابع انرژی می‏توان به این نكته پی برد كه این معضل تنها با بهینه‏سازی مصرف انرژی صورت خواهد گرفت. كشور ایران با داشتن حدود یك درصد از جمعیت جهان، حدود نه درصد از فرآورده‏های نفتی دنیا را مصرف می‏كند. در سال‏های اخیر رشد مصرف انرژی در جهان سالانه یك تا دو درصد و ایران پنج تا هشت درصد بوده است. به عبارت دیگر رشد مصرف انرژی در ایران بیش از پنج برابر متوسط رشد مصرف در جهان است و سالانه معادل ۱ تا ۱۳ میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت می‏شود. مصرف سرانه انرژی در ایران متناسب با ساختار تولید، صنعت و اقتصاد كشور نیست و به دلیل ارزانی سوخت و یارانه دولتی، شاهد مصرف غیربهینه، اتلاف انرژی، ساختار نامناسب مصرف و فقدان فرهنگ صرفه‏جویی هستیم. ناسالم بودن ساختار مصرف انرژی ناشی از آن است كه قیمت‏ها به صورت واقعی تاثیرگذار نیست و قیمت‏های داخلی حامل‏های انرژی واقعی نیستند و با تغییر قیمت انرژی در جهان، قیمت داخلی تغییری نمی‏كند. در نتیجه صنایع و مصرف‏كنندگان انرژی احساس رقابت با كشورهای جهان را نداشته و برای كاهش مصرف تلاش نمی‏كنند.
مصرف انرژی و آلودگی محیط زیست در بخش صنعت
طبق آمارهای موجود، كل تولید انرژی اولیه ایران در سال ۱۳۸۰، ۱۶۹۹/۵ میلیون بشكه نفت خام بوده كه ۷۵ درصد آن به نفت خام، ۲۴ درصد به گاز طبیعی، ۰/۵ درصد به برق آبی و ۰/۵ درصد بقیه به سوخت‏های جامد، غیرتجاری و انرژی‏های تجدیدناپذیر اختصاص داشته است و برای مثال از كل مصرف گاز طبیعی ۱۳/۹ درصد در بخش صنعت، مصرف شده است. همچنین كل مصرف برق در سال ۱۳۸۰، ۹۷۱۷۱ میلیون كیلووات ساعت بود كه ۳۱/۴ درصد آن به بخش صنعت اختصاص داشته است. همچنین از لحاظ اثرات زیست محیطی، با توجه به تركیبات سوخت‏های مورد استفاده در تولید برق، انتشار ۲۹/۳ درصد از كل SO۲ تولیدی و ۳۳/۶ درصد از SO۳ تولید شده به این بخش اختصاص داشته است. همچنین به ازای هر كیلووات ساعت برق تولیدی توسط نیروگاه‏های كشور در سال ۱۳۸۰ به تعداد ۱۶۶/۲ گرم كربن، ۲/۸ گرم دی اكسید گوگرد و ۰/۹ گرم اكسیدهای ازت انتشار یافته است. ۱۳/۹ درصد از كل گاز طبیعی و ۳۱/۴ درصد از كل برق تولید شده در كشور توسط بخش صنعت مصرف شده است كه با صرفه‏جویی در این بخش، ۹۵/۹۱ میلیون مترمكعب در مصرف گاز طبیعی و ۳۰۵/۱۲ میلیون كیلووات ساعت در مصرف برق كاهش دیده می‏شود. با صرفه‏جویی انرژی مصرفی در بخش صنعت سالانه حدود ۳۶۴ میلیارد تومان در مصرف انرژی، ۲۷۴ میلیارد تومان در سرمایه‏گذاری، ۱۸۴۳۹ میلیون كیلووات ساعت در برق تولیدی موتور ژنراتورها و ۲۱۰۵ مگاوات در كاهش ظرفیت نیروگاهی در بخش صنعت، صرفه‏جویی می‏شود. به طور كلی اگر در بخش صنعت ۳۵ درصد در مصرف انرژی صرفه‏جویی شود، معادل ۶۰۰ هزار بشكه نفت خام آزاد خواهد شد و ایران می‏تواند بدون نیاز به اكتشاف چاه‏های جدید، پتانسیل صادرات خود را از این طریق افزایش دهد. ازجمله عوامل دیگر كه نقش بسیار مهمی در آلودگی محیط زیست دارند، مصرف غیراستاندارد سوخت خودروهای تولید داخل است. مصرف سوخت خودروهای تولید كشور دو برابر پرمصرف‏ترین خودروهای دنیاست. استاندارد مصرف سوخت خودروها در تمام دنیا بین شش تا هفت لیتر در ۱۰۰ كیلومتر است، در صورتی كه خودروهای تولیدی كشور در هر ۱۰۰ كیلومتر بین ۱۰ تا ۱۵ لیتر بنزین مصرف می‏كنند. درواقع عمده‏ترین مشكل آلودگی هوای شهرهای بزرگ ازجمله تهران مربوط به خودروها و حمل و نقل در شهر است و باید در تولیدات داخلی از لحاظ تكنیكی و فنی دقت بیشتری به عمل آید.
یارانه‏های غیرهدفمند
یارانه از موضوعات بحث‏برانگیز در سال‏های اخیر بوده است و بیشترین یارانه به بخش انرژی اختصاص یافته است. از یك منظر پرداخت یارانه ضرورت اجتناب‏ناپذیر ساختار اقتصادی كشور است و از طرفی تلاش‏های زیادی از طرف دولتمردان در جهت تعدیل سیاست پرداخت یارانه انجام شده است كه از آن جمله می‏توان به تصویب لایحه تامین كسری یارانه واردات بنزین در مجلس شورای اسلامی اشاره كرد كه براساس این قانون از اوایل سال آتی ارائه بنزین تنها توسط كارت هوشمند انجام خواهد شد. به این ترتیب میزان مصرف روزانه بنزین ساماندهی شده و قیمت واقعی بنزین نیز مشخص خواهد شد. از تبعات اولیه این طرح مصرف كمتر بنزین و در نتیجه كاهش چشمگیر آلودگی هوا خواهد بود. با توجه به اینكه در كشور، پتانسیل عظیمی برای بهینه‏سازی انرژی وجود دارد، شایسته است جهت‏یابی یارانه انرژی به سمت افزایش بهره‏وری انرژی سوق پیدا كند تا اینكه با حذف مستقیم یارانه موجبات آسیب‏پذیری قشر كم‏درآمد ایجاد شود. همه ساله مبلغی معادل كل بودجه عمرانی كشور صرف یارانه انرژی می‏شده و از سوی دیگر مصرف انرژی در كشور بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. واقعیت نشانگر وجود شكافی بزرگ بین قیمت‏های داخلی انرژی در ایران و قیمت‏های انرژی در بازارهای مرزی است.به این ترتیب كه با نرخ رایج ارز، قیمت نفت سفید در بازارهای مرزی تقریبا ۷ برابر قیمت‏های داخلی است. در مورد نفت كوره قیمت‏های مرزی تقریبا ۸ برابر قیمت‏های داخلی است، همچنین بنزین ۴ برابر، گازوئیل ۷ برابر، برق ۳/۲ برابر و گاز طبیعی ۵/۱ برابر است. همچنین حدود ۸۵ درصد بهای انرژی مصرفی كشور به صورت یارانه توسط دولت پرداخت می‏شود. از طرفی اتلاف انرژی در كشور زیاد و بهره‏وری انرژی پائین است. نحوه توزیع یارانه نیز بین خانوارهای شهری و روستایی غیرعادلانه است. یارانه انرژی كه دولت پرداخت می‏كند در دهه ۹۰ میلادی در حدود ۱۱ درصد تولید ناخالص داخلی بوده است.همچنین بهره‏مندی اقشار مختلف درآمدی از این یارانه‏ها یكسان نیست، به این معنا كه دهك‏های بالایی درآمد (ثروتمندان) بسیار بیشتر از دهك‏های پائین درآمدی از یارانه‏های انرژی برخوردار می‏شوند. برای مثال در مورد گاز طبیعی فقیرترین دهك در منافع حاصل از یارانه، فقط ۱/۳ درصد یارانه گاز را به خود اختصاص می‏دهد، در حالی كه ثروتمندترین دهك ۴۱ تا ۴۲ درصد یارانه پرداختی برای گاز طبیعی را به خود اختصاص می‏دهد. در مورد نفت سفید هم این تفاوت نزدیك به ۴ برابر است. حدود ۴۵ درصد انرژی اولیه تولیدی ایران به مصرف داخلی می‏رسد و ۵۵ درصد دیگر به صورت نفت خام است. بررسی نظام‏های اقتصادی كشورهای جهان نشان می‏دهد كه پرداخت یارانه در تمام كشورهای جهان به نوعی رایج است. اهداف عمده نظام پرداخت یارانه شامل: حمایت از تولیدكننده داخلی، بهینه‏سازی مصرف، افزایش سطح رفاه عمومی، كاهش وابستگی به واردات، بهبود وضع امنیتی و سیاسی، حمایت از اقشار كم‏درآمد و برقراری عدالت اجتماعی است.در حالیكه تاكنون هدفمند نبودن نظام پرداخت یارانه انرژی در ایران، نه تنها كاهش فقر را به دنبال نداشته بلكه بخش اعظم یارانه را نصیب خانوارهای پردرآمد جامعه نموده است. امید می‏رود با در نظر گرفتن تمهیداتی نظیر اجرای طرح كارت هوشمند و بهینه كردن مصرف بنزین توزیع و مصرف انرژی ساماندهی شود.
راهكارهای موجود
افزایش راندمان مصرف انرژی (به معنی كاهش میزان مصرف انرژی به ازاء هر واحد تولید كالای صنعتی)، بهبود بازده ماشین‏آلات، سیاستگذاری مناسب و آموزش كاركنان ازجمله راهكارهای موثر برای كاهش مصرف انرژی در فرایندهای تولیدی و نخستین گام در بخش صنعت است. گام دوم كاهش شدت مصرف انرژی در بخش صنعت، افزایش بازده انرژی محصولات تولیدی است كه در سایر بخش‏های اقتصادی، از قبیل حمل و نقل خانگی، تجاری، كشاورزی و... مصرف می‏شوند چرا كه وقتی در طراحی فرایند تولید یك محصول، مصرف كمتر انرژی توسط آن، پیش‏بینی شده باشد، مقدمات صرفه‏جویی انرژی در آینده فراهم شده و در زمان به‏كارگیری آن، بدون نیاز به هزینه‏های جدید، انرژی مصرفی كل كاهش خواهد یافت. طبق مطالعات سازمان‏های درگیر با بهینه‏سازی مصرف انرژی، مشخص شده است كه عمده‏ترین بخش اتلاف مربوط به عدم آگاهی مدیران فنی از نحوه بكارگیری تكنولوژی‏های موجود است. همچنین با توجه به اینكه كشور ایران ظرف سه سال و نیم دیگر به WTO می‏پیوندد این مسیر باید طی شود و تغییرات جدی در سطح تولید صورت گیرد تا قیمت انرژی در تولیدات نهایی كاهش یابد و تولیدات با قیمت ارزان‏تر در بازارهای جهان عرضه شود. بنا به اظهارات كارشناسان شدت مصرف انرژی در ایران به طور متوسط حدود ۴/۵ برابر شدت مصرف در سطح جهان است در حالی كه در ۳ سال اخیر این روند تغییر مسیر داده و از روند صعودی به یك روند عادی تبدیل شده است. این امر نشان از فعالیت‏های گسترده در زمینه بهینه‏سازی مصرف انرژی است. درواقع فعالیت‏های بهینه‏سازی مصرف انرژی ثابت كرده است به ازای هر یك میلیون سرمایه‏گذاری، به طور متوسط حدودا برای ۴۵ نفر اشتغال‏زایی خواهد شد و این در حالی است كه در صنعت برق تنها شش شغل جدید ایجاد و با یك میلیون دلار سرمایه‏گذاری در صنعت نفت فقط پنج شغل ایجاد می‏شود. همچنین در كشور ما همه اقشار جامعه نیازمند آموزش روش‏های مصرف صحیح انرژی هستند و این آموزش‏ها، باید به صورت تخصصی درباره انواع تجهیزات صنعتی همچون پمپ‏ها، الكتروموتورها، مشعل‏ها و... و همچنین نحوه مصرف انرژی در منازل و محل‏های كار باشد. تمام كشورهای صنعتی و اغلب كشورهای اروپایی قوانین خاصی برای مصرف انرژی دارند ولی كشور ایران فاقد این قانون است.
CNG؛ سوخت پاك، هوای پاك
برای كاهش مصرف بنزین و جایگزینی آن با گاز، در قانون بودجه امسال، وزارت صنایع و معادن مكلف شده است به گونه‏ای برنامه‏ریزی كند كه حداقل ۲۰ درصد از خودروهای سبك و سنگین تولید داخل دوگانه‏سوز باشند. علاوه بر آن مقرر شده است كه ۴۰۰ پمپ گاز جدید در كشور احداث شود.ایران به تنهایی دارای حدود ۱۵/۵ درصد از ذخایر گاز طبیعی دنیاست و جزء تولیدكنندگان عمده گاز در جهان به حساب می‏آید. همچنین كشور ایران دارای شبكه گسترده خط لوله گاز است كه نصب جایگاه سوخت‏رسانی را در اغلب نقاط كشور میسر می‏سازد. از طرفی برداشت ۲/۵ میلیارد دلار از صندوق ذخیره ارزی جهت واردات بنزین نشان‏دهنده بروز مشكلات اقتصادی، اجتماعی و زیست‏محیطی فراوان است و در صورت ادامه این روند و عدم جایگزینی سوختی مناسب در جهت كاهش مصرف بنزین و استفاده بهینه از آن علاوه بر مشكلات فعلی نسل‏های آینده را با معضل كمبود انرژی مواجه خواهد كرد. در چنین شرایطی، تلاش برای شناسایی و تامین سوختی ارزان و پاك كه جایگزین مناسبی برای سوخت‏های مایع متداول همچون بنزین و گازوئیل باشد ضرورت می‏یابد. با توجه به ذخایر فراوان گاز طبیعی در ایران، استفاده از CNG یا همان گاز طبیعی فشرده در خودروها یك راه‏حل مناسب است. بررسی‏ها نشان می‏دهد كه از نظر اقتصادی نیز این سرمایه‏گذاری از توجیه كافی برخوردار است و از جنبه زیست‏محیطی نیز CNG كاملا پاك و سالم است. برای مثال درحالی كه برای اتومبیل‏های گازوئیلی كشور رعایت استاندارد یورو ۲ به آسانی امكان‏پذیر نیست، یك خودرو CNGسوز به راحتی به استاندارد یورو ۳ دست خواهد یافت. همچنین آلودگی صوتی موتورهای CNGسوز نیز بسیار ناچیز است.
جمع‏بندی
تاكنون طرح‏های مفیدی در زمینه بهینه‏سازی مصرف انرژی در كشور به اجرا درآمده است، ازجمله تدوین استانداردها و معیارهای مصرف انرژی، اجرای برنامه‏های صرفه‏جویی انرژی، مدیریت انرژی در بخش‏های مختلف، فعالیت‏های آموزشی، آگاه‏سازی و همچنین تهیه نرم‏افزارهای بهینه‏سازی ازجمله این اقدامات بوده است. به‏رغم موارد به انجام رسیده همچنان پتانسیل‏های بسیار گسترده‏ای برای بهینه‏سازی مصرف انرژی در كشور وجود دارد كه در صورت به‏كارگیری راهكارهای مناسب، نتایجی همچون كاهش تقاضای انرژی، بهبود الگوی تولید و مصرف و امكان استفاده بیشتر از ظرفیت‏های موجود برای عرضه در بازارهای بین‏المللی انرژی به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر لزوم حفاظت محیطزیست محدودیت‏هایی را در مصرف انرژی موجب می‏شود. با توجه به رشد بیش از حد جمعیت در دهه‏های اخیر، مصرف انرژی در بخش‏های مختلف افزایش یافته است. از آنجا كه نیاز به انرژی، پیوسته افزایش می‏یابد آلودگی‏های محیطزیست نیز بیشتر شده و به طور حتم با ادامه روند كنونی، این منابع تجدیدناپذیر بیش از گذشته هدر می‏روند، به همین دلیل در سال‏های اخیر كوشش شده تا برپایه آخرین دستاوردهای فناوری برای بهینه‏سازی مصرف انرژی و به دنبال آن، كاهش آلودگی اقداماتی انجام شود.
سیده سمیرا طاهری

منبع : مجله گسترش صنعت