نگاه خسته بر پوسته زخمی شهر آشفتگی تصاویر و تبلیغات شهری سلامتی روان جامعه را می آزارد

صبح اول وقت از خانه بیرون می آییم راهی محل کارمان می شویم. سر بالا می بریم تا در آن صبحگاه که هوا هنوز از غلظت دود و آلایندگی ماشین ها آغشته و انباشته نشده است، یک دو نفس عمیق بکشیم که ناخواسته نگاه مان روی سینه دیوارها و وسایل اضافی یا غیر قابل استفاده برخی خانه ها که رنگ و لعاب شان زیر قشر زنگ زدگی و آفتاب محو شده است، گیر می کند. یک حس ناخوشایند احساس و روان مان را چروک می زند.
چند قدم تند و تیز برمی داریم. به چهار راه می رسیم. دیوار سیمان سفید یک ساختمان نو به خط درشت کج و معوج سیاه رنگ نوشته شده است: تخلیه چاه، رفع گرفتگی لوله.
تا روز قبل این نوشته نبود. بعد کنار آن، چند تا اطلاعیه و آگهی مراسم ختم و آموزش های خیاطی و کاریابی در ابعاد و رنگ های تند و سفید چسبانده شده است.
ریزش زرد رنگ مازاد مایع چسب به پایین دیوار شره کرده است. به سرعت می رویم با اولین وسیله نقلیه به طرف محل کار می رویم.
همه آنچه که در منظر بصری دیده ایم تا عصر آوار روح و فکرمان می ماند...
پدیده چرکین بودن دیوارهای بیرونی اکثر ساختمان ها، تبلیغات نویسی کالا و خدمات روی نماهای بناها، رنگ و رو رفتگی پارچه های مختلف اعم ازاطلاع رسانی و مراسم تاریخ گذشته بالای برخی بام ها، ساختمان های متروکه با در و پیکر و شیشه شکسته و بام هایی که تبدیل به انبار اسقاطی های خانگی شده و ایضاً ایوان مشرف به دید عمومی بسیاری از واحدهای مسکونی که به جای انباری، محل انباشت همه جور وسایل از دوچرخه گرفته تا کمد و رخت آویز و نردبان و... شده، همه مولد آلودگی بصری و روانی مردم شده اند.
● صبحگاهان در آرزوی چهره زیبای شهر
تا آستانه در ورود به مغازه اش رفته است که می روم و درباره مناظر آشفته سطوح دیوارها ناشی از انبوه تبلیغات تجاری و خدماتی و اطلاعیه ها، بدنه چرک بناها و نماهای زشت بصری طبقات فوقانی از انباشت وسایل ضایعاتی و یا مازاد، سوال می کنم.
«حاجیان منش» مغازه دار کفش فروشی، اما پیش از آن که پاسخ دهد، به عنوان یک نمونه، سطح دیوار جنب مغازه که پوشیده از آثار کهنه و بدمنظر چنین پدیده ها است نشان می دهد.
او نخست علت این زشت سازی دیوارها را عملی غیرقانونی و بدون مجوز از شهرداری- سازمان زیباسازی- می خواند و با اشاره به این که همه مردم صبح که از خانه شان بیرون می آیند طبیعتاً دوست دارند شهر و دیوارها و چشم اندازهای ساختمان ها را زیبا و منظم ببینند اما نازیبایی ها احساس را کدر می کنند، می افزاید: «خداوند زیباست و زیبایی ها را دوست دارد. از طرف دیگر، هیچ آدم معقول و منظمی از زیبایی و مناظر روحنواز بدش نمی آید. به نظر من، جلوگیری از این آشفتگی و بی نظمی ها وظیفه سازمان زیباسازی شهری است اما در عین حال وظیفه من و دیگر شهروندان است که در پاکیزگی و زیبا نگهداشتن دیوار ملک و نمای خانه خود و حتی همسایه مشارکت داشته باشیم تا مناظر زشت نباشند روح و خلق مان را آزرده نکنند.»
● چشم اندازهای ناپسند خلأ همکاری فرهنگی
زیبایی، تمیزی و قشنگی مناظر را همه دوست دارند اما خیلی از ما شهروندان این گونه چشم اندازها را در شهرمان نمی بینیم! برای این که وجود ندارند.
حتی در ساختمان های جدید، منظره های ناپسندی مثل آویز کردن رخت، تلمبار کردن لوازم مازاد و یا غیرقابل استفاده خانگی در بالکن ها و روی بام ها نماهای زشتی را در نظر دید مردم می آفریند.
این مطالب را «صالحی» شغل آزاد، می گوید و با تاکید بر این که رزق چشم انسان مناظر خوب و دلپذیر است، درباره راهکارهای زیباسازی چشم اندازهای شهر، می افزاید:«متاسفانه اگر مردم پیگیر این گونه زشت سازی های شهری شوند نتیجه ای نمی گیرند و مثلاً از طریق شماره تلفن برچسب اعلان تبلیغات کالا که روی دیوار و درها نصب کرده اند با شخص مسئول تماس گرفته و اعتراض شده است اما طرف وسط صحبت معترض، تلفن را قطع کرده است.»
به باور این شهروند، برای خنثی کردن این پدیده های کریه بصری می باید از فرهنگ سازی مردم و در ارتباط با پاکیزه نگهداشتن دیوار ملک شان شروع کرد.
وی لیکن همچنان تاکید دارد:«مردم باید درباره زیبا نگهداشتن محدوده زندگی شهری همکاری جمعی کنند و اگر می بینند کسانی روی دیوار ملک شخصی و یا دیگران اطلاعیه های تبلیغاتی، شعارنویسی و یا با قلم رنگ، اعلان خدماتی می نویسند، انتقاد کنند و همه چنین رای و نظری داشته باشند.»
وی می افزاید:«اما اغلب ساکنان خانه ها و صاحبان مغازه ها نسبت به این پدیده های زشت سازی بصری بی تفاوت هستند. لذا شهرداری- سازمان زیباسازی- در قبال دریافت عوارض، یکی از خدمات شان، زیباسازی نماهای شهر و حفظ آن است که البته در بعضی از مناطق و محیط های شهری این توجه را دارد لیکن مساله مربوط به تمام شهر است.»
● تصاویر خشن، خستگی، عصبیت و افسردگی
«محمد کیوان زاده» پژوهشگر و روان شناس، اشکال و تصاویر بصری متضاد در محیط شهری را عامل ایجاد خستگی و عصبانیت در افراد می داند که این حالت نیز سبب انتقال وضعیت روحی اشخاص به دیگران می شود.
وی از دید روان شناسی و دید بصری، به موضوع می نگرد:«اشکال ناهمگون در شخص دو حالت به وجود می آورند. شخص وقتی در منظر بصری ناهمگون محیط زندگی روزمره باشد دچار نوعی حالت خستگی و افسردگی می شود.
این تاثیرگذاری روانی باعث می شود شخص صبح که از خانه بیرون می آید تا راهی محیط کار خود شود، آن حالت کسالت روحی خود را به دیگران منتقل می کند. در محل کار خود نمی تواند کارش را به درستی انجام دهد چون دچار خمودگی شده است.
از سوی دیگر وقتی شخص این اشکال ناهمگون را می بیند چون خشن و با محیط ناهمگون هستند، موجب ایجاد عصبانیت او می شوند و در طول روز حالت عصبانیت خود را به دیگران انتقال می دهد. لیکن وقتی دیوارهای شهر با رنگ های شاد مثلاً رنگ آبی و نقاشی های خیابانی و یا زیر پل ها و در مناطق عمومی در منظر بصری مردم باشند، آرامش به بینندگان می دهند و از تنش های روزانه شان کاسته می شود. لذا چه بهتر اشکال بصری خشن و مناظر زشت نماهای ساختمانی که در سطح شهری موجودند، جمع آوری شوند و به جای آنها اشکال و تصاویر را طوری فراهم و دلپذیر کنیم که به فرد و افراد نوعی آرامش بدهد و تنش های روزمره شان را کم کنیم.»
وی به ضرورت ایجاد شادابی و نشاط در جامعه تاکید می کند و می گوید:«وقتی که افراد این اشکال موجود در بدنه شهری را در منظر دید خود نداشته باشند حالت افسردگی شان کاهش می یابد، در کل، جامعه شاد می شود. شما وقتی هنگام رانندگی در خیابان ها به جای اشکال خشن- سوای رانندگی دور از احتیاط و رعایت برخی- با اشکال روحنواز، دلپذیر و خوب مواجه می شوید و حتی نگاه گذرا که در حافظه کوتاه مدت اثر می گذارد، باعث ایجاد آرامش می کنید».
این روانشناس یک مثال می زند:«دیوارهای بیرونی، مهدهای کودک، کودکستان ها و دبستان ها را می بینم که اشکال شاد با کاربرد رنگ های شاد، نقاشی شده اند. این اشکال موزون و خوب که در منظر بصری کودکان است بدان دلیل در سطح دیوارهای بیرونی تصویرسازی شده است که بچه ها موقع ورود به محیط آموزشی خود احساس آرامش می کنند چون بچه ها از دیدن اشکال و رنگ های شاد، اضطراب شان کاهش می یابد. اضطراب از آن جهت که کودکان هنگام بیرون آمدن از محیط خانه، دچار تنش روحی می شوند. با دیدن آن تصاویر با آرامش بیشتر وارد محیط آموزشی خود می شوند.»
● هنوز کاری انجام نداده ایم
«کیوان زاده» پژوهشگر و کارشناس ارشد روان شناسی، در ارزیابی خود از موقعیت کنونی زیباسازی نماهای شهری و انضباط در همگون سازی نیازهای روحی مرتبط با مناظر بصری در محیط زیستی جامعه بر هماهنگی از جمله دستگاه های مسئول ذیربط تاکید می کند. او در این باره می گوید «باید که تعاملی بین روان شناسان با سازمان های مربوط محیط شهری وجود داشته باشد.
در آن صورت با تعامل این دو گروه محیط شهری طوری فراهم می شود که افراد هنگام تردد در معابر شهری با اشکال ناموزون برخورد نداشته باشند و با استفاده از دانش روان شناسی، رنگ ها و زیباسازی نماهای شهری، محیط آرامی برای جامعه فراهم می شود».
وی با اشاره به وضعیت کنونی زیبا منظری نماهای ساختمانی شهری معتقد است که هنوز کاری - فراگیر و جامع- در جهت پیشبرد اهداف مربوط به زیباسازی شهرمان انجام نداده ایم اگرچه الان در پارک هایی فرهنگسرا و محیط فرهنگی ایجاد شده و اتوبان ها روشنایی دارند، ولی در زمینه این که اشکال و تصاویر بصری به صورت موزون در بدنه مناظر بصری داشته باشیم، کاری انجام نداده ایم.
چرکین بودن پوسته نمای شهری؛ دیوارها و درهای آبله گون از انواع تبلیغات کالا، اطلاعیه های مختلف اعم از مراسم، تدریس خصوصی، کرایه جرثقیل، خدمات اتومبیل، داربست و... و... همه و همه نشان از سابقه نبود یک نظام هماهنگ و کافی در منع یا در قاعده مند کردن این گونه دیوارنویسی ها و چسباندن آگهی های خیابانی- شهری دارد. پنداری دیوارها برای همین آشفتگی های آلوده کننده بصری و روانی مردم، ساخته و ایجاد شده است!
از منظر دیگر باید گفت این پدیده کریه و بدون هیچ کنترل پایدار و نظم که هر بیننده را به افسردگی و خستگی و ضمناً بی خبری از آثار پنهانی چنین شیوه های بدنمایی و چرکین بودن بناهای شهری سوق خواهد داد، در واقع از خود مردم به خود مردم برمی گردد. چرا که دیوار هر خانه و مغازه و کارگاه جزو ملک شخصی مالکان آن اماکن است. بنابراین حفظ پاکیزگی و ترمیم و رنگ و زیبا نگهداشتن آن ها هم به عهده صاحب شان است.
ازبعد کلان سویه دیگر زیباسازی و نظافت شهری به دلیل مسئولیت کلان شهری به عهده عوامل و مدیریت شهری است- حداقل کمک به لزوم آسایش روانی شهروندان به نظر می آید از الزامات اجرایی مدیریت ها است. - همچنان که در بسیاری از امور شهری- اجتماعی، تدابیر و مدل های ایمنی طراحی و اجرا می شود.
● فهم زیبایی شناسی
«بهمن امامی» پژوهشگر علوم ارتباطات، موضوع آلودگی های بصری مناظر و چشم اندازهای شهری به لحاظ انتقال مفاهیم گوناگون و اصولاً هر پدیده ای که منظر نگاه واقع می شود را نخست از زوایای ارتباط اتفاقی و ارتباط عمدی برمی تاباند و سپس به واکاوی ارتباط عملی از جنبه هایی تحت عنوان اطلاعات زیبایی شناسی و اطلاعات عملی می پردازد. از آنجا که فهم زیباشناسی نزد افراد و حتی ملت ها،بسیار متفاوت است، بنابراین ضروری می داند طراحی های بصری برآمده از تولیدات علمی، ادراک زیبایی در قالب تبلیغات و اطلاع رسانی را به مردم جامعه مان به گونه ای منتقل و بیان کنند که آنان احساس شادمانی کنند نه دچار آزار بصری شوند. وی با این نگاه، معتقد است که پروسه چشم اندازهای بصری، بدون برنامه ریزی علمی و زیبا- شناختی- روان شناسی و نیز طراحی پلاکارد، تبلیغات و... موجب بی نظمی در قواعد تصویری- بصری شهری می شود.
این مدرس دانشگاه، همچنین در ارزیابی خود از وضعیت عناصر نازیبایی بدنه بیرونی ساختمان های شهری که عمدتاً چهره آبله گونی مزمن دارند-، ناخواسته حس بصری شهروندان را آزار می دهند و به صورت مرموز، روان را دچار آسیب می کند، می گوید:«هر چیزی که در مقابل چشم انسان ظاهر می شود می تواند مفهوم ارتباط بصری داشته باشد مثل ابر، شاخه گل، یک طرح فنی، کفش، یک اعلان تلگرام و از لحاظ ظاهری یک پرچم و تصاویر از ارزش های متفاوتی بر حسب موضوعی که دارند، برخوردار شده اند و هر یک اطلاعات مختلفی به ما- به عنوان بیننده- منتقل می کنند» وی با دسته بندی پیام هایی که موقعیت های متفاوت در مقابل چشم رهگذران می گذارند می گوید:«ارتباط اتفاقی ارتباط عمدی عمده ترین پیام این تصاویر هستند.»
به گفته وی، ارتباط بصری، اتفاقی شبیه به ابرهایی هستند که در آسمان می گذرند.
ارتباط بصری عمدی، آن توده های کوچک دود ابر مانند هستند که زمانی سرخ پوستان به منظور ایجاد ارتباط بین خودشان مورد استفاده قرار می دادند و وسیله رمز شخصی،اطلاعات دقیقی به صورت پیام می فرستادند...
-« در شهر می خواهیم ارتباط بصری عمدی ایجاد بکنیم. این ارتباط به نوبه خود می تواند از دو جنبه بررسی شود، اطلاعات زیباشناسی و اطلاعات علمی. برای اطلاع علمی که محتوای زیباشناسایی آن ها درنظر گرفته نمی شود، می توان مواد طرح های فنی یا عکسی از جریانات تابع، اخبار تصویری تلویزیون یک علامت را هنمایی و رانندگی و از این قبیل را مثال زد.»
اگر دستکش و یا چترمان را در یک هوای بارانی گم کنیم ممکن است به فکر هزینه جایگزین آن نیفتیم اما به فکر سرما و آسیب و عوارض آن می افتیم. از تاریکی می خواهیم عبور کنیم توجه می کنیم با چاله ای مواجه نشویم و ... صدها مثال دیگر.
اما خیلی از ما مردم به فرآیندهای کارهایی که دیگران انجام می دهند و یا خود از سر غفلت ایجاد می کنیم، عمدتاً خبر نداریم اگر خبر هم داریم اعتنا به پساوردهایش نمی کنیم.
اگرچه مدیریت های موظف مسئول، گوشه چشمی به سلامت دارند در حالی که پدیده ای همچون کریه کردن و زشت سازی نماهای شهر، از اتفاقاتی است که ضربه های پنهان و بی صدا به روان همه مردم وارد می کنند.
نارسایی های فرهنگی در هر زمینه می توانند عوامل انتقال انواع آلایندگی های فکری، روانی، واماندگی، افسردگی، بی ارادگی و ... باشند.
یک فرد بی خبر فرضاً از آلودگی صوتی، صدای باندهای ضبط خودرواش را تا فاصله ده ها متری، بلند می کند غافل از آن که خود نیز از آسیب های شنوایی و روانی آن مصون نمی ماند اما آلودگی صورتی حداقل صدا هم دارد ولی آلودگی های بصری، تاثیر آنی آن چنان ملموس ندارد اگرچه در ضمیر، دچار ناراحتی روحی می شویم ولی عکس العمل ظاهری کم و یا نامحسوس است.
لیکن باید دانست - شاید هم می دانیم- که پدیده های کریه و روان فرسا که همه و همه روز در سطح شهر می بینیم را تنها با یک اخم نارضایتی و چشم پوشی از سر سلامت خود باز نکنیم زیرا آثار متداوم این آشفتگی های در و دیوار و نمای شهری باعث غلظت کسالت ها و اندوه ها می شوند.
تاثیری که به تندرستی می زنند به نقل از یک مقام سازمان زیباسازی شهرداری تهران، همچون شنیدن خبر ناگوار از دست دادن یکی از بستگان است که آدم به شدت دگرگون می شود... خستگی ها و بی حوصلگی ها و عصبانی شدن ها را تنها از اوضاع ناجور اقتصادی و ترافیک پیچیده شده در متن زندگی و ... و ... ندانیم. زشت بودن مناظر رو به روی دیدمان، آونگ ضربه های پنهانی است.
● نبود آراستگی علمی در نمای بیرونی
«بهمن امامی» پژوهشگر و مدرس علوم ارتباطات، معتقد است هر آنچه که در منظر مردم قرار می گیرد دارای مفاهیم ارتباط بصری هستند و پیام های تبلیغاتی، و تصاویر چرک شده مخل آرامش روان اند که در موقعیت های متفاوت که در افق نگاه انسان قرار می گیرند اثرگذارند.
وی از راهکارها می گوید:«یک چاره و راهکار زیباسازی مناظر پوسته بیرونی شهری هماهنگی یکپارچه و نظارت متمرکز مناطق ۲۲ گانه شهرداری در طراحی های بصری است.
نکته دیگر آن که شهروندان معمولاً در اطلاع رسانی، آموزش، خدمات و ... نیازهایی دارند که باید از طریق تبلیغات استاندارد توسط سازمان های مختلف محقق شود.
وی در خصوص تنوع و فراوانی سلایق در پروسه زیباشناختی پدیده ها و لزوم ارائه طرح های بصری توام با پیام های علمی قابل درک مردم، توضیح بیشتر می دهد:«شناخت زیبایی پدیده های بصری برای افراد مختلف یکسان نیست بلکه به عده جمعیت ملت های جهان، درک های مختلفی از زیباشناسایی وجود دارد، به همین دلیل می توان زیباشناسی خاص در طراحی های فنی یا در تصاویر- عکس- از جریانات روز مطرح کرد اما در این مورد لازم است که طرح های بصری و داده های علمی آن ها قابل درک برای مردم باشد.
با اجرای این تعاریف بصری در تصاویر، پلاکادرها، پوسترها یا حتی اعلانات و خلاصه، در زیبایی نمایی دیوارها می توان شهر را به زیور زیبا شناختی دلپذیر آراسته کرد. به گونه ای که در روحیه مردم شادی ایجاد کند نه اندوه و افسردگی به واسطه آشفته سازی مناظر بصری!»
وی بر این باور است که آراستگی موزون شهری بدون برنامه ریزی علمی و روان شناسانه توسط طراحان و متخصصان تبلیغات، منجر به هرج و مرج در نظام تصویری شهر می شود و پیام هایی که به مخاطبان داده می شوند در حقیقت، شهرنشینان را کسل و غمین می کند زیرا هر پیام یا پدیده منفی از این رهگذر، روی روان و کارکرد روزانه و اجتماعی اثر می گذارد.
در این پروسه، کاربرد فیلترهای حسی، عملی، فرهنگی، مفهوم پیامی- بصری و ارزیابی برای توازن بصری- روانی اعمال می شود.
لذا مهندسی فرهنگی در ارتباط با زیباشناسی در شهرها- خاصه کلان شهرها و علی الخصوص تهران- از اهمیت فراوانی برخوردار است.
در چنین حالتی، پیام های بصری که محتوی اطلاع رسانی شامل بافت، ساخت و حرکت هستند، می توانند در مردم نیز انرژی مثبت ایجاد کنند.
● مساعدت مردم بدون توان اجرایی
یک صحاف می گوید دو روز هر هفته که برای رسیدگی به امور شغلی خود به شهر می آید از آشفتگی نماهای بسیاری از بناها و دیوارهای چرک، وضع روحی اش به هم ریخته می شود.
«مشایخ» نیز همچون اکثر شهروندان می گوید صبح که از خواب برمی خیزد و عازم محل کارش می شود دوست دارد هر آنچه در بدنه بیرونی شهر می بیند آرامش بخش و زیبا باشد لیکن آن گونه نیست:-«کثیفی دیوارها از آگهی های تبلیغاتی و دست نوشته هایی با قلم رنگ سیاه، قرمز و... کارهای خدماتی و یا مناظر ساختمان های مخروبه و بالکن های انباشته شده از وسایل کهنه و خرده ریز اثاثیه رنگ و رو باخته را که نگاه می کنم حالم خراب می شود.»
او تعریف می کند: محل کارش یک بخش در خارج از شهر و یک قسمت هم در داخل شهر است. هفته ای دو روزی که به شهر و محل کارش می آید از دیدن اوضاع بد ترکیب دیوارها و نماهای چرک و در هم ریختگی درون ایوان های مشرف به گذرگاه های عمومی، آرامش روحی اش به هم می ریزد. لیکن وقتی به محل دیگر کار خود در اطراف شهر، می رود، آسمان شفاف و زیبا و فضای باز و گسترده، احساس آرامش خاطر می کند.
از این «صحاف» می پرسم به نظرش چه کارهایی باید صورت گیرند تا نماهای شهرمان آرامش بخش شوند؟ پیشنهادی که می کند در عین حال که تاکید بر وظیفه شهرداری دارد، مساعدت مردم در نظم و زیباسازی را مطرح می کند.- «شهرداری در وهله اول مسئولیت نظافت و ساماندهی طراوت بخشی شهری را دارد.
براساس توان اجرایی، برای خوش منظر کردن و نظم و نظافت نماهای شهری از مساعدت مردم، خانواده ها و مغازه داران- در حد توان شان- کمک مالی بگیرد ولیکن کار را اجرا کند. رنگ شعار نگیرد همانطور که شهرداری ها باکاربران و بهره وران- صاحبان شرکت ها، کارگاه ها و ...- که برچسب تبلیغاتی روی در منازل و دیوارها نصب می کردند، برخورد و اقدام کردند و الان بسیار کم شده است، درباره نماهای بصری شهری اقدام کنند.»
● یک صدم تبلیغ تنقلاتی هزینه ارتقا فرهنگی شود
«وثوق» شغل آزاد دارد اما موقعی که می بینم از روی بدنه یک پست برق، ته مانده کاغذ یک اطلاعیه را جدا می کند، نزدش می روم و می پرسم: به نظر شما چرا برخی افراد، با چسباندن آگهی ها و دست نویسی ها، دیوارها را بدمنظر می کنند؟ می گوید :« چون فرهنگ شان بالا نرفته است، متوجه نیستند که با چسباندن و یا با رنگ نویسی برای آگهی و تبلیغات، منظر بصری عمومی را زشت و آزاردهنده می کنند.
مسلماً هر کس در هر جا بوی خوش عطر استنشاق می کند، لذت می برد اما اگر جایی مزبله و آشغال باشد، احساس ناخوشایندی به انسان دست می دهد مثل همین درو دیوارها و چشم اندازهای گذرگاه ها که بدمنظر هستند.
زیبایی های محیط در روحیات و شاد بودن همه مردم اثر مثبت و خوبی می گذارد.
به همان نسبت هم زشتی ها در منظر نگاه، آدم را غمگین و ناراحت می کنند.»
وی به عنوان راهکار می گوید:«باید روی فرهنگ و رفتارها کار اجرایی و تبلیغی شود. حداقل آنقدر که برای تنقلات رایج در تلویزیون و رسانه های دیگر تبلیغات می شود، یک صدم هم برای بالا رفتن فرهنگ زیبا نگهداشتن شهر و محیط مان تبلیغ شود.»
● لزوم هماهنگی متمرکز در تصویرپردازی ها
«امامی» مدرس دانشگاه، در نگاهی کلی از اوضاع نماهای کنونی شهر تهران به برنامه ریزی، هماهنگی و نظارت متمرکز در این موضوع، اشاره می کند.
وی می گوید:«باید چه از نظر هماهنگی و برنامه ریزی شهری ۲۲ منطقه شهرداری تهران در طراحی های بصری و چه از بعد نظارتی بر آن ها در کانونی متمرکز، اقدام و کارسازی شوند تا بتوانند الگوی نماهای بیرونی ساختمان ها با هدف آسایش بصری شهروندان را محقق کنند.
نکته دیگر این که باید بتوانند ارتباط درستی بین شهروندان ایجاد کنند. بپذیریم که شهروندان در تمامی مناطق شهری نیاز به آرامش بصری و نیز اطلاع رسانی، آموزش، مصرف، توزیع یا خدمات متعادل لیکن کافی، دارند.
این موارد از طریق تبلیغات توسط سازمان های مختلف، لزوماً می باید انجام شوند.
در هر زمینه، به مردم اطلاعات دقیق داده و نیز تشویق به مشارکت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی شوند حتی از نظر ورزشی هم می توان وظایف ارتباطات بصری را جامه عمل پوشاند.»
● آلودگی های بصری و روان خسته شهروندان
در مقدمه گفت و گو با «مهندس مهدی گلشنی» معاون آموزشی و امور مناطق سازمان زیباسازی شهرداری تهران، فهرست وار، شمه ای از وضعیت چرکینی دیوارها مضاف به وصله های رنگارنگ کوچک و بزرگ انواع تبلیغات و اطلاعیه های چاپی و بعضاً هم با خطوط درشت سیاه رنگ و ... کارهای خدماتی، تبدیل شدن بالکن ها- که فلسفه شان جهت نشستن هنگام فراغت و تماشای چشم اندازهای گذرگاه و شهر، ساخته شده است- به انبار لوازم اسقاطی و مازاد و موارد دیگر، منظره زشت بناهای فرسوده بلااستفاده که برخی نیمه ویرانه شده اما بر تارک گذرگاه ها، ماندگارند و ... و ... تعریف می کنم.
وی با اشاره و تاکید بر این که مسئول- حفظ و پاکیزگی- نماهای شهری خود مردم هستند می گوید: وقتی که یک ملک را خریداری می کنیم، جداره- دیوار- آن را هم خریداری می کنیم و وظیفه نظافت اش را نیز داریم به همین اندازه که به زیبایی دم خانه مان اهمیت می دهیم.
اما نمای خانه که جزوی از ملک است، کمتر مورد توجه قرار می دهیم. در چنین وضعیتی در سطح شهر، عادت شده که شهرداری مسئولیت نظافت جدارهای شهری را داشته باشد در صورتی که صاحبانش خود مردم هستند. از طرف دیگر، این آلودگی صرفا بحث دیوارنویسی یا مثلاً یک ساختمان نمای - زیبا- نداشته باشد، نیست، بالکن هایی پر ازوسایل اسقاطی هستند که به شهروند، آلودگی بصری تحمیل می شود. باید بپذیریم که آن نما- کلاً هر نما- فقط بحث مسقف برای مالک ندارد، بحثی است که زیانش هم به من- نوعی- وارد می شود.»
معاون آموزشی و امور مناطق سازمان زیباسازی شهرداری تهران، به یکایک عناصر اشاره می کند: «آلودگی های بصری در معابر عمومی مورد مشاهده؛ بالکن ها، زواید- نماها، تابلوهای ناقص یا شکسته و عبور سیم های بی نظم و آشفته برق مصداق های آلودگی بصری هستند که ما را از لحاظ روانی خسته می کنند و قطعاً برای همه مردم پیش آمده است که از این وضعیت احساس خستگی شدید می کنند که علت کاملاً ناشی ازآلودگی- مذکور- است که شهروندان را از نظر روانی شدید، دچار خستگی می کنند.»
عادت و یا غفلت تاسف باری است که خیلی از افراد حتی خشن بودن چشم اندازها و زشت کاری های غیرمسئولانه آلوده کردن دیوارهای شهر را هیچ جدی نمی گیرند و راحت از این پدیده های نازیبا و زیان بار می گذرند اما هرگونه و هر قدر بی توجهی نسبت به این اوضاع روانسا باشیم، اصل صورت مساله می ماند و آن آثار نهایی هولناک تنها همین مورد زشت سازی در و دیوار و نماهای محیط زیست مان است.
● شوک پنهان
گفته «مهندس گلشنی» در این باب را می خوانیم: «براساس یک بررسی روان شناسی انجام شده، چنانچه فردی حین رانندگی با ماشین شخصی خود، فاصله خیابان انقلاب تا میدان امام حسین را طی می کند و حواسش نیز به نماهای اطراف خیابان است آن قدر که - آثار بصری- روانی- نماها، تابلوهای شکسته، شعارنویسی ها و... و ... بر آن شخص تحمیل می شود، از نظر شدت روانی، معادل اتفاقی است که فرد مذکور از دست دادن یکی از بستگانش لطمه روحی می خورد. اما ما متوجه فرایندهای روانی زشت کردن نماهای محیط زیست مان نیستیم...»
شهر و شهرنشینی فرهنگ خاص خود را دارد. این فرهنگ در گسترش آلودگی های هوا، صوتی و بصری نقشی اثرگذار دارد.
متاسفانه تاکنون به آسیب های روحی ناشی از اینگونه آلودگی ها کمتر توجه شده است. در حالی که وجود سلامت روان در چرخه زندگی و توزیع روحیه و نشاط درونی جامعه و ایجاد و تعمیق روابط اجتماعی و فرهنگی اهمیت بسیاری دارد.
در این سلسله گزارش به هزینه های ناشی از بی سلیقگی برخی افراد در آرایش چشم اندازهای شهری پرداخته ایم که در نمایی زشت سازی، خش بارگی دیوارها، بالکن ها، بام ها و حتی خش گذاری بر تابلوهای اطلاع رسانی جلوه می کند! به راستی هزینه، صدمات روحی و روانی جامعه از این نوع آلودگی های شهری را چه کسانی و چه دستگاههایی می پردازد؟
... جدای از عوامل و عاملان به وجود آورنده منظرهای کریه و زیان بار که تنها به فکر داد و ستد مالی خوداند، در بعد دیگر دیده می شود یک خش نازک وکوتاه روی بدنه اتومبیلی وارد شود، مالک آن چنان برآشفته می شود که گویی چه فاجعه ای رخ داده است و ... و یا تاخیر در قسط بدهی بانکی مستوجب جریمه می شود اما زخمه های روحی را نادیده گرفته ایم مشارکت مردمی از دیرباز در فرهنگ نیک سنتی همیشه وجود داشته و دارد .
رسیدگی به امور اجتماعی یکدیگر همواره مورد توجه ساکنان محلی و کسبه بوده است. تحولات اقتصادی و ظهور وسایل نوین ارتباطات طبیعتاً در حرکت زندگی نیز تاثیرگذار است. با افزایش جمعیت شهرنشینی و ماشینی شدن اکثر کارها وقتی روال متعارف این اتفاقات از حوزه نظم و قاعده، خارج می شود، برخی از مردم در بطن این دگرگونی ها خود نیز مزاحمت هایی مضاعف از جمله گزندهای روانی- فرهنگی در جامعه به وجود می آورند.
شتابزدگی و نادیده گرفتن حقوق شهروندی و از سوی دیگر گاه عقب ماندگی مدیریت ها در حاکمیت سیر تحولات و نظامندی ظهور پدیده های بازاریابی ها و ...، همه، حلقه های زنجیره ای را تشکیل می دهند که جمعیت شهری به مرور در حصار شهری با پوسته های بدترکیب ناشی از کج سلیقگی برخی روبرو می شوند.
یک بخش فرایند این چرخه ها، همین وضع موجود در مناظر بیرونی و چشم انداز دیوارهای آلوده به چرک و سیاهی، ایوان های شلوغ بسیاری از خانه ها و کارگاه های تولیدی است ضمن آن که در بسیاری از نقاط شهری ساختمان های فرسوده، مخروبه و بدون استفاده، سال ها در منظر عمومی رها شده اند. اما بخش دیگر از نابسامانی های چرکین نما، تحمیل هزینه ها در پاکیزه کردن دیوارهاست که در هر صورت از جیب مردم از جمله عوامل زشت سازی چشم اندازها، می باید هزینه شوند.
● مصونیت روان جامعه از هر نوع سهل انگاری
«مهدی راد» می گوید : فارغ التحصیل معماری داخلی (دکوراسیون) است. وی در پاسخ سوالم مبنی بر این که تاثیر روانی آلودگی های بصری ساختمانی و دیواره شهری چیست؟ می گوید:«در هر پروژه ای چنانچه مقوله زیباسازی و فرهنگ سازی را به صورت توامان دنبال کنیم، توانسته ایم، کاری را از نظر ساختاری، کامل ارایه دهیم. فرهنگ را اگر استنباطی از:«فهم و تعهد انسانی» بدانیم پس، فرهنگ داشتن برای هر فرد یک مسئولیت است. از این صحبت هایم نتیجه می گیریم که جامعه نیازمند نشاط و بدون پارازیت های دیداری و بصری را می توان و باید از هر نوع بی مسئولیتی، مصون کرد.
سپس شیوه های زیباسازی جدارها و ساختمان ها را با مدیریت کارآشنا و جدی، در قالب فرهنگ آموزی از طرق مختلف رایج کرد.»
وی در ادامه به راهکارهایی اشاره می کند:«باید ازعواقب زشتی و ناآراستگی و تخریب نماهای بصری تعریف جامعی ارائه داد.
زشتی ها را هم به لحاظ سلامت فکری و روحی و هم به لحاظ نارضایتی شهروندان، کالبدشکافی کرد. محاسن زیبایی های چشم اندازها را برشمرد. و این گونه شهروندان را توجیه کرد که چنانچه در و پیکر هر کوچه و خیابان سطح شهرمان نظیف و خوش و زیبا باشند، ناخواسته ضمیر و روان مان منبسط و آرام می ماند. رفتار و خلق مان هم قابل تحمل خود و مخاطبان می شوند.»
این شهروند نیز بر این باور است که فضاهای زیستی، قطعاً بر فکر و روان و فرهنگ مان تاثیر می گذارند. وی می گوید:«شما در یک فضا، مثلاً یک اتاق مسکونی چنانچه همه چیز، طراحی، رنگ ها، نورها و دکوراسیون براساس نیازهای روانی، مهندسی و معماری شده باشند، سلامت، رضایت و دلشادی ساکنان در آن فضا، پایدارتر می ماند. باید که زشتی های منظر نگاه را مقدمه ای از خود بیگانگی روحی بدانیم.»
«مهندس مهدی گلشنی» معاون آموزشی و امور مناطق سازمان زیباسازی شهرداری تهران، در بخشی از صحبت های قبلی خود که در شماره پیش مطرح شد، با بیان این که مردم مسئول حفظ پاکیزگی و نیالودن چشم انداز بالکن های انباشته از وسایل زاید ملک شان هستند، نیز معتقد است که آلودگی های بصری، روان ما و عموم مردم را خسته می کند.
این مقام مسئول سازمان زیباسازی شهرداری تهران، از صاحبان املاک و منازل می خواهد که چشم اندازهای ملک شان را پاکسازی کنند و به جای زواید آلوده کننده بصری- روانی، گلدان بگذارند که هم ارزش اقتصادی خواهد داشت و هم حقوق اجتماعی سایر مردم رعایت می شود:«این کارها نیاز به سرویس دهی شهرداری ندارند. سازمان نیز در این پاکیزگی همیشه کمک خواهد کرد.»
● نقش غیرقابل انکار مردم در ساماندهی زیبایی شهری
«مهندس گلشنی» همچنان تاکید بر وظیفه و مشارکت مردم در ساماندهی زیبایی دیوارها و ایوان های چشم انداز عمومی دارد. او می گوید:«در درجه اول بحث مشارکت مردم را داریم اما الان ما به جای مردم داریم وظیفه نگهداری جدارهای شهری را انجام می دهیم. در حالی که وظیفه افراد است نمای ملک خود را پاکیزه نگهدارد تا جدارهای شهری تمیز شوند. برای این کار، سرویس از شهرداری نیست زیرا این مطالبات آنقدرها نیست، فقط در حدیست که بالکن ها و نماها تمیز شوند و به جای زائده ها، گلدانهای گل گذارده شوند که لذتش را خود مالکان (ساکنان) ساختمان ها خواهند برد که صد البته ارزش اقتصادی برای شخص مالک و هم منفعت -آرامش روانی- عمومی و رعایت حقوق اجتماعی خواهد شد. در وضعیت کنونی، مردم چه گناهی - تقصیری!- کرده اند که هر روز شاهد آشفتگی نماها و درون بالکن هایی انباشت از ضایعات و یا زواید وسایل دیگران باشند. بنابراین، رفع این نازیبایی های چشم انداز در وهله اول وظیفه مردم است که نماهای ملک شان را پاکسازی کنند. ما به مسئولیت شهرداری پذیرفته ایم کمک کنیم نماها همیشه تمیز بمانند. دراین باره نسبت به پاکسازی در و دیوار و زواید و برچیدن تابلوهای اضافی اقداماتی صورت گرفته است...»
از وی سوال می کنم: اصولاً سازمان در رفع زشتی های چشم انداز جدارهای شهر چه برنامه هایی دارد؟ می گوید: «از جمله طرح ها، زدودن آلودگی بصری، اضافات در نماها، تعویض سایبان و تابلوهای ناقص و همچنین طرح استقبال از بهار و پاکسازی جدارها در کنار وظایف مستمر سازمان، در ادارات زیباسازی ۲۲ گانه شهرداری انجام می شود. لیکن بحث برچسب و پوستر تبلیغاتی، کار یک عده متخلف است که زیرنظر اتحادیه های صنفی مربوطه نیستند و مجامع صنفی آن ها را تایید نمی کنند. آنان با تبلیغات این گونه روی نماها، خسارت بصری و روانی به مردم می زنند.
لذا ما مسئول نیستیم. لیکن در این بخش با پیگیری های مصوبات اجرایی و شورای شهر تهران حدود ۳-۲ سال است که با همکاری دستگاه قضایی برخورد حقوقی با عوامل برچسب ها روی دیوارها و نماها، صورت می گیرد و توانستیم با تشکیل پرونده هایی جریمه های لازم را اعمال کنیم، لذا پروژه پاکسازی برچسب ها و پوسترها انجام می شود اما حجم فعالیت در امر برچسب ها زیاد است. در عین حال فعالیت های حقوقی به صورت بازدارنده با هدف ریشه کن کردن این معضل ادامه دارد.»
● پایان خط فعالان برچسب های تبلیغاتی
«گلشنی» در ادامه این بخش از صحبت خود، به نوعی، خبر از پایان خط فعالیت عاملان برچسب های تبلیغاتی می دهد:- «به آدم های متخلف هشدار می دهیم که حاشیه امنیت شان در وارد کردن خسارات بصری- روانی به مردم، تمام شده است و در صورت تکرار چنین تخلفات، جرایم سنگین برای این قبیل افراد اعمال می شود.»
وی می افزاید:«معتقدم هیچ ارگانی در شهرداری وجود ندارد این قدر با مردم سر و کار داشته باشد. ما در سال بیش از پنج میلیارد تومان هزینه پاکسازی - جدارها- می کنیم که مردم اگر در تمیز نگهداشتن نماهای ملک شان به عنوان انجام وظیفه کوشا باشند، آن مبلغ هزینه می تواند صرف کارهای کیفی و ارتقای ساختاری در شهر شود.»
پذیرش و مشارکت عملی در فرهنگ سازی و حس مسئولانه مدیریتی در تبیین آن در لایه های گوناگون جامعه نقش اطمینان بخش در تحقق نیاز و خواستگاه جامعه دارد. شهروند آگاه از احساس مسئولیت در زیباسازی و زیبا نگهداشتن پوسته بدنه بیرونی شهر- که همه روزه در منظر او نیز است- با پیشگامی به سهم خود به سلامت روانی خود و دیگران احترام می گذارد که این نموداری نیز از ارتقاء شعور فرهنگی است.
یکی از هموطنانمان به نام «علی.ی.ح» که سال ها در کشوری ساکن بوده است تعریف می کرد، مرد خانواده ساکن طبقه ای در یک آپارتمان، با هزینه شخصی خود، سطح بیرونی دیوار ساکن آن سوی گذرگاه را رنگ آمیزی و منظری زیبا و خوش نما می کند. آن مرد دلیل این اقدام خود را چنین تعریف کرده که هر روز از محل سکونتش دیوار بی رنگ و کهنه آن سو در معرض نگاهش بوده است. از این لحاظ دوست نداشت منظر نگاهش، صحنه ای نازیبا باشد. به همین دلیل با پیشنهاد و رضایت آن همسایه روبرویی نسبت به خوش منظر کردن دیوارشان اقدام کرد. این نوع پیشگامی ها در پاکیزگی محیط شهری در هر جامعه ای نشان ازمسئولیت پذیری بیشتر مردم و مدیریت ها است.
● برنامه های فرهنگی- آموزشی ویژه شهروندان
«مهندس گلشنی»، درباره این که سازمان زیباسازی شهر، در بخش آموزشی، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی چه کارهایی کرده است؟ می گوید:«حدود سه سال است که محور کار را تمرکز آموزشی تعریف کرده ایم. بر این باوریم که هزینه کردن ها در دراز مدت به صرف شهرداری است. در این جهت با شناسایی مخاطبان، برنامه هایی از طریق محیط شهری برای هر قشر این مخاطبان گذاشتیم: دانش آموزان، بزرگسالان و طیف های مختلف دیگر. این اقدام با وجود فضای تبلیغاتی که در اختیارمان است، در قالب پیام های آموزشی صورت گرفته است. از طریق ارتباط مستقیم با شوراهای محلی توانستیم همه نیازها را شناسایی کنیم ضمن آن که کارهای شهرداری و هم کارهای دیگر برای مردم باید را انجام می دهیم. تاثیر این اقدامات خوب بوده است و مردم شناخت بهتری از زیباسازی پیدا کرده اند.
موضوع دیگر برای سومین سال، انتخاب شهروندان در زمینه زیباسازی شهر (نمای ملک خود) است که در «روز زیباسازی» ۲۱ اسفند ماه از این افراد تقدیر می شود.
برنامه های آموزشی ویژه ای برای کودکان با هدف تعریف مفاهیم زیباسازی با اجرای تئاتر، کارهای عروسکی و انیمیشنی در سطح شهر (مناطق ۲۲گانه شهرداری) در دستور کار قرار داده ایم.»
● تهران ظرفیت شهر زیبا را دارد
وی درباره ارزیابی خود از وضعیت زیباسازی شهر تهران می گوید:«در بحث ارزیابی نمی توانیم ادعا کنیم شهر ایده آل داریم ولی می گویم تهران پتانسیل یک شهر زیبا شدن را دارد.
جاذبه های طبیعی، فرهنگی، گردشی، آثار تاریخی و فضاهای ارزشمند داریم که می توان تهران را تبدیل به یک شهر زیبا با استانداردهای مطلوب کرد. برای نمونه، خیابان ولی عصربا انبوه درختان طرفین آن، به تنهایی یک عنصر به تمام تاثیرگذار زیبایی است اما اگر این درختان نباشند؟... آن زیبایی طبیعی بصری هم نخواهد بود.»
«مهندس گلشنی» تاکید می کند که چنانچه شهروندان وظیفه و مشارکت شان را در حفظ زیبایی شهری انجام دهند با تلاش این سازمان و سایر ادارات و مراکز می توان آن پتانسیل تهران در زیبایی شهری را محقق کرد. به گفته او سالانه یکصد میلیارد تومان فقط برای زیباسازی شهر هزینه می شود. لیکن تا مردم همت نکنند و وارد حوزه مشارکت نشوند، چهره شهر زیبا نمی شود.»

منبع : روزنامه کیهان