فرادستان و فرودستان

احدی را نمی توان در بردگی نگه داشت و دادوستد بردگان به هر شكلی كه باشد ممنوع است.
ماده ۴ بیانیه حقوق جهانی بشر واكنش قرن ها ستمكاری است كه عده ای نسبت به فرودستان و بردگان روامی داشته اند و كار بی مزد (بیگاری) از آنان می كشیدند و در صورت خودداری، به انواع شكنجه ها و آسیب ها گرفتارشان می كردند. در این ماده از اعلامیه مزبور، بیگاری و بردگی در كنار هم آمده اند و تقریباً ملازم با یكدیگرند. یعنی بیشتر بردگان (و گاهی زنان و اطفال) به بیگاری وادار می شدند. اشكال مختلف برده گیری در همه دنیا رواج داشت و در میان اقوام گوناگون از آشوری و بابلی و هندی و چینی و ایرانی و عبرانی و یونانی و رومی و عربی... معمول بود. قانونگذاران بزرگ آن را منع نكرده بودند و فیلسوفان مهم بشر، مهر تایید بر آن می نهادند! بنا به نوشته ویل دورانت در «تاریخ تمدن» مردم یونان، بردگان فراوانی داشتند كه: «از زندانیان جنگ. اسیران یورش های برده گیری، كودكان سرراهی، كودكان ولگرد و مجرمین»۱ فراهم آمده بودند. بازار برده فروشی در آتن، گرم بود. یونانیان در قوانین خود مقرر كرده بودند كه : «اگر غلامی بدرفتاری یا خطایی كند، با تازیانه تنبیه شود و اگر بر امری شهادت دهد شكنجه بیند و اگر مرد آزادی، او را بزند نباید از خویش دفاع كند!»۲ افلاطون فیلسوف بزرگ یونان در كتاب جمهور یا پولی تیا نظام بردگی را تصویب كرده بود. ارسطو حكیم نامدار و نابغه یونانی، برده را افزاری جاندار! می شمرد و در آثار خود نوشت كه: «بنده، آلت جاندار است و آلات و اسباب، بندگان بی جان اند!»۳ باز نوشته است: «بنده در دست مولای خود همچون بدن در برابر ذهن و قوه مفكره است همچنان كه بدن از قوای ذهنی و تفكر باید پیروی كند، بنده نیز ملزم به اطاعت از مولا است.»۴
برده داری در روم قدیم نیز چیزی از برده داری یونانی كم نداشت. به گفته ویل دورانت: «بلوخ، در حدود سال ۳۰ق .م. تعداد غلامان را در شهر روم به ۴۰۰هزار نفر یا تقریباً نصف جمعیت آنجا و در ایتالیا به یك میلیون و ۵۰۰ هزار نفر تخمین زده است.۵ رومی ها، الواح دوازده گانه ای داشتند كه در سال های ۴۵۰ و ۴۵۱ ق. م. مفاد آن را انتشار دادند. در آنجا: «اجازه می دادند پدر، هر یك از فرزندانش را تازیانه بزند و به زنجیر كشد و به حبس افكند یا به بردگی بفروشد!»۶ وضع بردگان به قدری سخت و رقت بار بود كه عده بسیاری از آنان تحت سركردگی اسپارتاكوس، به شورش برخاستند و چندبار با رومیان پیكار كردند و سرانجام از آنان شكست خوردند و رومیان شش هزار تن از آنها را به صلیب كشیدند! سیسرون سخنور و حكیم رومی در خلال سخنرانی خود بردگان را بدین گونه ارزشگذاری می نمود: «قایقی در حال غرق شدن است، باید قسمتی از بار آن را فدا كرد، كدام را باید به دریا ریخت؟ آیا باید یك اسب گرانقیمت یا یك برده كم ارزش فدا شود؟»۷
در ایران باستان نیز بردگی به صورت های گوناگون رواج داشت. كریستن سن خاورشناس نامدار دانماركی در كتاب «ایران در زمان ساسانیان» می نویسد: «ایرانیان معمولاً دست اسیران جنگی را بر پشت بسته و آنها را به عنوان غلامی می فروختند.»۸ فردوسی در «شاهنامه» خود هنگامی كه از شكوه بارگاه انوشیروان یاد می كند، می گوید:
بهشتی شد آراسته بارگاه/زبس برده و بدره و بارخواه.۹
و درباره ۱۲هزار كنیزی كه خسروپرویز در دربارش گردآورده بود، می گوید:به مشكوی زرین دو و ده هزار /كنیزك به كردار خرم بهار۱۰
در نزد عبرانیان و مذهب یهود نیز بردگی امری مشروع شمرده می شد. در سفر لاویان از تورات آمده است: «از امت هایی كه به اطراف تو می باشند، از ایشان غلامان و كنیزان بخرید و هم از پسران میهمانانی كه نزد شما مأوا گزینند... و ایشان را بعد از خود برای پسران خود واگذارید تا ملك موروثی باشند و ایشان را تا به ابد مملوكه سازید.»۱۱ یهودیان اجازه داشتند تا مجرمین را نیز به بردگی بگیرند چنانكه در تورات آمده است: «اگر دزدی در رخنه كردن گرفته شود و او را بزنند به طوری كه جان سپارد بازخواست خون برای او نباشد... و اگر چیزی ندارد، به عوض دزدی كه كرد فروخته شود.»۱۲
قدیسان و بزرگان آئین مسیحیت نیز بردگی را تصویب كرده بودند. پولس در نامه خود به افسسیان نوشته است: «ای غلامان! آقایان بشری خود را چون مسیح، با ترس و لرز و با ساده دلی، اطاعت كنید.»۱۳ سنت آگوستین و توماس آكویناس از قدیسان كاتولیك و فلاسفه بزرگ مسیحی، نیز بردگی را مورد تایید قرار داده بودند.
توماس اكویناس گفته است: «درباره روابط برده و ارباب احتیاجی به قانون خاصی برای ارباب یا پدر خانواده نیست زیرا برده، مال خصوصی یك شخص یا خانواده است و قانون، راجع به نفع عمومی شهر یا امپراتوری است.»۱۴ بدین ترتیب، بردگی در نزد بزرگان مسیحیت نیز پذیرفته شده بود. جیمز هاكس در «قاموس كتاب مقدس» می نویسد: «انجیل پاك حضرت مسیح نیز ابداً درخصوص اطلاق و آزادی غلامان سخن نرانده بلكه بالعكس، غلامان را به اطاعت آقایان و خوانین ایشان امر می فرماید.»۱۵
در عرب پیش از اسلام هم بردگی به گونه ای ستمگرانه وجود داشت. بازرگانان برده كه آنان را «نخاس» می گفتند، از نواحی گوناگون بردگان را به مكه می آوردند و می فروختند. راه های برده گیری در میان عرب جاهلی - مانند دیگر اقوام - گوناگون بود. علاوه بر اسیرانی كه در یورش ها و غارت ها به دست می آوردند، وامدارانی كه نمی توانستند وام خود را بپردازند، به بردگی فروخته می شدند.۱۶ همچنین گاهی اشخاص آزاد، در جریان یك قمار، خود را می باختند و به دام بردگی می افتادند چنانكه ابولهب با عاص بن هشام به قمار پرداخت بدین شرط كه هر كس در قمار، بازنده شد، برده دیگری گردد و ابولهب غالب آمد و عاص بن هشام را به بردگی گرفت.۱۷ به گزارش طبری: در روزگار جاهلیت، برده داران، كنیزان خود را به روسپیگری وامی داشتند و مزدشان را برای خود می گرفتند و آیه ۳۳ از سوره نور كه می فرماید لاتكرهوا فتیاتكم علی البغاء (كنیز انسان را به زناكاری وامدارید) ناظر به همین امر است. در چنین محیطی، اسلام پا به عرصه ظهور نهاد. پیامبر بزرگ اسلام(ص) پیش از بعثت، تنها غلامی را كه همسرش خدیجه(ع) به او هدیه كرده بود، آزاد ساخت و وی را به «پسرخواندگی» پذیرفت. این غلام، همان زیدبن حارثه كلبی بود كه بعدها در راه دفاع از اسلام در سرزمین مؤته به شهادت رسید. هنگامی كه پیامبر(ص) به نبوت برانگیخته شد در سوره بلد این آیات تكان دهنده آمد: (فلا اقتحم العقبه! و ما أدریك ما العقبه؟ فك رقبه) یعنی: «آدمی از گردنه صعب العبور گذر نكرده است! و تو چه دانی كه آن گردنه چیست؟ برده ای را آزاد كردن است!» با آمدن این پیام، مسلمانان مكه كوشیدند تا دعوت قرآن را در آزادی بردگان پاسخ دهند و هر كدام كه توان مالی داشتند به سوی مشركان رفته و غلام یا كنیزی را خریدند و آزاد ساختند. اسلام بدان چه گفته شد، بسنده نكرد بلكه تمام راه های برده گیری را به روی مسلمانان بست. دیگر كسی حق نداشت وامدار خود را به بردگی گیرد یا فرزندش را بفروشد یا انسانی را كه آزاد است بدزدد. حتی مسلمانان اجازه نداشتند قاتل برادر خود را به بردگی گیرند و در این باره، قصاص یا خون بها گرفتن یا عفو مقرر شد. تنها راهی كه اسلام آن را نبست «جنگ مشروع» بود و مسلمین از این راه اسیرانی را به دست می آوردند و از این رو فقیهان شیعه و سنی تصریح نموده اند كه استرقاق (یا برده گیری) ویژه جنگ است چنانكه محقق حلی در كتاب «شرائع الاسلام» می نویسد: یختص الرق باهل الحرب.۱۸ یعنی : «بردگی ویژه كسانی است كه با مسلمانان به پیكار آمده اند.» قاسم بن سلام (از فقهای قدیم اهل سنت) نیز در كتاب «الأموال» آورده است: سنه رسول الله(ص) والمسلمین أن لاسباء علی أهل الصلح و لارق و أنهم أحرار.۱۹ یعنی: «سنت پیامبر خدا(ص) و مسلمانان آن است كه از اهل صلح، هیچ اسیر و برده ای نباید گرفت و همه آزادند.» بردگی اسیران جنگی نیز موقتی است و از راه های گوناگون به تدریج آزاد می شوند. قرآن می فرماید چون در جنگ اسیر گرفتید (فأما مناً بعد وأما فداء)۲۰ یا منت نهاده (آزادشان سازید) و یا فدیه گیرید و آنها را رها كنید. پیامبر(ص) بدترین مردم را كسانی دانسته كه انسان ها را خرید و فروش كنند و چنانكه درفروع كافی آمده فرموده است: شرالناس من باع الناس.۲۱ از این رو می توان گفت كه اسلام، آماده ترین آئین برای آزادسازی بردگان و به تعبیری: «الغای بردگی» است و دولت اسلامی می تواند اسیران جنگ را از راه مبادله اسرا، آزاد كند و كسی باقی نماند تا به بردگی گرفته شود. و از همین روی نخستین كشوری كه دستور آزادی بردگان را صادر نمود تونس بود و در این كار از موافقت علمای دین نیز استفاده كرد.۲۲
بردگی در اروپا و آمریكا نیز قرن ها رواج داشت و اروپائیان افراد بی شماری را در دریا و خشكی می دزدیدند و به بردگی می فروختند. بازرگانان برده به ویژه از راه فروش سیاه پوستان به ثروت های كلانی دست می یافتند. جنبش های بشردوستانه موجب شد كه تجارت برده در سال ۱۸۰۷م در انگلستان ملغی شود، در آمریكا احساسات ضدبردگی از ایالات شمالی آغاز شد و در این امر، زد و خوردهایی مكرر بین ایالات شمالی و جنوبی درگرفت (از ۱۸۲۰ تا ۱۸۶۰ م) با این همه، اصول بردگی در آمریكا ادامه داشت تا در سال ۱۸۶۳م اعلامیه آزادی بردگان توسط آبراهام لینكلن منتشر شد و این رسم در آمریكا منسوخ گردید و با اعلامیه حقوق بشر، توسعه و تعمیم یافت در حالی كه اسلام، قرن ها جلوتر زمینه حقوقی آزادی بردگان را فراهم آورده بود و بیگاری انسان های آزاد را نیز به كلی ملغی ساخت.۲۳

مصطفی حسینی طباطبایی
پی نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است.

منبع : روزنامه شرق