کتابخانه های قرون وسطی

قرون وسطی یا عصر میانه دوره ای از تاریخ اروپاست که بین دوران باستان و رنسانس قرار دارد. بسیاری از مورخان ابتدای آن را از سال ۴۷۶ میلادی پس از آخرین امپراتور روم غربی، (روملوس آگوستلوسن) و پایان آن را به ۱۴۵۳ میلادی می دانند. در این سال ترک ها شهر قسطنطنیه (استانبول فعلی) را به تصرف خود درآوردند.
● دوره رهبانیت
پس از سقوط امپراتوری روم فرهنگ باستانی یا کلاسیک نیز رو به زوال نهاد. این دوره که تا زمان سال ۱۰۰۰ میلادی ادامه داشت، عصر تاریک نامیده می شود. یعنی زمانی که تمامی کتابخانه ها از جمله مجموعه های رهبانی توسط بربرها به یغما رفت. این زمان همان زمان سلطه معابر، کلیساها و رهبانگاه ها بود و مجموعه های کتابخانه ها نیز کم و به صورت پنهانی دایر بودند و بهره برداری از کلیساها نیز تنها به کشیش ها محدود می شد. در این دوره صومعه به جدیت به استنساخ کتاب ها پرداخت و یکی از مهم ترین کارهای کشیشان و راهبان کار در اتاق های کتابت و استنساخ بود. تزیین و حاشیه برداری از کتب رواج فراوانی یافت و بارزترین نسخه خطی مزین و زرنمای باقی مانده از آن دوره کتاب کلزاست که در قرن هشتم میلادی تدوین شد.
هسته اصلی کتابخانه های مسیحی و صومعه ای را کتاب انجیل تشکیل می داد. کتابخانه های کلیسا به طور معمول به سه بخش تقسیم می شد که عبارت بود از: دو بخش الحادی و کفرآمیز و یک بخش مسیحی. پس از اینکه استفاده از کتابخانه ها به کشیش ها اختصاص یافت، کتاب ها نیز به قفسه ها زنجیر شدند تا از دست دیگر افراد به دور باشد. مجموعه کتاب ها بسیار کوچک بود زیرا دستیابی به کتاب و استنساخ آن بسیار گران تمام می شد. دسته بندی کتاب ها براساس موضوع یا نوع آنها انجام می شد. یعنی مذهبی و غیرمذهبی (دنیایی) و یونانی و لاتین. در قرن ششم میلادی کاسیودو روس پیشگام حرکتی شد که طی آن صومعه ها و رهبانگاه ها به مراکز مطالعه و استنساخ مبدل شد که این مطالعات در زمینه های مذهبی و غیرمذهبی (الحادی) انجام می شد. وی در جنوب ایتالیا رهبانگاه ویواریوم را پایه گذاری کرد. این کتابخانه بسیار بزرگ بود و دارای کتاب های خطی از ادبیات و متون گذشته اعم از یونانی ، لاتین، مسیحی و الحادی بود و می توان چنین گفت که بسیاری از یادگارهای ادبی دوران باستان که به دست ما رسیده، مرهون تلاش ها و کوشش های کاسیودوروس است. او برای اداره امور کتابخانه ها، راهنمایی را تدوین کرد که عنوان آن مقدمه ای بر آثار خواندنی الهی و انسانی بود. از جمله افرادی که در پیشرفت فرهنگ و تمدن در اروپا نقش موثری داشتند، ایزیدور ساویلی فردی اسپانیایی بود. او در کتاب خود که ریشه شناسی نام داشت، نتایج دانش معاصر خود را گردآوری کرده و نخستین دایره المعارف مسیحی را تدوین کرد.
در اوایل قرن هفتم میلادی و با قدرت یافتن حکومت های اسلامی از ایران تا مراکش، تحول بزرگی در مشرق زمین به وجود آمد. بدین معنا که با افول آموزش و تعلیم و تربیت در سراسر سرزمین های اسلامی تعداد کتابخانه ها به قدری زیاد و مملو از کتاب های متعدد بود که می توان آنها را مشابه کتابخانه های فعلی جهان غرب دانست. اگرچه روح حاکم بر تمام این کتابخانه ها دین اسلام بود ولی چنین نبود که مانند کتابخانه های صومعه ها و کلیساها، کتب غیردینی در آنها وجود نداشته باشد. در این کتابخانه ها انواع متون مرتبط با شعر، پزشکی، حقوق، ستاره شناسی، کیمیاگری، فلسفه و منطق، ریاضی و دیگر علوم وجود داشت. قرون وسطی در بلاد اسلامی ناظر سه دوره از جهت نوع و گسترش کتابخانه ها بود:
-دوره اول، دوره بیت الحکمه یا خزانه الحکمه که به معنای تالار یا تالارهایی است که در آنها حکمت مورد بررسی قرار می گرفت. در این نوع کتابخانه ها مطالعاتی برای پیشرفت و توسعه حکمت انجام می گرفت و کتب فلسفی مورد توجه فراوانی بودند.
- دوره دوم، دوره دارالعلما است و عبارت از بنایی است مستقل که در آن انواع علوم مورد رسیدگی ویژه قرار می گرفت. به این نهادها دارالکتب نیز گفته می شد و از معروف ترین و مهم ترین آنها می توان به دارالعلم فاطمیان در مصر، دارالعلم موصل، دارالعلم سابور در بغداد و دارالعلم طرابلس اشاره کرد.
- دوره سوم، دوره کتابخانه های وابسته بود که بخشی از موسسات وقفی را تشکیل می دادند و از مهم ترین آنها مدرسه نظامیه بغداد ، کتابخانه مستضریه، کتابخانه مسجد اموی دمشق، کتابخانه های معتبر دمشق، کتابخانه های دانشگاهی در قاهره و انواع کتابخانه های بزرگ در ایران است.
● دوره تحول در تعلیم و تربیت و ایجاد دانشگاه ها
از سقوط امپراتوری روم تا قرن بیستم، کلیساها تعلیم و تربیت را در انحصار خود درآوردند و آموزش های تاریکی در اروپا، تحول عظیمی در مشرق به وجود آورد و این عامل سبب شد تا تمدن از مغرب زمین به سوی شرق گسترش یابد و فرهنگ عربی اسلامی در جهان رواج پیدا کند. افزون بر ماهیت دین اسلام. دو عنصر اساسی موجب گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی در جهان شد. نخستین عامل زبان عربی بود که به دلیل قابلیت های موجود به عنوان زبان استاندارد و مناسب برای متون دینی و غیردینی به کار رفت و دیگر انتقال صنعت کاغذسازی از چین به جهان اسلام بود. این دو عامل سبب شد تا میزان کتابت و استنساخ گسترش یافته و وجود کتابخانه های متعدد در دنیای اسلام ضرورت یابد. به طور مثال خاندان بنی امیه در مرکز خلافت خود یعنی دمشق، کتابخانه ای بزرگ تاسیس کردند که دارای نسخه نسخ خطی فراوان در زمینه های مذهبی و غیرمذهبی بود. در دوران خلافت عباسی نیز به ویژه هارون الرشید، دانشگاه بزرگی در شهر بغداد تاسیس شد که دارای آزمایشگاه و کتابخانه وسیعی بود و برای تامین کتاب در این کتابخانه ها، تمامی کتابخانه های سرزمین های اسلامی از اسپانیا تا هند مورد تفحص و جستجو قرار گرفت.
این کتابخانه ها تا قرون دهم میلادی در تمامی جهان اسلام به وجود آمد و این در شرایطی بود که زمینه بهره برداری از این کتابخانه ها برای تمامی علما و دانشمندان اسلامی مراسم شده بود.
یاقوت حمدی در سال ۱۲۲۸ میلادی از مادرید (پایتخت اسپانیا) بازدید کرد. او چنین می نویسد: در آن زمان شهر مادرید دوازده کتابخانه داشت که عموم مردم می توانستند از آنها استفاده کنند.
وی یادآوری می کند که: در یک زمان ۲۰۰ جلد از کتب کتابخانه های مادرید نزد وی امانت بوده است بیشتر در زمینه الهیات و خداشناسی بود. در قرن ۱۲ و ۱۳ میلادی دگرگونی بزرگی در شیوه تفکر مردم به وجود آمد. این فکر که باید از قید قیمومیت فکری کلیسا رها شد ابتدا در میان طبقه اشراف و سپس در میان طبقه متوسط شهرها ریشه دواند و در نتیجه این تفکر، میل به فرهنگ و آموزش در میان عامه مردم بیدار عامل اصلی ایجاد دانشگاه ها در اروپا شد. دانشگاه های برجسته این دوره عبارت بودند از دانشگاه بولونیا ، پاریس، پراک، هایدلبرگ، آکسفورد و کمبریج .برترین این دانشگاه ها بولونیا در ایتالیا بود که مرکز مطالعات حقوقی اروپا به حساب می آمد. دانشگاه پاریس نیز مرکز مطالعات الهیات و فلسفه مدرس بود. کتابخانه های دانشگاهی اروپا ویژگی جالبی داشت به این معنا که دارای دو بخش بودند. در بخش اول کتاب های مهم و مرجع وجود داشت که آنها را زنجیر کرده بودند و امانت نمی دادند ولی در بخش دوم کتاب های تکراری و معمولی نگهداری می شد که امانت داده می شد.
● دوره رنسانس
در اواخر قرون وسطی پترارک دانشمند و عالم انسان گرای ایتالیایی با الگو قرار دادن سیسرو که پیش از میلاد مسیح در روم کتابخانه شخصی بزرگی داشت، تحول بزرگی در زمان خود به وجود آورد. در واقع پترارک را می توان به عنوان ستاره سحری رنسانس معرفی کرد. وی همراه با بوکاچیو عصر جدیدی از توسعه و گسترش کتابخانه ها را در اروپا به وجود آورده این دو نفر کتابخانه های خصوصی فراوانی را ایجاد و تاسیس کردند و مردم را نیز به استفاده از این کتاب ها و کتابخانه ها تشویق و ترغیب می نمودند. آنها می خواستند عصر طلایی یونان را تجدید کنند، به همین دلیل تمامی رهبانگاه های قرون وسطی را برای یافتن کتاب های قدیمی و آثار لاتین جست وجو می کردند. پس از سقوط قسطنطنیه (استانبول) در سال ۱۴۵۳ بسیاری از آثار قدیمی یونانی و لاتین در سطح اروپا گسترده و پراکنده شد و به این ترتیب فرهنگ و آموزش جدید در سطح اروپا توسعه یافت. شاخصه اصلی دوره رنسانس که به آن عصر انسان گرایی نیز می گویند، عبارت است از جست وجو و تفحص برای دستیابی به آثار قدیمی و گم شده یونانی و لاتین و سپس خواندن و درک آنها.
● اختراع چاپ
پس از نهضت رنسانس و ایجاد زمینه فرهنگی در اروپا، نیاز به کتاب های زیاد و در دسترس احساس می شد. در این شرایط استنساخ دیگر جوابگوی تقاضای روبه رشد جامعه نبود و نیاز به وسیله ای که با سرعت بیشتر و در زمان کمتر کتاب ها را چاپ و در اختیار مردم بگذارد، دیده می شد. این امر با اختراع چاپ فلزی متحرک به وسیله گوتنبرگ محقق شد. در این شرایط کتاب ها در تیراژ بالا در اختیار مردم قرار می گرفت و به افزایش تعداد کتابخانه ها انجامید و از سوی دیگر، نیازی به زنجیر کردن کتاب ها در کتابخانه ها نبود.

هانیه میرزاعلی مازندرانی

منبع : روزنامه جوان