فرمانروای شهید اسطوره ایرانی

مگر سپاه نبودی به همراه آن شاه
که گشته کشته به دست گروه نامه سیاه
طبال طبل برکوس عشق می کوبد و شیپور صدای شیون ها را به همراهی می جوید، شور و نشوری دوباره از این دست گویی که کربلایی دیگر در راه است، سینه ها چاک می کنند و دست ها بر دیده و سر می کوبند شاید که اشقیاء شرم گیرند از خاندان خدا.
تمام سال نذری در گوشه دل پنهان می کنند، باشد که محرم فریادهایشان یک صدا شود با هفتاد و دو تن و گوش فلک مرحمتی از عزیز پیغمبر نصیبشان کند که عامه همیشه قهرمان ساز و پهلوان پرور بوده است و شخصیت ها و قهرمانان تاریخی همه گاه فراتر از تاریخ رفته اند و به صورت اسطوره از دل فرهنگ عامه بیرون آمده اند. در فرهنگ سنتی ما همواره مراسم آیینی و اسطوره ای با مفاهیم متنوع برگزار می شده اند و دست مایه های نمایش های سنتی ایران در قالب عزاداری شاید قدمتی سه هزار ساله از دوره « سوگ واره » های سیاوش دارند. ولی با جایگزینی فلسفه اسلامی به جای آیین زرتشت ، کیفیت کنونی آیین هایی که امروز داریم اندکی با گذشته متفاوت است؛ مهم ترین و شاید اصلی ترین این مراسم سوگواری، اجرای تعزیه و دسته های نخل گردانی و حمل تابوت های تمثیلی شهیدان دینی و تاریخی است که گویی در زندگی روزانه ما حیاتی دوباره می یابد.به قول میر چاالیاده، نمایش و تکرار واقعه قدسی که در زمان گذشته روی داده ، تحقق بخشیدن به حضور دوباره آن واقعه در زمان کنونی است . شاید که با به نمایش در آوردن رویدادها، قداستشان تجلی دوباره بیابد.پیرامون ریشه های تاریخی تعزیه و سوگواری ماه محرم و پیوند تعزیه و مراسم نخل گردانی با اسطوره و فرهنگ عامه محمد میر شکرایی مطلبی با محوریت این سه پرسش که
· پیوند تعزیه و مراسم سوگواری ماه محرم با اسطوره ،تاریخ و فرهنگ عامه چیست؟
· رسم نخل گردانی در دسته های عزا چه مفهومی دارد و علل پدید آمدن این رسم را چگونه می توان بررسی کرد؟
· آیا می توان این آیین را بقایایی از اسطوره های کهن و تکرار آیین های تاریخی گذشته دانست؟
نوشته است:
تعزیه ومراسم ماه محرم در واقع نسبتی مثل جزء و کل با هم دارند و تعزیه خوانی بخشی از مراسم ماه محرم است.آنچه بیشتر بایدبه آن توجه شود مراسم محرم و سوگواری های محرم است . تعزیه در دل مراسم ماه محرم جای دارد. برگزاری این مراسم در ایران سابقه ای بیش از ۵ هزار سال دارد . یعنی ریشه های آن به تمدن های کهن فلات ایران بر می گردد . در موردی سند مکتوب داریم که این مراسم باقی مانده از تمدن سومر است، سومری ها قومی بودند که از فلات ایران به سمت جنوب غربی منطقه وجنوب میان رودان کوچ کردند و اسناد و مدارک فراوانی وجود دارد که این مردم دارای زمینه های مشترک فرهنگی با فلات ایران بوده اند.در این تمدن جهت مقدس ، شمال شرقی ( کوه های زاگرس) است . یکی از نشانه های جالب به جای مانده از این تمدن آیین های سوگواری برای خدای گیاهی است برای فرمانروای شهید که در تحلیل اسطوره ای همان خدای گیاهی است در این آیین های سوگواری و شیوه های برگزاری و زمان و مدت آن ، همگونی بسیار زیادی با مراسم ماه محرم می توان دید. البته آیین های سوگواری در فلات ایران فقط به همین خلاصه نمی شود . در سمت دیگر ایران یعنی جنوب شرقی هم آیین های دیگری داریم. همچنین در شمال شرقی ایران نشانه های زیادی از آیین های سوگ سیاوش داریم مثلا در شمال بخارا آیین هایی داریم که در تاریخ بخارا که ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی ، ۱۰۰۰ سال پیش آن را مکتوب کرده است، ذکر شده و اطلاعاتی را پیش روی ما می گذارد که این آیین ها از ۳۰۰۰ سال پیش مرسوم بوده است . آیین های سوگ سیاوش که در تمام ایران چیزهایی از آن به جا مانده است باز هم مشترکات فراوانی با آیین عزاداری محرم دارد. یکی از آیین های به جا مانده از سوگ سیاوش « چمر » در بین لرها و بختیاری هاست که معمولا در سوگ یک جوان بزرگ و رشید و اشخاص مهم برگزار می شود.
ما سوگواری هایی هم داریم به نام آیین مهر که به آیین مهری در ایران مربوط می شود، آیین های مهری بعدها که از ایران به امپراطوری رم رفت به شدت در آن جا رواج پیدا کرد و در مراکز ومعابد مهری رشد کرد و آیین ها سوگواری به نام مصیبت مهر در آن جا اجرا می شد که بعدها که رومی ها آیین های مسیحی را پذیرفتند، بسیاری از مراسم و آداب و سنن مهری در قالب دین جدید مسیحیت مطرح شد، از جمله مراسم مصیبت مسیح که هنوز هم در اروپا، در برخی نقاط، کمابیش رواج دارد و دنباله مراسم مصیبت مهر است که ریشه های آن در ایران است.
در واقع ما ظرف آیین های سوگواری را در سرزمین خود داشته ایم.بعدها که حادثه شهادت امام حسین در کربلا اتفاق می افتد، فصل جدیدی در آیین های سوگواری در ایران باز می شود و در واقع آیین جدیدی در قالب سنت ها و سوگ های ایرانی ریخته می شود و طبیعی است که در شیوه ها و آیین های قبلی و بسیار گسترده تر از آنها در تمام سرزمین های ایران رواج پیدا می کند.مراسم ماه محرم در جاهایی برگزار می شود که در حوزه فرهنگ های ایرانی هستند، مثل لبنان ، سوریه، هند و ترینیداد که فرهنگ ایرانی به قول چامسکی توسط کارگران هندی در آن جا رواج پیدا کرده و ... به هر حال منشاء تمام این مراسم ،حوزه فرهنگی ایران است. شیوه های برگزاری مراسم ماه محرم بسیار متنوع و گوناگون هستند، مثل دسته گردانی، نخل گردانی و علم گردانی که همگی در قالب دسته گردانی هستند.یکی از مهم ترین رسم های محرم ، تعزیه خوانی است ، در واقع در صورت های کهن این مراسم، بیشتر جنبه های نمایشی را در دسته گردانی ها داریم و حرکت نشانه های نمادین مثل علم ونخل که هر دو نمودار شهادت هستندو در واقع هر دو بن مایه های مشترک دارند. علم نشانه یک درخت فرو افتاده است بعنوان نماد یک شهید. اگر به نخل هم دقت کنیم روی آن یک نماد سرو وجود د ارد ( جلوی تمام نخل ها) و اگر خود مقطع نخل را هم در نظر بگیریم نماد سرو است. هم علم و هم نخل هر دو نماد درخت هستند، البته در حوزه های مرکزی بیشتر سرو و در مناطق کوهستانی صنوبر است. در بسیاری از این مناطق هنوز صنوبرها علم هستند که زیور آلات و پارچه های نذری و لباس به آن می پوشانند. علاوه بر علم و نخل در دسته گردانی ها نشانه های نمادین دیگری هم حرکت داده می شود مثل نمادهای کبوتر، شیر و چیزهایی که با نمادهای شهادت و مراسم گذشته ارتباط پیدا می کند.حتی صحنه هایی به صورت روان همراه دسته جات حرکت می کنند و همین صحنه های نمایشی است که بعدها بتدریج به یک نمایش کامل تبدیل می شود و به صورت « تعزیه های گردان» در مناطق مختلق معمول می شود که هنوز هم در اراک تعزیه گردان وجود دارد، و قبلا در زنجان ، قم ، شهرهایی مثل مشهد و شهرهای زیارتی که دسته جات از اطراف می آیند هم وجود داشته است . به این صورت که ۲۰ دسته تعزیه خوان پشت هم صحنه هایی را می خوانند و دنبال هم حرکت می کنند، تماشاگران کنار خیابان ایستاده اند و تمام صحنه ها را مثل فیلم دنبال هم می بینند.تعزیه ها دو صورت ثابت دارند یکی صورت مجلس مجلس و جداگانه که در تکیه ها و مکان ها برگزار می شود و یکی هم که در یک میدان گاهی بزرگ و به صورت همزمان است . مثل تعزیه هفتاد و دو تن .
ممکن است فکر کنیم که این نوع تعزیه ها صورت تحول یافته تعزیه های گردان است و یا اینکه خودشان به تنهایی تحت تأثیر سنت های نمایشی دیگر پدید آمده باشند،چنان که نمایش های سنتی روستایی که در نقاط مختلف ایران از جمله گیلان، مازندران، آذربایجان، مناطق حوزه فرهنگی لر و خراسان و دیگر مناطق روستایی وجود دارد. شیوه های اجرای این نمایش ها، به کارگیری عناصر نمادین در آنها و ارتباط مردم با برگزاری آنها که البته بیشتر بازیگران خود مردم و غیر حرفه ای هستند می تواند زمینه ای باشد برای اینکه آیین ها و نمایش های مذهبی و تعزیه در قالب اینها ریخته شده باشد . چنان که در نمایش های تک نفره پرده خوانی هم که به معرفی حوادث کربلا می پردازد،صورت های کهن آن مربوط به اسطوره ها و داستان های حماسی است و حتی شاید متنی که بعنوان یادگار زریر باقی مانده بتواند صورت کهن نمایشی داشته باشد که آن هم موارد مشابه باتعزیه بسیار زیاد دارد. و نمایش های دیگر از قبیل واقعه خوانی ، در واقع ادامه نمایش های حماسی است که بعدا پرده خوانی محرمی می شود. خلاصه اینکه تمام صورت های نمایشی می تواند برخاسته از یک ریشه و اصل مشترک باشند و هم می توانند در شرایط متفاوت، همزمان در نقاط مختلف وجود داشته باشند و آنچه امروز بعنوان تعزیه می شناسیم و نمایشی ترین شکل برگزاری مراسم حماسی محرم است از زمان صفویه به بعد و در دوره زندیان رشد فنی و محتوایی کرد و اوج این مراسم را در زمان قاجاریان و بخصوص ناصرالدین شاه درتکیه دولت می بینیم که در تمام جاهای ایران رواج پیدا کرد. تعزیه به صورت نمایش ماه محرم برخاسته از همه عناصر نمایشی در فرهنگ سنتی ایران و حال تحول قرن های متمادی است.این نکته که سنت های مربوط به مراسم ماه محرم استمرار سنت سوگوارانه ایران کهن است ، چیزی نیست که فقط در این مورد صدق کند نمونه های فراوان آن را در صورت های مادی فرهنگ و میراث فرهنگی می بینیم چنان که در مکان های مقدس در نقاط مختلف زیستگاهی انسان که معمولا در هر کدام آنها یک یا چند مکان مقدس وجود دارد در دوره های مختلف پذیرای صورت های اعتقادی متفاوت بوده که در جلوه های معماری و مزارها بازتاب داشته است. چنین است که مثلا در کنگاور در مکان مقدسی که از زمان های پیش وجود داشته است در یک دوره نیایشگاه کنگاور در آن جا برپا می شود. و بعد بنای یک امامزاده در آن جا ساخته می شود و آن مکان گورستان کنگاور می شود و طبعا گورستان ها همیشه در مکان های مقدس برپا می شود. یعنی یک مکان مقدس در دوره های مختلف می تواند محل تجلی اعتقادات مختلف و درقالب مادی و صورت های مادی متفاوت فرهنگی باشد. همین تحول در مورد صورت های معنوی فرهنگ هم می تواند رخ دهد، آنچه در مورد مراسم ماه محرم و زمینه های کهن آن و تحول آن تا زمان حاضر گفته شد نیز نمونه ای است از این فرآیند در فرهنگ و میراث معنوی و تحول نبرد نیکی و بدی و تاریکی و روشنی که همواره در فرهنگ ایرانی وجود داشته است

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی