تنگ سیمین ساسانی؛ راوی پیشینه استوار هنر ایرانی

از حدود ۶۵ سال پیش یعنی زمانیكه گروهی از باستان‌شناسان تنگ سیمین زیبایی را در منطقه كلاردشت پیدا كردند كارشناسان و محققان بسیاری به بررسی ویژگیهای این تنگ پرداختند.اما پیش از آن كه این شی مهیای سفری دور و دراز به اروپا برای شركت در نمایشگاه هفت‌هزار سال هنر ایران شود كسی متوجه نوشته‌های روی دهانه داخلی تنگ نشده بود. گُدار ،‌طراح ساختمان موزه ایران باستان هم كه كاربرد این ظرف را نوشیدن اولین شراب سال دانسته بود، به نوشته ریز و كوتاه داخل ظرف توجهی نكرده بود. حتی گریشمن پژوهشگر فرانسوی و مرحوم مهدی بهرامی كارشناس باستان‌شناسی ایرانی هم در طول سالهایی كه به معرفی و تحقیق این شی ارزشمند می‌پرداختند از این نوشته حرفی به میان نیاورده‌اند.تنها چند روز به آغاز سفر هیأت ایرانی برای شركت در نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایران در اروپا مانده بود كه چشمان تیزبین سوری ایاضی كارشناس موزه داری و مسئول بخش تاریخی موزه ایران باستان‌ متوجه برجستگی‌های ریزی در داخل دهانه ظرف شد. دكتر داریوش اكبر زاده متخصص خطوط پهلوی، وجود نوشته بر روی ظرف را تأیید كرد اما فرصت چندانی برای مطالعه بر روی شی نبود.تنها منبع برای توجیه نوشته، عكسهای میكروسكپی بود كه در آخرین روز،‌تهیه ودر اختیار این پژوهشگر قرار گرفت. كسی نمی‌داند استاد فرخ هرمزد، هنرمند فلز ساز قرن پنجم یا ششم بعد از میلاد، هنگامیكه چكش و قلم خود را بر نقره‌ می‌‌كوفت تا ظرفی بی بدیل بسازد و نقشی بی‌نظیر بر آن حك كند در چه اندیشه‌أی بوده است. اما می‌توان اطمینان داشت، او و شاگردانش هیچگاه گمان نمی‌بردند خواندن نام سازنده این ظرف ارزشمند، نیاز به همكاری گروهی متخصص خواهد داشت تا پس از سالیانی دراز تنگ سیمین ساسانی را از خاموشی در آوردند. برای پژوهشگران امروز مسلم است كه هنر فلز سازی و قلم زنی و حكاكی بر روی آن از ویژگیهای بازر دوره ساسانی است. شاید اهمیت زیادی كه به ظروف فلزی و به خصوص نقره‌أی این دوره داده می‌شود نیز از همین رو باشد.اما آنچه محققان را نه تنها در ایران كه در سطحی بین‌المللی واداشته است تا بررسی‌‌های خود را بر روی هنر این دوره و دوره‌های مشابهی از تاریخ ایران زمین با دقت و وسواس بیشتری كاوش كنند،گستره بی‌جغرافیای این هنر است . نه تنها فلز‌سازی كه معماری،‌طراحی و بسیاری دیگر از هنرهای این دوران تا دوردستها اثر خود را بر جای گذاشته است. پس آنچه از دستان فرخ هرمزد و همتایان او در عرصه‌‌های مختلف هنری ایران زمین بر صفحه پاك هنرآدمیان نشسته نه متعلق به خود آنها نه حتی میراث انحصاری ما محسوب می‌شود، آنچه این روزها در سراسر اروپا چشمان هنر دوست جهانیان را به خود خیره كرده است، میراث فرهنگی جهانیان به شمار می‌رود. ارزش و اعتبار آن آثار نه به محل ساخت، كشف یا حتی نگهداری آن،‌كه به اندیشه آزاد و بی‌مرزی باز می‌گردد كه دستان هنرمند سازنده آن‌را به كار وا می‌داشته است. هر گوشه قلمی كه بر روی این ظرف و اشیای هنرمندانه دیگر نقشی را آفریده حاصل تفكر و یادآور مفهومی است. از همین رو هم هست كه كارشناسان متعددی نقش‌ها و طرحهای مختلف اشیای دوره‌های متفاوت تاریخ مشرق زمین را كاویده و از هر كدام پی به اندیشه‌‌أی ناب برده‌اند و حتی فضای سیاسی ـ اجتماعی دوران ساخت آن شی را دریافته‌اند. صحنه‌های شكار ، آنجا كه اقتدار شكارچی و ضعف شكار را به نمایش گذاشته است . دوران قدرت‌مداری حاكمان را نشان می‌داده و آنجا كه ظرافتهای نقش توجه بیشتری شده و قدرت را چندان كه باید نشان نمی‌داده، به دوران انحطاط و زوال حكمرانی ساسانیان نزدیكتر بوده است. این با مطالعه این آثار می‌توان همچنین حدود زمانی ساخت آثار را هم دریافت . برای مثال نقش برجسته پرنده بر روی برخی ظروف را می‌توان به یزدان پاك نسبت داد،‌به خصوص وقتی گردنبندی دارای سه آویز را كه از لوازم حتمی شاهان اواخر حكومت ساسانی بوده بر منقار دارد. این نقش را تفویض حكومت از سوی یزدان به شاه تعبیر‌كرده‌اند. اما اینكه آیا می‌توان هنر ساسانی یا به نوعی هنر دوران باستان را در سه قالب كلی درباری ، رسمی و مذهبی طبقه‌بندی كرد یا نه و اینكه نقش‌هایی مانند آنچه ذكرش رفت یا نقش برجسته‌ روی تنگ سیمین كه زنی رامشگر را با آلاتی موسیقی در كنارش نشان می‌دهد در كدامیك از این دسته‌های قرار می‌گیرند مشخص نیست .اما می‌توان با اطمینان از ذوق هنری و تفكر نامحدود و گستره بی‌مرز اندیشه هنرمندان گذشته سخن گفت. عناصر تجسمی و نشانه‌های دیداری واحساس هر هنر به طرزی شگرف و زیبا در سایر هنرها به كار رفته است وچنین می نمایاند كه درگذشته مرزبندهای امروزین بر هنرها غالب نشده بوده و استادكاران قدیم در هیچ رشته‌‌أی از هنر از دیگر جلوه‌های آفرینش غافل نبوده‌اند. استفاده از اندیشه‌های بكر معماران در زیبا سازی ساختمانهای دوره ساسانی و بهره‌گیری از نقش‌های پیچیده یا ساده گل بوته‌های روی پارچه‌های ابریشمی بر روی ظروف نقره‌أی چنین بی‌مرزی و تفكر نامحدودی را به خوبی نشان می‌دهد. تفكری كه كمترین تأثیر آن آفرینش آثاری بی مانند ومنحصر به فرد بوده است كه امروزه می‌تواند سند افتخار هویت ملی ایرانیان باشد. هویتی كه تنها با درك و تحلیل یافته‌ها و كنار هم قرار دادن دریافتها می‌توان آن را باز شناخت و به احیای آن برای مواجهه با موج اندیشه‌های نوین پرداخت.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی