نقش زنان در نشر و تبلیغ اسلام

● مقدمه:
از همان زمان که تاریخ حیات بشر رقم خورد، زنان پابه‌پا و همدوش مردان در تمام عرصه‌های زندگی حضور داشتند. زنانی که استمرار حیات بشریت به دست آنان رقم می‌خورد و مفتخر به تربیت مردان بزرگ تاریخ بوده‌اند؛ همواره سهم بسزایی در تأثیرگذاری بر تمامی شؤون اجتماعی و سیاسی داشته‌اند.
تبلیغ و نشر دین یکی از زمینه‌هایی است که زنان باایمان همواره مردان را در این راه یاری نموده و مشارکت فعالی داشته‌اند. گرچه این نقش در مقاطعی از تاریخ به ظاهر کمرنگ جلوه نموده است، اما انبیاء الهی به مدد وحی همواره تلاش نمودند تا دید منفی را که در کالبد جامعه به شدت ریشه دوانیده اصلاح نمایند.
ادیان الهی بر نقش زنان در صحنه‌ی خانوادگی و اجتماعی تأکید کرده و او را مکمل مردان در نقش‌آفرینی جهت سیر تمدن بشری می‌شناسند. مکتب اسلام در پرتو راهنمایی‌های قرآن و سنت نبوی و عترت رسول مکرم اسلام به زن آن‌چه را که شایسته‌ی او بود اعطا نمود؛ و شرایط را به گونه‌ای فراهم آورد که زن بتواند با حفظ شؤون اسلامی و انسانی و با توجه به استعدادهای به ودیعت گرفته‌شده، در تمام میدان‌ها که نیاز به حضور اوست نقش ایفا کند.
زنان صدر اسلام در شرایطی که درپرتو تعالیم ارزشمند اسلام نصیبشان شد، در پیشبرد قافله‌ی تمدن و بقاء فرهنگ اسلامی کمتر از مردان نبوده‌اند و کافی است تأثیر سه بانوی بزرگ اسلام، حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمه(س) و حضرت زینب(س) شاهد صدق و صحت این ادعا باشد. لذا می‌بینیم پس از نزول قرآن، از صدر اسلام تاکنون زنان با الهام از این کتاب آسمانی، همپای مردان در نشر و گسترش دین تلاش‌های گسترده‌ای داشته‌اند که یکی از راههای آن ایجاد نهضت‌های علمی است.
آری پیامبر اسلام و دیگر پیشوایان دین، نقش مهمی در آوردن زنان به عرصه‌های علمی ایفا نمودند؛ چراکه در پدیده‌ی هستی اساساً تقسیم ارزش‌ها نه براساس جنسیت بلکه براساس جایگاه انسانی است؛ و استعداد، عقلانیت و احساس مسؤولیت خصوصیتی انسانی است و نه جنسی؛ و برای رشد و توسعه‌ی اجتماعی می‌بایست تمام نیروهای انسانی به کار گرفته شود تا بهره‌مندی کافی نایل گردد.
جنبش مردان هرگز بدون حضور گسترده‌ی زنان پیشرفتی نداشته است. زنان بسیاری در تاریخ اسلام در ایجاد نهضت‌های علمی درخشیدند و افزون بر فراگیری دانش بر مسند تعلیم نشسته و در فرادهی علوم دینی کوشیدند و بدین‌سان در ترویج اسلام نقش بسیار مهمی ایفا نمودند.
حضرت زهرا(س) که خود الگوی یک انسان کامل است، در بعد اجتماعی و فرهنگی نقش سازنده‌ای ایفا نموده و افراد جامعه در صدر اسلام و عصر کنونی درسهای زیادی از این بزرگوار آموخته‌اند. زمانی‌که آن حضرت احساس می‌کند که اسلام و امام زمانش به حرکت سیاسی او نیازمند است، به بهترین وجه برای روشن شدن حق ولایت و امامت به دفاع برمی‌خیزد و طی خطبه‌ای بس جامع و گویا در مورد امور سیادت و سیاست و دیانت و مسایل غامض شریعت و خلافت که نهایت فصاحت و بلاغت در آن مشهود است به دفاع از حقی که غصب شده بود برخاست.
و یا حضرت زینب کبری(س) که در نهضت عاشورا در تمامی مراحل در کنار برادرش ایستاد و بعد از شهادتش، پرچم استمرار نهضت عاشورا را برافراشت و چه خوب از عهده‌ی آن رسالت برآمد. سپس خطبه‌ی تاریخی و افشاگرانه‌ای که در جهت افشای ماهیت یزید و بیان مظلومیت و حقانیت حسین(ع) ایراد فرمود؛ و همه‌ی این‌ها نشان از علم سرشار این بانوی بزرگوار دارد.
آری از سمیه تا بنت‌الهدی و از صدر اسلام تا حضور زنان در انقلاب اسلامی ایران همه و همه حاکی از نقش زنان در آفرینش حوادث دلیرانه و نهضت‌های علمی و انقلابی در جهت نشر و ترویج دین اسلام است.
● تبلیغ از نظر لغت و اصطلاح:
تبلیغ از ریشه‌ی بَـلَـغَ به معانی رسانیدن پیام است ۱. واژه‌ی پروپاگاندا ۲، نیز امروزه در زبان انگلیسی معادل تبلیغ و به معنای تحت تأثیر قرار دادن دیگران است ۳. تبلیغ در اصطلاح، رساندن پیام به دیگران به منظور ایجاد دگرگونی در بینش و رفتار اوست و بر سه عنصر اصلی پیام‌دهنده، پیام‌گیرنده و محتوای پیام استوار است ۴.
بنابراین موضوع تبلیغ، پیام است و پیام به معنی اعتقاد، اندیشه یا گرایشی است که پیام‌دهنده قصد انتقال آن را به پیام‌گیرنده دارد و ممکن است بار اعتقادی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی، علمی و ... داشته باشد ۵. پیام هرقدر از محتوا، جذابیت و کارآیی لازم و درک فرهنگ زمان برخوردار باشد دارای اهمیت بیشتری است. پیام الهی اسلام دارای همین امتیاز است، لذا قول ثقیل در آیه‌ی: «أنّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَـقیلاً»۶ از دیدگاه بعضی مفسرین به معنای بیان مسؤولیت‌ها، تبلیغ و محتوای آن است۷ .
در پیام دینی، مبدأ و منبع پیام خداوند است که مخاطب خود را به خوبی می‌شناسد و مصالح عمومی انسان‌ها را لحاظ کرده است و از مهم‌ترین ویژگی آن هدایت‌گری است، یعنی راهنمایی قافله‌ی بشری برای حرکت در مسیر خاص؛ بنابراین درواقع کار مبلغ دینی هدایت انسان‌ها به سوی قرب خداوند است.
ضرورت تبلیغ: انبیاء و اولیای الهی با تبلیغ دین و ارزش‌های دینی هدایت و سعادت انسان را به ارمغان آورده‌اند؛ چنان‌که خداوند تنها رسالت پیامبران را تبلیغ می‌داند: «ما عَلَی الرَّسولِ ألاّ الْبَلاغ» ۸. حتی در عصر خاتمیت نیز بر عهده‌ی مربیان و مبلغان است تا این جایگاه رفیع انبیای الهی را حفظ و در جهت تبلیغ دین و نشر آن اقدام نمایند؛ چراکه در غیراین‌صورت آثار این حرکت عظیم الهی از میان مردم رخت برمی‌بندد. افکار بلند حاملان وحی پس از سالیان سال هنوز بر سر زبان‌هاست. این امر به همت و کوشش پیام‌گزاران بزرگواری بوده که در انتشار آن افکار بلند از هیچ کوششی دریغ نورزیده، تمام تلاش خویش را درجهت اعتلای دین به کار بسته‌اند. لذا در دین اسلام امر تبلیغ از جایگاه بس والایی برخوردار است، به گونه‌ای که اساسی‌ترین وظیفه‌ی انبیاء در قرآن تبلیغ دانسته شده است و در پرتو تبلیغ دین، فطرت سعادت‌خواه بشر، بیدار شده و معارف و ارزش‌های دینی در سرتاسرعالم گسترش می‌یابد.
گستره‌ی تبلیغ: سیر تاریخی تبلیغات دینی پیامبران که به صورت قصص انبیاء در قرآن کریم آمده قابل تعمق و تأمل است. از زمانی‌که آدم ابوالبشر پا بر زمین نهاده، شریعت و دعوت بوده است و تا بعثت خاتم انبیاء که پیام‌آوران بسیاری به عرصه‌ی ارشاد و هدایت گام نهاده‌اند همواره انسان داعیان و مبلغانی داشته که بدان تصریح دارد: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی کُلِّ اُمَّهٍ رَسولاً أَنْ أعْبُدوا اللهَ وَ ...» ۹.
بنابراین تاریخ انبیاء خود ترسیم‌گر تاریخ تبلیغات است و مهم‌تر از همه این‌که پیامبران خود بنیان‌گذار تبلیغ و هدایت‌کننده‌ی آن بوده‌اند.
شیوه‌های تبلیغ: شیوه‌هایی که در اسلام برای تبلیغ دین وجود دارد، بسته به مخاطبان و شرایطی که فراروی پیام دینی قرار می‌گیرند، متنوع است که مختصراً به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱) حکمت: شیوه‌ی حکمت القای پیام به مخاطب همراه با دلیل و درنظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی و استعداد اوست.
۲) موعظه‌ی حسنه: به معنی یادآوری پاداش و کیفر اعمال به گونه‌ای که در دل اثر گذارد، مشروط بر این‌که عقلانی و متکی بر آیات قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) باشد و عمل واعظ، سخن او را تصدیق نماید.
۳) تشویق و تنبیه: با این شیوه می‌توان اراده و روحیه‌ی افراد را در راستای حفظ ارزش‌ها و حرکت به سوی تکامل ترغیب و پربار نمود.
۴) تدریجی: تربیت امری تدریجی است؛ از این‌رو تبلیغ دین که در راستای تربیت دینی است، باید تدریجی باشد تا هم مخاطب تاب تحمل آن را داشته باشد و هم مسایل در دلها، ریشه‌دار و عمیق شود.
۵) الگویی: در شیوه‌ی الگویی، ضمن ابلاغ پیام، الگوهای عملی آن نیز به مخاطب معرفی می‌شوند.
۶) تکرار: در شیوه‌ی تکرار منطقی، پیام‌گزار محتوای تبلیغ را تکرار می‌کند تا در ذهن مخاطب تثبیت شود.
۷) تحریک عواطف: در این شیوه، پیام‌گزار دوستی و محبت پیام‌گیرنده را برمی‌گزیند و آنان را به سوی خود جلب کرده و پیام دینی را به آنان ابلاغ می‌نماید.
۸) تبلیغ عملی: این شیوه از کارسازترین شیوه‌های تبلیغ در سازندگی فرد و جامعه است. تبلیغ عملی تبلیغی صامت و غیرمستقیم است و به تجربه ثابت شده که تبلیغ غیرمستقیم، تأثیر و کارآیی بیشتری دارد.
شیوه‌های مهم دیگری برای تبلیغ وجود دارد که در این مختصر، مجال بررسی آن‌ها وجود ندارد از جمله: سخنرانی، تدریس، پیشگیری از آلوده شدن جامعه به گناه، داستان، دعا و ... .
ابزراهای تبلیغ دینی:
▪ کتاب: کتاب خود، عنصر باارزش و مهم در عرصه‌ی فرهنگ و یکی از بهترین ابزارها برای تکامل بشر است. رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: کسی‌که علمی یا حدیثی را از من به رشته‌ی تحریر درآورد تا هنگامی‌که آن دانش باقی است برای او پاداش نیک خواهند نوشت ۱۰.
▪ شعر و ادبیات: از گذشته‌های بسیار دور، شعر یکی از ابزارهای مهم تبلیغ بوده است و شاعران متعهد از جمله کسانی بوده‌اند که در اعتلای فرهنگ‌ها و تمدن‌ها کوشیده‌اند؛ گرچه در این میان، شاعران خودفروخته‌ای نیز بوده‌اند که با شعرشان، جوامع بشری را به انحطاط و ابتذال سوق داده‌اند.
از جمله ابزارهای تبلیغ دینی می‌توان به مطبوعات، خطاطی، تصاویر، صنایع دستی، موسیقی، معماری و ... اشاره نمود.
● نقش زنان در تبلیغ دین:
با توجه به شیوه‌های متفاوت و متنوع تبلیغ درمی‌یابیم که زن به‌عنوان مادر و همسر به شکل طبیعی از تمامی شیوه‌های تبلیغ مدد جسته و تمامی این شیوه‌ها به‌عنوان ابزاری قدرتمند در دست زنان است. چراکه سعادت و ترقی هر ملتی به محیط و طرز تربیت خانواده است و عامل مؤثر در تربیت اعضاء خانواده زن است، زن برای جامعه‌ی انسانی در حکم منبع عاطفی و معنوی بس پرارجی است که اگر جامعه در جهت رشد و اعتلای خود از این سرچشمه‌ی عواطف و معنویات استفاده‌ی شایسته‌ای به عمل نیاورد، به جهت فقر عاطفی و معنوی، به تدریج از محتوای انسانی خویش تهی شده و از ارزش‌های انسانی فاصله خواهد گرفت. زن به علت دارا بودن استعداد فطری عاطفی و شدت و قوت دیگرخواهی به محور وارستگی روحی نزدیک‌تر و از قید امیال حیوانی و تمایلات غریزی آزادتر و به همان علت به محور معنویت نزدیک‌تر است. بنابراین با توجه به نوع آفرینش زنان می‌توان به جایگاه آنان در نظام هستی و نقش و تأثیر بسزای آنان وقوف یافت و در نتیجه دریافت که نقش زن در رابطه با اصلاحات و انحرافات جامعه و پیروزی و شکست انقلاب‌های جهان و جریانات سیاسی و اجتماعی و اخلاقی ارتباط مستقیم داشته است. و همان‌گونه که امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «صلاح و فساد جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می‌گیرد.»
بنابراین در پاسخ کسانی‌که معتقدند: سهم قدرت و تأثیرگذاری زنان در شؤون اجتماعی و سیاسی و در نتیجه مشارکت آنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی کم است، زیرا سهم بالای آنان در پذیرش مدیریت خانه و خانواده مانعی جدی برای پرداختن آنان به خود و سایر مسایل اجتماعی است؛ باید گفت زنان به‌عنوان مربی و مدیر و مدبر در خانواده مؤثرترین عضو جامعه محسوب می‌شوند و درواقع زنان بر جامعه حاکمند؛ حتی اگر زنها به کنج خانه‌ها رانده شوند و هیچ‌گونه امکان حضور در صحنه‌های اجتماعی را نداشته باشند باز هم مؤثرترین عنصر خانواده به شمار می‌روند که به نوبه‌ی خود تأثیر مستقیم بر جامعه خواهد داشت، پس چه بهتر که این سرمایه‌ی ذی‌قیمت به خوبی حفظ شود و در جهت رشد و تعالی آنان، همه‌ی افراد جامعه احساس مسؤولیت نمایند. و امکان حضور گسترده‌تر زنان در همه‌ی عرصه‌های اجتماع فراهم شود. یکی از محققین اسلامی می‌گوید:" دین از آن جهت که بشر را با دید جمعی می‌نگرد، برای انسان یک هویت جمعی معتقد است و یک سلسله وظایفی را به‌عنوان مسایل اجتماعی مطرح می‌کند. مسلمانان را به انجام آن وظایف فرا می‌خواند و تنها کسی‌که اهل قیام و اقدام باشد، مسأله‌ی هویت اجتماعی بشر را به خوبی درک می‌کند." سپس می‌گوید:" وقتی به آمار و ارقام پیشگامان دین مراجعه می‌کنید همان‌گونه که امیرالمؤمنین در صف مقدم حضور دارند، زنانی چون خدیجه(س)، و سمیه آل‌یاسر در صف مقدم، حضور دارند. حضور در صحنه‌ی سیاست و اجتماع چنین زنانی تنها در اثر بلوغ فکری و فرهنگی آنان است که حقانیت دین را تشخیص داده‌اند. زنانی چون سوده دختر عمار بن الاسک همدانی که از هوش اجتماعی برخوردار بودند و هم شرکت در صحنه‌ی سیاست را وظیفه‌ی خود می‌دانستند، اباذرگونه هم در صحنه‌ی جنگ کاملاً حضور داشتند و هم برای تشجیع نیروهای اعزامی و رزمی از آیات قرآن و احادیث رسول خدا(ص) استمداد می‌نمودند و دعوت و رهبری این‌ها بر محور قرآن کریم بود. مبارزات قولی و عملی زنان از صدر اسلام در حالت سرّاء و ضرّاء به یاد مانده است .۱۱"
آن‌چه که در امر تبلیغ بسیار مهم است، صبر و ثابت‌قدمی در طول مسیر است، تاریخ نشان داده برخی انسان‌ها گاهی متزلزل شده و به زودی دست از عقیده و تلاش خود برمی‌دارند. اما این مسأله در مورد زنان اهمیت و نقش بیشتری دارد که باز هم به خاطر تأثیرگذاری خاص آنان بر جامعه است. زنان بسیاری در قرآن به‌عنوان یاری‌دهندگان انقلاب انبیاء از آن‌ها یاد شده است اما در مقابل برخی از آن‌ها نیز تأثیر منفی داشته‌اند.
همسر لوط و همسر نوح در ابتدا در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خود برای حضرت لوط و حضرت نوح و دین تبلیغ می‌کردند ولی بعدها تغییر عقیده داده و با آن‌ها مخالفت نموده و علیه آن‌ها تبلیغ می‌کردند که این نقش منفی زنان پیامبران علیه دین به مراتب از آثار سویی که دشمنان دین داشته‌اند، بیشتر است. در جای دیگر قرآن از نقش مثبت زنانی یاد می‌کند که در آغاز و پیشبرد نهضت‌های دینی سهم داشتند و همین نقش مثبت زنان بود که مردان را هم‌چنان مصمم و مقاوم در صحنه نگاه‌ داشت و سبب پیروزی سریع انقلاب شد. که از جمله‌ی این زنان می‌توان از مادر موسی(ع)، خواهر موسی(ع)، آسیه همسر فرعون، صفورا دختر شعیب، همسر عمران و مریم دختر عمران، مادر حضرت عیسی(ع) نام برد.
نمونه‌هایی از زنان فعال در عرصه‌ی تبلیغ دین در طول تاریخ: با مروری گذرا بر شیوه‌ها و ابزارهای تبلیغ دیدیم که در طول تاریخ، زنان بهترین افرادی بوده‌اند که فرصت‌های طلایی برای بهره‌گیری از این متدها را داشته‌اند.
زنان عالمه و فاضله‌ای که کتابهای فراوانی در راه نشر و تبلیغ دین نگاشته‌اند؛ برخی از آنان با خطابه‌ها و سخنرانی‌ها، برخی با شعر و بسیاری نیز با استمداد از هنر نشأت گرفته از فطرت پاکشان؛ برخی با تعلیم و تدریس و برخی دیگر با تحریک عواطف انسانی توانستند در جهت انتقال فکر و عقیده و اخلاق و ارزش‌های دینی گام مؤثری بردارند.
با کنکاشی دقیق و مراجعه به منابع تاریخی می‌توان نقش حقیقی زنان را در این عرصه نمایاند. که ذیلاً به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
▪ نقش زنان در تبلیغ دین با شیوه‌ی تعلیم و تدریس و نقل حدیث:
شواهد زیادی وجود دارد که فاطمه(س) برای زنان جلسه تدریس عمومی داشته‌اند، هم‌چنین زنان به صورت فردی نزد او آمده و مسایل دینی خود را می‌پرسیدند
همچنین زنان در سده‌ی نخست در فراگیری حدیث و نقل آن برای دیگران توانا و دقیق بودند. نام و شرح‌حال بیش از ۱۵۰۰ تن از زنان محدث سده‌ی نخست در تاریخ ثبت شده است. ام‌سلمه همسر پیامبر(ص) از زنان کثیرالروایه بود که ۳۷۸ حدیث بی‌واسطه یا باواسطه همسر سابقش ابوسلمه و فاطمه(س) از رسول خدا نقل کرده است.
عایشه ضمن این‌که از پیامبر(ص) روایات بسیاری نقل کرده است به علوم دیگر نیز آشنا بود. وی از رسول خدا(ص) علوم دین را فراگرفت و به آموزش این علوم همت گمارد. همسران دیگر رسول خدا(ص) و صحابی و تابعین که در این مختصر مجال ذکر نام آنان نیست، از رسول خدا(ص) و صحابه و تابعین روایاتی یاد گرفته و خود نیز این روایت را به دیگران تعلیم دادند. در سده‌های بعد نیز زنان بزرگی چون دختر شریف مرتضی، که کتاب نهج‌البلاغه را از عمویش شریف رضی روایت کرده است. بسیاری از علماء نهج‌البلاغه را از او روایت کرده‌اند، دراین عرصه درخشیدند.
نفیسه دختر حسن بن الحسن بن علی(ع) از زنان عالم و عابدی بود که قرآن و تفسیرش را حفظ بود و امام شافعی و بشر بن الحارث نزد او حاضر می‌شدند و حدیث فرامی‌گرفتند. ام محمد طوسی دختر شیخ طوسی نیز از عالمان عصر خویش بود که به روایت حدیث مشهور بود. زنان مسلمان در رعایت امانت در نقل روایت، ممتاز بودند و از مواضع اتهام در نقل حدیث به دور ماندند. ابن عساکر که از موثق‌ترین راویان حدیث است، از حدود ۸۰ زن حدیث فراگرفت و این مطلب از یک‌سو نشان از نقش زنان در پیشبرد علوم دینی دارد و از سوی دیگر دقت و امانت آنان را در نقل روایت نشان می‌دهد.
نقش زنان در تبلیغ و نشر معارف قرآن: ام ورقه دختر عبدالله بن الحارث الانصاریه، از زنان فاضل عصر خویش بود. رسول خدا(ص) او را شهیده نامید. او قرآن را جمع کرد و قاری آن بود. بی‌شک قاری و جامع قرآن از معارف آن بیگانه نیست و اطلاعات جامعی از قرآن دارد.
نقش زنان در حوزه‌ی فقه: در طول تاریخ زنان اندیشمند و فرزانه‌ای بودند که چون مردان و بلکه بهتر از آنان احکام را استنباط می‌کردند. از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «چه بسیار زنانی‌ که فقیه‌تر از مردانند.» نمونه‌ی روشن این موضوع حضرت فاطمه(س) دختر گرامی پیامبر اسلام(ص) است. ام‌ایمن نمونه‌ی دیگری است که در مکتب زهرا(س) دانش آموخته است. برخی از عالمان اهل سنت، زنان پیامبر(ص) را به‌خصوص عایشه، ام‌سلمه و میمونه را در زمره‌ی فقیهان آورده‌اند و رأی فقهی آنان را گزارش کرده‌اند ۱۲.
نقش زنان در تبلیغ دین به شیوه‌ی تألیف کتاب: دختر عزیزالله مجلسی، از زنان فرزانه‌ای است که تعلیقاتی بر کتاب من لایحضره الفقیه دارد و رسایلی در مسایل فقهی از اوست. بانوی علوی امینی اصفهانی در زمینه‌ی علوم دینی دارای هفت کتاب است که پنج کتاب به زبان فارسی و دو کتاب به زبان عربی است. با ورق زدن تاریخ نام بسیاری از زنان به چشم می‌خورد که تألیفاتی در این زمینه دارند اما ذکر همه‌ی آن‌ها در این مختصر نمی‌گنجد.
نقش زنان در تبلیغ دین به شیوه‌ی خطابه و سخنوری: حضرت فاطمه(س) که انواع مشکلات را همراه با پیامبر برای اسلام و گسترش دین الهی تحمل می‌کند، پس از فوت پدرش، با احساس مسؤولیت خطیر از درک انحراف اسلام و تحریف و تصرف در احکام الهی به ایراد خطبه‌ای غرّاء می‌پردازد که در طول تاریخ جاودانه مانده است. و پس از آن حضرت زینب(س) دختر آن بزرگوار در مقابل حکومت‌های جبار ایستاد و خطبه‌ای خواند که جاودانگی و حیات نهضت امام حسین(ع) در گرو این خطابه است.
دختر حرث بن عبدالمطلب بن هاشم، در برابر حکومت اموی، از مکتب والای علوی حمایت و دفاع می‌کند. اگر خطابه‌ای ایراد می‌کرد، دیگران را به عجز وامی‌داشت و اگر سخن می‌گفت، موجز و مختصر می‌گفت. ام‌الخیر سخنور صفین، دختر حریش بن سرافه از زنان نامدار صدر اسلام بود که از قدرت تکلم بالایی برخوردار بود و خطیب بلیغی شمرده می‌شد.
نقش زنان در تبلیغ دین به شیوه‌ی شعر و ادب: عمه‌ی رسول خدا(ص) دختر عبدالمطلب بن هاشم، از ادبیات والایی برخوردار بود که در رثای پدر، شعر و قطعه‌ی ادبی قابل توجهی سرود. حضور این بانو در صحنه‌ی سیاست همان است که فرزندش را تشویق به یاری دین پیامبر می‌کند. خنساء شاعری شهیدپرور، فرزندانی را در جامعه‌ی اسلامی تربیت کرد و خود آنان را تجهیز و تشویق نمود و به جبهه‌های جنگ علیه کفر می‌فرستاد.
● نتیجه:
با توجه به این‌که زن نیمی از پیکر اجتماع است و با درنظر داشتن روند تاریخی در رابطه با زنان می‌توان جایگاه زنان را در نظام هستی و نقش و تأثیر بسزای آنان را دریافت. زن در تمامی وقایع و فرآیندهای جاری در طول تاریخ ارتباط مستقیم داشته است.
زنان باایمان در این راه همانند زمینه‌های دیگر که در آن برادرانشان را یاری می‌کردند، به کمک مردان آمده و با او مشارکت فعال داشته‌اند. بنابراین سزاوار است اگر گفته شود: «همه‌ی سعادت‌ها از دامن زن بلند می‌شود و زن مبدأ همه‌ی خیرات است» و «اگر زن متحول شود، جامعه متحول می‌شود.»

مریم شمس کارشناس ارشدمعاونت پژوهشی وآموزشی
۱- المفردات، ذیل واژه بَلَغَ و لغت‌نامه‌ی دهخدا، ذیل واژه تبلیغ.
۲- Propaganda.
۳- دایره‌المعارف علوم اجتماعی، دکتر ساروخانی، ص ۵۷۷.
۴-پژوهشی در تبلیغ، ص ۸۰.
۵- تبلیغ از منظر دین، ص ۲۵.
۶- مزمل، ۵.
۷- رک: تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۱۶۸.
۸- مائده، ۹۹.
۹- نحل، ۳۶.
۱۰- کنز العمال، ج ۵۱، ص ۲۸۹.
۱۱- زن در آینه‌ی جلال و جمال، از ص ۲۹۸-۲۹۴، با تلخیص.
۱۲- درخشش زنان مسلمان در عرصه علم و فرهنگ در صدر اسلام، دکتر سهیلا جلالی
فهرست منابع:
۱. زن در آیینه جلال و جمال، آیه الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات دارالهدی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸.
۲. پژوهشی در تبلیغ دین، محمد تقی رهبر، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱.
۳. تبلیغ از منظر دین، حمید نگارش، سید علی مقیمی فرد، رضا رحمتی، انتشارات زمزم هدایت،
چاپ اول،۱۳۸۳.
فهرست منابع:
۱. زن در آیینه جلال و جمال، آیه الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات دارالهدی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸.
۲. پژوهشی در تبلیغ دین، محمد تقی رهبر، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱.
۳. تبلیغ از منظر دین، حمید نگارش، سید علی مقیمی فرد، رضا رحمتی، انتشارات زمزم هدایت،
چاپ اول،۱۳۸۳.

منبع : پژوهه دین