از هرات تا فرات

از رصدخانه خواجه نصیر وزیر ایرانی هلاكو مغول تا دامنه های سرسبز سهند را جستجو كردیم. اوحدی مراغه ای در باغ موزه ای آرامیده بود و جام جم را زمزمه می كرد:
دردسری می دهیم باد صبا را
تا برساند به دوست قصه ها را
آن سوتر، سده ها طی شده بود، آشوزرتشت در پرستشگاه مهرش، با آئین لطیفی، زمزمه صلح و محبت سر داد و این طرف، گنبدهای مدور و سرخ و كبود، سر به آسمان می سائیدند. گشتیم، چرخیدیم و در زیر باران، آن رحمت الهی به صدای نیایش درختان گوش سپردیم. گذشته پر افتخارمان را مرور كردیم و برگ برگ تاریخ را ورق زدیم تا رسیدیم، رسیدیم به این نقطه، به حال، به زمانی كه در آن هستیم و به آینده ای كه برای فرزندانمان بر جای خواهیم گذاشت.
به راستی، افتخار و زیبایی برای آنها باقی خواهد ماند؟
در شمال غربی ایران، آن جا كه در غرب، دریاچه ارومیه، از شرق، دشت هشترود و از جنوب جلگه میاندوآب، محدوده ای را تعیین می كنند، باغ _ شهر زیبایی با آب و هوای معتدل قرار دارد كه ما را بر آن می دارد كه فاصله ۶۰۷ كیلومتری از تهران را برای دیدن آن طی كنیم.
مراغه، یكی از شهرهای تاریخی و قدیمی ایران در منطقه آذربایجان شرقی است، شهری كه تاریخ واقعی بنای آن روشن نیست اما با استناد به دلایل و شواهد موجود، می توان قدمت آن را به قبل از میلاد مسیح، نسبت داد.
به نوشته دیاكونف در سال ۷۱۵ قبل از میلاد، ناحیه كنونی مراغه جز سرزمین دولت ماننا بوده و ایالت اوئیشویش نامیده می شده است.
بطلمیوس در قبل از میلاد مسیح، این شهر را جزء اقلیم چهارم از اقالیم هفت گانه ربع مسكون شمرده و دریاچه ارومیه را به دلیل واقع شدن در كرانه غربی مراغه، مارگیانه، خوانده است.
مارك آنتوان در سال ۳۶ قبل از میلاد، از این مكان، به نام فرائه تا، یاد كرده است و البته به اعتقاد احمد كسروی و پاره ای از مورخین، نام مراغه بی گمان از همان مآراوا یا مادآوا، به معنای جایگاه ماد، گرفته شده است.
به هر حال، علی رغم آنكه تاریخ این باغ _ شهر زیبا در قبل از اسلام در هاله ای از ابهام قرار دارد، ولی در دوران پس از اسلام، تاریخی روشن تر و اطلاعات بیشتری از حوادث آن در دسترس است. آن گونه كه از ورق زدن صفحات تاریخ بدست آمده، مراغه در دوران سلجوقیان، شهری مهم، آباد و از مراكز علمی خاص بوده است كه در دوره ایلخانیان به اوج شهرت رسیده و پس از انتخاب به عنوان پایتخت توسط هلاكوخان، پله های ترقی و آبادانی بیشتری را طی می كند تا جایی كه مراكز علمی مشهور، رصدخانه و بزرگترین كتابخانه ها را از آن خود می سازد.
مراغه با آن تاریخ پر افت و خیزی كه داشته، در زمان حال نیز، دارای پتانسیل های قوی از لحاظ قطب های صنعتی، فرهنگی و بویژه گردشگری است.
این شهر، هم اكنون در هسته مركزی خود بافت قدیمی ارزشمندی را داراست. وجود یكصد ابنیه تاریخی، در كنار دامنه های سرسبز سهند و آن اكوسیستم زیبا و بكرش، قطعا این شهر ۲۳۰ هزار نفری را به یك اكوموزه باغ _ شهر تبدیل كرده است، باغ _ شهری كه با دارا بودن عناصر كامل منشور توسعه پایدار _ تاریخ، طبیعت و انسان _ قطعا می تواند، منبع درآمد ارزی مطمئنی برای ما باشد.
نام مراغه همیشه با نام یكی از مراكز پژوهشی نجومی یعنی رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی همراه است. این مجموعه كه امروزه آثار كمی از آن باقی مانده در ۲ كیلومتری غرب این شهر واقع شده كه طبق نوشته های تاریخی، در سال ۶۵۷ هجری قمری، ساختمان آن به دستور هلاكوخان و به همت خواجه نصیر بنا شده كه ساخت این بنا، ۱۵ سال به طول انجامیده است.
به امر هلاكو، كتب و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیار كه از فتح بغداد بدست آمده، در این برج، متمركز شده بود. این بنای عظیم كه قطر آن ۲۲ متر و دارای دیواری به ضخامت ۸۰ سانتی متر و ارتفاع حدودا ۲۵ متر است، تا سال ۷۰۳ هجری قمری، آباد بوده، لیكن بر اثر بی توجهی حكام و زمین لرزه های سخت، به ویرانی رفته است.
قطعا این بنا، تنها یك مركز رصد ستارگان و نجوم نبوده، چرا كه شواهد تاریخی بیان می دارد كه عظیم ترین كتابخانه جهان با ۴۰۰ هزار جلد كتاب در كنار یك مركز آموزشی جهت آموزش علومی همچون نجوم، ریاضیات و فیزیك و همچنین سرای استادان _ كه مجموعه واحدهای یافته شده در سطح تپه رصدخانه مراغه، ۱۷ واحد را نشان می دهد _ قطعا یك مركز دانشگاهی و علمی معتبر در زمان خود بوده است.
آن سوتر، در ضلع جنوب غربی شهر، یكی از قدیمی ترین بناهای تاریخی، واقع شده است، بنایی كه جزء اولین بناهایی است كه در تزئینات آن تلفیق آجر و كاشی خودنمایی می كند و آغازگر سبك رازی به شمار می رود.
نام بانی گنبد سرخ و تاریخ احداث آن را می توان از كتیبه جبهه شمالی و نام سازنده آن را از كتیبه غربی دید. طبق آنچه این كتیبه ها بیان می دارد، بنای گنبد سرخ در سال ۵۴۲ هجری به دستور عبدالعزیز بن محمود سعد یدیمریس آذربایجان و بوسیله بنی بكر محمدبن بندان بن المحسن معمار ساخته شده است. این گنبد مربع شكل، متشكل از سردابه و اتاق اصلی است كه بر روی سكوی سنگی قرار دارد و بوسیله ۷ ردیف پله، می توان به آن دسترسی یافت. ۵پله در جلوی سكو واقع شده و پله ۶ و ۷ جز آستانه درگاه محسوب می شوند. دخمه یا سردابه در میان سكو واقع شده كه از جبهه شرقی می توان به آن راه یافت.
سقف سردابه بر روی دیوارهای جانبی و ستون مربع شكلی كه در وسط دخمه قرار دارد، استوار شده است. ورودی گنبد سرخ كه به سوی شمال باز می شود و شامل درگاه بلند و زیبایی است كه آجركاری پر نقش و نگار ظریفی همراه با كاشی های فیروزه ای كه در آن زمان در معماری سلجوقی متداول گشته بود، زینت یافته است. اطراف این آجركاری را كتیبه ای به خط كوفی احاطه نموده كه متن آن بیانگر نام بانی این گنبد است مجموعه تزئینات معلقی و آجركاری و كتیبه ها و نقش و نگارهای گوناگون جلوه خاص به بنا بخشیده است.
آرامگاهی كه امروز تحت نام گنبد سرخ شناخته شده، طرحی پیچیده و دقیق، با تناسب و موزون است كه خود به منزله شاهكاری از هنر معماری است.
به محدوده مركزی شهر كه وارد می شویم، دو برج زیبای تاریخی در حریم كاملا شهری _ كه البته با اعتبارات بخش خصوصی و به همت شهرداری مراغه در حال آزادسازی حریم آن هستند _ به فاصله ده متری از یكدیگر واقع شده اند. برج شمالی، معروف به برج مدور كه طبق كتیبه كوفی بالای سر در آن در ماه رجب سال ۵۶۳ هجری قمری ساخته شده و دومین فرار از قبرهای ۵ گانه این شهر است، نیز مانند سایر گنبدهای مراغه در دو طبقه بنا شده است.
سردابه و اتاق فوقانی كه گویا طبقه زیرین آن، محل دفن اشخاص بوده، اما امروزه چیزی از آن باقی نمانده است. سر در ورودی برج مدور مانند گنبد سرخ دارای قاب و طاقی هلالی شكل است كه درگاه را احاطه نموده و در بالای آن و هم چنین زیر طاق هلالی كتیبه ای به خط كوفی با نقش های پیچیده از آجر و كاشی های فیروزه ای به چشم می خورد. تزئینات كاشی و نقوش كه در بندكش بین آجرها به صورت مهره هایی با نقش الله و نقوش هندسی به كار رفته همه و هم امتیاز خاصی به این بنا داده اند.
در نقطه مخالف، در شمال غربی شهر مراغه، در كنار رود صافی چای، یكی از بناهای زیبای ساخته شده در قرن هشتم در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان، پادشاه ایلخانی، خودنمایی می كند.
وجه تسمیه بنابر اساس آن چه كه از متون تاریخی برمی آید، چنین است كه عارفی به نام نظام الدین احمدبن حسین الغفاری در زمان فرمانروایی سلطان یعقوب بن حسن آق قویونلو، هنگام مراجعت از حج، عمارتی در نزدیكی این بنا احداث و املاك و باغی جهت مصارف آن وقف نمود. به همین جهت این عمارت و بناهای وابسته در كنار برج مزبور، به نام غفاریه اشتهار یافته است. با توجه به وجود سه علامت چوب چوگان پشت به هم در پنجره های كاذب طاق نماهای اطراف بنا كه احتمالا آرم خانوادگی امیر شمس الدین قره سنقرالچر كسی منصوری از امرای ممالك مصر باشد كه در سال ۷۲۸ هجری قمری، حكمران مراغه بوده است.
به آرامگاه اوحدی هم سری زدیم. مقبره ای در میان باغی سرسبز با بنای یادبودی از سنگ و سیمان كه بر جلوه و صفای محوطه افزوده بود. ركن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه ای، عارف و شاعر پارسی گوی صاحب مثنوی معروف جام جم است.
در جوار این آرامگاه، در خیابان دانشسرای مراغه، موزه ای در سال ۱۳۶۴ شمسی بنا شده است.
این موزه به علت این كه، شهر مراغه در دوره ایلخانیان مقر حكومتی بوده است، عنوان موزه تخصصی ایلخانی را به خود اختصاص داده است. موزه مراغه، به منظور معرفی تاریخ هرات تا فرات با تمركز و انتقال صدها اثر برجسته و گردآوری مجموعه ای نسبتا كامل از انواع سفال، كاشی، سكه، فلز، شیشه و... به عنوان منبع مطالعاتی و پژوهشی در اختیار محققان و بازدیدكنندگان قرار گرفته است.
مسجد ملارستم هم در قسمت جنوبی خیابان اوحدی در محل میدان ملارستم قرار دارد. در ضلع شمالی مسجد دو در ورودی با سردری بلند واقع شده كه در حاشیه سر در از گچبری های شبكه ای و تزئینات هندسی ستاره ای شكل استفاده شده و كتیبه سنگ مرمری به چشم می خورد.
البته تصور می رود كه این مسجد از نخستین بناهای دوران شاه طهماسب یعنی مربوط به اواسط قرن دهم باشد كه دارای ۳۵ ستون كه در پنج ردیف قرار گرفته و تزئینات دلپذیری بر روی سر ستون ها وزیر سقف انجام یافته است. روی صندوقه تیرهای حمال و سرستون ها تزئینات نقاشی غنی و پركاری صورت گرفته است.
طبقه فوقانی، در اصل تالاری ۶ ستونه است كه راه پله ورودی به آن از سمت حیاط خلوت تعبیر شده است. از عجایب این بنا، وجود ستونی حداقل ۳ متری از مرمر خالص است كه بصورت یكپارچه تراش خورده و در همین قسمت بالكن مسجد قرار گرفته است. البته به گفته متولیان مسجد ملارستم، این ستون، از بقایای كلسیایی است كه زمانی قبل از مسجد، در این محل بنا شده بوده است.
مجموعه تاریخی نیایشگاه مهری (معبد مهر) و امامزاده معصوم در جنوب گورستان تاریخی روستای بزرگ و سرسبز و رجوی، در ۶ كیلومتری جنوب شرقی مراغه قرار دارد. هر چند گورستان مزبور با سنگ قبرهای مجاری شده، می تواند خود یك مجموعه زیبا و دیدنی به حساب آید، لیكن معروفیت این محل، بیشتر به سبب وجود بنای غار مانندی است كه زیارتگاه مردم محل به شمار می رفته است.
معبد مهر، نیایشگاه مهرپرستان بوده، آیینی كه پرستش خورشید از اجزای اصلی آن به شمار می رفته آنقدر نفوذ داشته كه از ایران به اروپای غربی هم رخنه كرده بوده است. برطبق اسناد موجود، بنای آن در زمان ساسانیان و اشكانیان و صرفا برای برگزاری مراسم خاص مهرپرستان پایه گذاری شده است. اما در دوره اسلامی این محل به مسجد و مقبره ملامعصوم از علمای معروف مراغه در قرن سیزدهم هجری قمری تبدیل گشته است.
البته باید گفت كه در كمال تأسف، به دلیل اینكه به گفته شهردار مراغه این محل جزء حریم شهرداری نیست و به دلیل كم توجهی و بی توجهی مسئولان میراث فرهنگی، این بنا، جدا از اینكه، تمامی كتیبه های آن به سرقت رفته، به محلی برای تخلیه زباله، تبدیل شده است!
كوه سهند و دامنه های آن در كنار باغات و مراتع زیبا و همچنین وجود منطقه فسیلی و سد خاكی علویان، از مشخصه های اصلی اكوسیستم مراغه است كه در صورت برنامه ریزی صحیح و ساماندهی این جاذبه های دل انگیز، می تواند قطب اكوتوریسمی قابل توجهی برای جذب گردشگر باشد.
منطقه فسیلی هم كه ارزش خاص خود را دارد. منطقه مراغه و گذرگاه سهند، به عنوان گذرگاه پستانداران اروپا به آسیا بوده است و گله های عظیم پستانداران این منطقه بر اثر تصاعد گازهای آتشفشان سهند، به طور دسته جمعی نابود شده اند كه هم اكنون بقایا و فسیل های فیل ها، اسب ها، زرافه ها و گوشتخواران از روی جمجمه، فك دندان و تزئینات سطح دندانها، قابل شناسایی است.
كاوش های علمی هم برای یافتن فسیل دایناسورهای هفت میلیون ساله در این منطقه فسیلی، پس از سالیان دراز، مجددا آغاز شده است. گفتنی است كه منطقه فسیلی مراغه، از غنی ترین مناطق فسیلی است كه شهرت جهانی دارد كه طی كاوش های پیش از انقلاب، بقایای فسیل دایناسورها و ماموت ها به تعداد حدود ۲۵۰۰ نمونه از كشور خارج و در موزه های اروپا و آمریكا به نمایش گذاشته شده است.

سارا طالبی زاده

منبع : روزنامه همشهری