سلطان العرفاء

حاج میرزا سیدعلی آقا قاضی طباطبایی تبریزی فرزند حاج سیدحسین قاضی طباطبایی تبریزی بود. میرزا علی آقا در سیزدهم ماه ذی الحجه الحرام سال ۱۲۸۲ هـ.ق در تبریز متولد شد و بعد از بلوغ و رشد به تحصیل علوم ادبیه و دینیه مشغول شد و مدتی در نزد پدر بزرگوار خود و میرزا موسی تبریزی صاحب «حاشیه رسائل» و میرزا محمدعلی قراچه داغی درس خواند.
پدرش به علم تفسیر علاقه و رغبت خاص و یدطولایی داشته است، چنانكه میرزا علی آقا تصریح كرده كه تفسیر كشاف را خدمت پدرش خوانده است.
همچنین علی آقا قاضی ادبیات عربی و فارسی را نزد شاعر نامی و دانشمند معروف میرزا محمدتقی تبریزی معروف به حجت الاسلام و متخلص به «نیر» خوانده و از ایشان اشعار زیادی به فارسی و عربی نقل می كرد و شعر طنز ایشان را كه هزار بیت بود از بركرده بود و می خواند.
آنگاه در سال ۱۳۰۸ هـ.ق در سن ۲۶ سالگی به نجف اشرف مشرف شد و زمانی در خدمت مرحوم فاضل شربیانی و شیخ محمدحسن ممقانی و آقای شریعت و آخوند خراسانی و حاجی میرزا حسین خلیلی درس خواند.
● مقام علمی سیدعلی آقا قاضی:
علامه میرزا علی آقا قاضی در ۲۷ سالگی مجتهد شده بود و در میان علما به تیزهوشی و فراست مشهور بود.
علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، شاگردش، چنین گفته است:
من در نجف اشرف پس از تحصیلاتم در مسائل عقلی و بررسی كامل حكمت متعالیه فكر كردم كه اگر مرحوم ملاصدرا حضور داشتند بیش از آن كه من استفاده كردم، افاده نخواهدكرد تا این كه با شخص بزرگواری مانند مرحوم حاج میرزا علی آقا قاضی استاد اخلاق آشنا شدم، پس از مدتی كه با ایشان مأنوس شدم فهمیدم كه حتی یك كلمه از معقول و حقایق حكمت متعالیه را نفهمیده ام. آقازاده علی آقا قاضی می فرماید:
میرزا علی آقا قاضی بسیار از استادش میرزاحسین خلیلی یاد می كرد و او را به نیكی نام می برد و من ندیدم كسی مثل این استادش او را در شگفتی اندازد و هروقت نام این استاد نزدش برده می شد، به او حالت بهت و سكوت دست می داد و غرق تأملات و تفكرات می شد! و بعد از آن به طهارت اعراق اصلیه رجوع كرده و بساط تنعم برچید و دست از آلایش لذائذ نفسانیه بالمره كشید و به كلی از تهیه اسباب دنیویه منقطع گردید و به خدمت جمعی از اكابر اولیاء رسید و از آن جمله سالهایی چند در تحت تربیت مرحوم آقا سیداحمد كربلایی معروف به واحدالعین قرارگرفت و از صحبت آن بزرگوار به درجات اولیای ابرار ارتقا گزید. چندان كه در تهذیب اخلاق شاگردان و مریدان و ملازمان چندی به هم رسانید.
● اساتید سیر و سلوك مرحوم میرزا علی آقا قاضی:
۱) ملا حسینقلی همدانی «قدس الله اسرارهم اجمعین»
۲) میرزا حسین خلیلی
۳) میرزا موسی تبریزی
۴) میرزا محمدعلی قره چه داغی
۵) میرزا محمدتقی تبریزی «حجت الاسلام»
۶) آقای شریعت
۷) آقای آخوند خراسانی
۸) آقای فاضل شربیانی
۹) شیخ محمدحسن ممقانی
۱۰) سیداحمد حائری
۱۱) شیخ مهرالبهاری
● جامعیت میرزا علی آقا قاضی:
▪ آقا سید هاشم حداد می فرمود:
مرحوم آقا (قاضی) یك عالمی بود كه از جهت فقاهت و از جهت فهم روایت و حدیث بی نظیر بود و از جهت تفسیر و علوم قرآنی نظیر نداشت و از جهت ادبیات عرب و لغت و فصاحت بی همتا بود حتی از جهت تجوید و قرائت قرآن كریم و درمجالس فاتحه ای كه احیاناً حضور پیدامی نمود كمتر قاری قرآن بود كه جرأت خواندن درحضور وی را داشته باشد چرا كه اشكالهای تجویدی و نحوه قرائتشان را می گفت.
● شاگردان میرزا علی آقا قاضی:
۱) حضرت امام خمینی (ره)
۲) علامه سید محمدحسین طباطبایی (قدس سره)
۳) محمدتقی بهجت فومنی (بقاءطول عمر)
۴) سیدهاشم حداد
۵) علامه طهرانی
۶) سیدحسن الهی
۷) شیخ محمدتقی آملی (آملی)
۸) مسقطی
۹) میرزا علی اكبر مرندی
▪ علامه طهرانی می فرماید:
علامه طباطبایی نام «استاد» را فقط بر او می بردند و هروقت «استاد» بطور اطلاق می گفتند مراد مرحوم قاضی است و گویا در مقابل قاضی تمام اساتید دیگر با وجود آن مقام و عظمت علمی كوچك جلوه می كردند. لیكن در مجالس عمومی اگر مثلاً سخن از اساتید ایشان به میان می آمد از فرط احترام نام «قاضی» را نمی بردند و او را همردیف سایر اساتید نمی شمردند.
مرحوم قاضی در لغت عرب بی نظیر بود چهل هزار لغت از حفظ داشت و شعر عربی را چنان می سرود كه اعراب تشخیص نمی دادند سراینده این شعر عجمی است. مرحوم قاضی در تفسیر قرآن كریم و معانی آن ید طولایی داشت و مرحوم استاد علامه طباطبایی می فرمودند:
این سبك تفسیر آیه به آیه را مرحوم قاضی به ما تعمیم دادند و ما در تفسیر ازشیوه ایشان پیروی می كنیم و در فهم معانی روایات وارده از ائمه معصومین ذهن بسیار باز و روشنی داشتند ما طریقه فهم احادیث را كه «فقه الحدیث» گویند از ایشان آموخته ایم. علامه طباطبایی می فرمودند: ما هر چه در این مورد داریم از مرحوم قاضی داریم، چه آنچه را كه در حیاتش از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده كردیم و چه طریقی كه خودمان داریم از مرحوم قاضی گرفته ایم.
شیوه ایشان همان عبودیت مخلصانه و نیكوكاری به مردم بود، با ریاضت های غیرشرعی سخت مخالفت می كرد. اهل تفكر بود و ساعت ها در وادی اسلام به تفكر می پرداخت. علامه قاضی عاشق نماز و دعا و شیفته قرآن مجید بود و سجده های بسیار طولانی داشت.
سیدهاشم حداد یكی دیگر از شاگردان قاضی معتقد بود شریعت است كه راه وصول به حقایق عرفانی و توحیدی است و به قدری در این مسأله مجد بود كه كوچكترین سنت و عمل استحبابی را فراموش نمی كرد.
آیت الله قاضی عرفان را صورت والایی از عمل به دستورات اسلام و زندگی صحیح مسلمانی می دانست. فرزندش می گوید: توصیه آن مرحوم به هر كس كه نزد وی می آمد این بود كه برو آنچه از نیكی می دانی درست عمل كن، در نهایت دقت و سعی و بدان كه عارف خواهی بود. آقا سیدعلی آقا قاضی عارفی است كه برخلاف بسیاری از عرفای معاصرش شیوه ای بسیار ساده اما مطمئن در پیمودن مراتب عرفانی داشت به گونه ای كه می گفت: اگر كسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد مرا لعن كند. مرحوم آیت الله عارف بی بدیل حاج میرزا علی آقا قاضی می فرموده است:
محال است كسی به درجه توحید وعرفان برسد و مقامات و كمالات توحیدی را پیدا نماید و قضیه ولایت بر او منكشف نگردد.
از رهگذر خاك سر كوی شما بود
هر نافه كه در دست نسیم سحر افتد
«حافظ»
ایشان معتقد بوده اند بزرگانی را كه نامشان در كتب عرفان ثبت است و آنها را واصل فانی می شمرند و از اهل ولایت نبوده اند، بلكه از عامه به شمار می آیند یا واصل نبوده اند و ادعای این معنی را می نموده اند ویا تحقیقاً ولایت را ادراك كرده اند ولی بر حسب مصلحت زمان های شدت و حكام و سلاطین جور كه از علامه بوده اند تقیه می كرده و ابراز نمی نموده اند، مانند شیخ سلیمان قندوزی حنفی صاحب «نیابیع الموده» و مانند سیدعلی همدانی صاحب كتاب «مودهٔ القربی» و مانند مولی رومی بلخی صاحب كتاب «مثنوی معنوی» اما شیخ فریدالدین عطار بدون شك شیعه بوده است ولیكن چون در زمان سلجوقیان می زیسته به ناچار در بعضی از كتب خود بر آن نهج مشی فرموده است.
دیدگاه های میرزا علی آقا قاضی بر ابن عربی، مولانا محمد بلخی رومی، حافظ و ابن فارض
علامه حسن زاده آملی می فرماید: اساتید برای ما از مرحوم قاضی حكایت می كردند كه آن جناب می فرمود: بعد از مقام عصمت و امامت در میان رعیت احدی در معارف عرفانی و حقائق نفسانی در حد محیی الدین عربی نیست و كسی به او نمی رسد و نیز می فرمود كه: ملاصدرا هر چه دارد از محیی الدین عربی دارد و در كنار سفره او نشسته است.
حضرت آقا مرحوم حاج سید هاشم حداد می فرمودند:
مرحوم استاد ما میرزا علی آقا قاضی به محیی الدین عربی و كتاب «فتوحات مكیه» وی بسیار توجه داشتند و می فرمودند: محیی الدین از كاملین است و در فتوحات او شواهد و ادله ای فراوان است كه او شیعه نبوده است و مطالبی كه مناقض با اصول مسلمه اهل سنت است بسیار است. مرحوم قاضی ایضاً یك دوره از فتوحات كلیه را به زبان تركی داشتند كه آن را هم ملاحظه و مطالعه می نمودند. ملای رومی را هم عارفی رفیع مرتبه می دانستند و به اشعار وی استشهاد كردند و او را از شیعیان خالص امیرالمؤمنین (ع) می شمردند. مرحوم قاضی قائل بوده اند كه محال است كسی به مرحله كمال برسد و حقیقت ولایت برای او مشهود نگردد و می فرمودند: وصول به توحید فقط از ولایت است. ولایت و توحید یك حقیقت هستند، بنابراین بزرگان از معروفین و مشهورین از عرفاء كه اهل سنت بوده اند یا تقیه می كرده اند و در باطن شیعه بوده اند و یا به كمال نرسیده اند.
مرحوم قاضی «رحمه الله علیه» حافظ شیرازی را هم عارفی كامل می دانستند و اشعار مختلف او را شرح منازل و مراحل سلوك تفسیر می فرمودند ولی معتقد بودند كه ابن فارض كه شاگرد محیی الدین است از وی اكمل است و از دیوان حافظ و اشعار ابن فارض در «نظم السلوك» (تائیه كبری) و غیره بر این مطلب شواهدی ذكر می نموده اند.
مرحوم قاضی می فرموده اند: محیی الدین روزی به ابن فارض گفت: خوب است شما شرحی بر دیوان خود بنویسید! ابن فارض گفت: حضرت استاد: «فتوحات مكیه» شما شرح دیوان من است.
احترام مرحوم علامه علی آقا قاضی به حضرت امام خمینی(ره)
آیت الله حاج شیخ عباس قوچانی (قدس سره) وصی رسمی مرحوم آیت الله العظمی آقا سیدعلی قاضی «رحمه الله علیه» در امر طریقت و اخلاق و سلوك الی الله بودند می فرمودند: در نجف اشرف با مرحوم قاضی جلساتی داشتیم و غالباً افراد با هماهنگی وارد جلسه می شدند و همدیگر را هم می شناختیم، در یك جلسه ناگهان دیدم كه سید جوانی وارد شدند، مرحوم قاضی بحث را قطع كردند و احترام زیادی به این سید جوان نمودند و به آن سید جوان فرمودند: آقا سید روح الله! در مقابل سلطان جور و دولت ظالم باید ایستاد، باید مقاومت كرد، باید با جهل مبارزه كرد، این در حالی بود كه هنوز زمزمه ای از انقلاب امام نبود! مرحوم آیت الله قوچانی فرموده بودند كه ما خیلی آن روز تعجب كردیم ولی بعد از سالهای زیاد پس از انقلاب فهمیدیم كه مرحوم قاضی آن روز از چه جهت آن حرفها را زد و نسبت به امام احترام كرد.
حضرت امام (ره) درباره مرحوم علامه میرزا علی آقا قاضی چنین نقل می كند: قاضی، كوهی بود از عظمت و مقام توحید.
● وفات میرزا علی آقا قاضی
روز دوشنبه چهارم ماه ربیع الاول «المولود» سال۱۳۶۶ مطابق با هفتم بهمن ماه در نجف اشرف وفات كرد و در وادی اسلام نزد پدر خود دفن شد. مدت عمر شریف ایشان هشتاد و سه سال و دو ماه و بیست و یك روز بود.

علی اصغر خوشبین
منابع:
۱. اسوه عارفان
۲. عطش
۳. مهرتابان
۴. روح مجرد

منبع : روزنامه ایران