بررسی پالئو جغرافی و جغرافیای حوضه آبریز میقان اراک

حوضه آبریز میقان اراک حوضه بسته ای بوده که در بخش مرکزی خود دارای کویر میقان اراک و بزرگترین معدن سولفات سدیم است. از نظر اقتصادی شهرستانهای اراک ، آشتیان و شهر فرمیهن در آن قرار دارد و شهراراک مهمترین قطب صنعتی و کشاورزی در بخش جنوبی حوضه می باشد. لذا شناخت وضعیت پالئوجغرافی و جغرافیایی این حوضه اطلاعات مهمی را از نظر پتانسیل آبی ، عمرانی و معادن در اختیار مسئولین زیربط قرار می دهد.
الف) پالئوجغرافی
حوضه آبریز کویر میقان اراک از نظر زمین شناسی در دو زون سنندج – سیرجان در جنوب و زون ایران مرکزی در شمال واقع شده است. دشت اراک و در کنار آن مجموعه دریاچه میقان اراک بصورت فروافتادگی بوده که بین دو رشته ارتفاعات شمالی و جنوبی واقع شده اند. مرز اصلی ارتفاعات مورد نظر توسط دو گسل اصلی تلخاب و تبرته قطع شده اند. وجود این گسلها سبب شده که زونهای مختلف زمین شناسی از جمله زون سنندج – سیرجان در جنوب ، زون هفتاد قله در وسط و زون آشتیان – نراق در حوضه آبریز میقان اراک داشته باشیم.
گسل اصلی تبرته سبب جدا سازی ارتفاعات زون سنندج – سیرجان جنوب اراک از زون هفتاد قله شده است. گودی کویر میقان اراک در زون هفتاد قله قرار دارد. گسل اصلی شمالی حوضه کویر میقان اراک را گسل تلخاب تشکیل می دهد که جداکننده زون آشتیان – نراق از زون هفتاد قله است. بنابراین حوضه آبریز میقان اراک بصورت منطقه گسلی بوده که در آن دشت اراک بصورت فروافتاده و ارتفاعات اراک و آشتیان بالاآمده هستند. به عبارتی در حوضه آبریز اراک سه قطعه یا بلوک داشته که توسط گسل کنار یکدیگر قرار دارند و این بلوکها در کنار یکدیگر جابجا و یا حرکت نموده که عواقب آن زلزله و حرکات زمین و غیره است.
این بررسی نشان داد هر یک از بلوکهای سه گانه فوق از نظر تکامل زمین شناسی رویدادهای مختلف زمین شناسی را دنبال نموده اند. در اواخر کرتاسه سه بلوک مورد نظر یکی بوده و دریای واحدی را تشکیل می دادند که در زمان تریاس ، ژوراسیک و خصوصاً کرتاسه در هر سه بلوک ابتدا از قدیم به جدید شیل ها و ماسه سنگهای تیره ژوراسیک و سپس آهک کرتاسه بجای گذاشته شده است و در آنها گسلهای مورد نظر زمینه را برای جداسازی بلوکها فراهم می نمودند. در اواخر کرتاسه در اثر یکی از فازهای کوهزایی آلپ دریای کرتاسه از آب خارج گردید. خروج این دریا در زون سنندج – سیرجان ، هفتاد قله و هچنین بخش هایی از تفرش بوده است. آثار این خروج سبب تشکیل ارتفاعات جنوبی اراک و هفتاد قله و منطقه تفرش شده است. در این زمان فاز کوهزایی با سیستم فشاری همراه بوده و سبب چین خوردن کوههای هفتاد قله و جنوب اراک شده است.
پس از سیستم فشارشی سیستم کششی حاکم شده و دشت اراک و مناطق آشتیان هنوز بصورت فررفتگی و در شرایط دریایی قرار داشتند و در سیستم کششی و از میان گسلهای تشکیل شده فعالیتهای آتشفشانی با خروج گدازه و پرتاب خاکستر آتشفشانی آغاز و بخش وسیعی از آشتیان را تحت پوشش قرار داد. از اواخر کرتاسه تا عهد حاضر گودی اراک سیکلهای پیشروی و پسروی دریا را داشته بطوریکه در زمان ائوسن با فعالیتهای وسیع آتشفشانی – رسوبی زیردریایی و در زمان اولیگوسن با پسروی دریا شرائطی نظیر شرایط امروزی در فرورفتگی کویر میقان اراک حاکم شده و رسوبات تبخیری و شیل قرمز و گچ و نمک بجای گذاشته شده است. در زمان اولیگوسن دو باره دریا پیشروی و رسوبات آهکی سازند قم را سبب شده است. در اواخر دوره میوسن دریا آخرین پسروی را نموده و دوباره با حاکم شدن شرایط خشکی در منطقه رسوبات گچی ، نمکی و شیل قرمز رسوبگذاری نموده است. پس از آن از داخل شکافهای کششی فعالیتهای گدازه ای و آذر آواری دوباره فعال شده و مواد آتشفشانی منطقه سیاوشان شهراب و چشمه خورزن را بجای گذاشته است.
در پایان زمان ترشیاری و با شروع فعالیتهای کواترنری و همزمان با دوره یخچالی در اروپا فعالیتهای شدید بارندگی در حوضه آبریز میقان اراک زیاد شده و با فرسایش کوهها و تپه ها و وجود رسوبات عظیمی که در کوهها وجود داشته توسط سیلابها و رودخانه های منطقه حمل و امروزه در دشت اراک ، فرمهین و آشتیان بجای گذاشته شده اند که در آن بیشترین فعالیت سیلاب مربوط به رودخانه قره کهریز اراک بوده که نشاندهنده ضخامت بالای رسوبات آبرفتی در دشت اراک است. در اواخر عصر یخچالی و زمان پلیئستوس عصر بین یخچالی نظیر شرایط امروزی حاکم گردیده که در آن حوضه آبریز میقان اراک با بارندگی کم مواجه شده و در عوض رسوبات تبخیری دریاچه میقان گسترش یافته است.
ب) جغرافیا
نقشه ژئومورفولوژی در حوضه و در مقیاس ناحیه ای به بررسی اشکال سطح زمین می پردازد. این اشکال در مقیاس مورد نظر شامل واحدهای ژئومورفولوژی از جمله واحد کوهستان – تپه و دشت است. دشتها در حوضه شامل دشتهای دامنه ای ، دشتهای دامنه ای – آبرفتی ، دشتهای سیلابی ، اراضی پست ، اراضی واریزه بادبزنی شکل سنگریزه دار ، اراضی مخروط بادبزنی شکل سنگریزه دار و فلاتها هستند.
۱) کوهها : کوهها د رحواشی حوضه و عمدتاً بصورت کمربند باریکی حاشیه فررفتگی کویر اراک را در بر گرفته اند. این کوهها د راثر سیستم گسله تلخاب ، تبرته ، تفرش و همچنین چین خوردگیهای طاقدیسی و ناودیسی بوجود آمده اند. از طرفی کوههای اراک از سیستم قطعه گسلی ( Block faulting ) تبعیت می کنند که در آن کوههای جنوب اراک و کوههای آشتیان در دو طرف گسل تلخاب و تبرته به عنوان بالاآمدگی و دشت کویر اراک فرو افتادگی است.
مجموعه کوههای فوق را درشمال آشتیان – گرکان و شهراب سنگهای آذرین – رسوبی با ترکیب توف ، آندزیت ، اگلومرا ، ایگنمندیت ، آهک ، شیل قرمز ، ماسه سنگ و کنگلومرای قرمز ، مارن و ژیپس تشکیل می دهد. اما کوههای غرب فرمهین تا اراک و مسیر غربی جاده خمین را آهکهای بلورین ، سنگهای آهکی و دولومیتی ، اسلیتها تشکیل داده است. اما ترکیب کوههای هفتاد قله ، انجدان ، خیرآباد عمدتاً آهکی و به فراوان شیل و ماسه سنگ سیاه و قرمز با گسترش کم تشکیل داده است.
کوههای مورد نظر به عنوان مرز اصلی حوضه آبریز میقان اراک بوده که با توجه به شیب بالای ۲۵ درصد به عنوان نقاط برفگیر اصلی بوده که بعنوان سرمایه اصلی آب در تغذیه آبرفتهای منطقه عمدتاً در فصول زراعی و فصول خشک بسیار موثرند.
۲) تپه ها : تپه ها با شیب ۲۵-۱۲ در صد همانند کوهها در حاشیه دشت اراک و عمدتاً در حد فاصل بین دشت و کوه قرار دارند. جنس آنها در حاشیه شمالی و شرقی حوضه اراک شیل قرمز ، ماسه سنگ قرمز ، مارن و مواد آتشفشانی و در نواحی جنوب شرقی آهک و نواحی جنوب غربی و شمال غربی از جنس اسلیت آهکی می باشند. وضعیت پتانسیل آبی تپه ها نسبت به ارتفاعات محدودتر است.
۳) دشتها : بخش مرکزی حوضه آبریز میقان اراک را دشتها تشکیل داده اند که شیب آنها بین صفر تا ۱۲ در صد متغیراست. دشتها از نظر ژئومورفولوژی به واحدهای مختلف فلات ، دشت دامنه ای ، آبرفتی ، دشت واریزه ای ، دشت مخروط افکنه ، دشت نواحی پست و دشت سیلابی تقسیم شده که هر یک ویژگیهای خاصی دارند که به نحوی بعنوان پتانسیل و محدودکننده آب زیرزمینی و آب سطحی محسوب می شوند. بخش مرکزی حوضه آبریز میقان اراک را اراضی پست تشکیل داده که همان گودی میقان اراک است که دارای اراضی با سطح آب زیرزمینی بالا ، آبها و خاکهای شور است.

حیدر زارعی
نصراله کلانتری

منبع : پایگاه داده های علوم زمین کشور