تعامل دین با توسعه فناوری اطلاعات

● جایگاه (۱)ICT در توسعه جوامع
امروزه توسعه جوامع، یكی از ضروریات زندگی بشر محسوب می‏شود كه حوزههای علمیه از آن مستثنا نیست؛ بلكه در جوامع علمی ـ فرهنگی به خصوص حوزه دین، نیاز بیشتری احساس می‏شود تا در راستای اهداف خود بتواند با فراسوی دنیای خویش به دور از موانع و چالش‏های حاصل از ساختارها و افكار سنتی ارتباط وسیع، سریع، عمیق و آسان‏تری برقرار كند و مخاطبان خود را به سطح بین الملل گسترش داده، اطلاع‏رسانی(۲) كاملی را به انجام رساند.
دو عامل اساسی و حیاتی «اطلاعات» و «ارتباطات»، توسعه را پایدار و پویا كرده و می‏تواند پیشرفت را در جوامع مختلف و به پایین‏ترین و ریزترین موقعیت‏های اجتماعی و علمی تسرّی دهد. ICT توسعه را از انحصار خواص در آورده، در معرض عموم جامعه قرار می‏دهد و ریشه‏های آن را در جامعه مستحكم كرد، توسعه را به صورت یك امر نهادینه برای آیندگان به ارمغان می‏گذارد و در یك جمله می‏توان گفت كه توسعه جوامع بدون ICTغیر ممكن و محال است.
جهت نیل به چنین جامعه توسعه یافته‏ای، باید تمامی ساختارهای موجود در جامعه را مجهّز به ICT و هماهنگ با آن نمود تا بتوان یك جامعه اطلاعاتی و ارتباطی(۳) ایجاد كرد. جامعه اطلاعاتی و ارتباطی به جامعه‏ای گویند كه تمامی فعالیت‏های اجتماعی جامعه به مقوله ICT وابسته باشد و مردم آن جامعه از ICT حداكثر استفاده را داشته باشند.
در چنین جوامعی، افراد خود را به یكسری اعمال و رفتارهای خاصی ملزم می‏كنند، كه گرایش به شبكه، همیشه در دسترس بودن، وابستگی به ابزار ICT و توانایی همیشه به روز بودن اطلاعات را می‏توان از آن موارد برشمرد. نیل افراد جامعه به توسعه در زمینه ICT اثراتی همچون: ارتقاء سطح آگاهی عموم، انحصار شكنی مخاطبان خاصّ مراكز علمی و فرهنگی، از بین رفتن فاصله‏ها، حذف محدودیت آزمون و جلسات مراكز علمی و آموزشی از راه دور و تبادل و ارتقاء فرهنگ اشاره نمود.
بنابراین، باید اذعان داشت كه باید بسترسازی مناسبی جهت استفاده از ابزار ICT انجام داد و استفاده مستمر از امكانات و اطلاعات جدید و به روز را سرلوحه كار قرار داد تا بتوان به جامعه‏ای توسعه‏یافته دست یافت.
● زمینه‏های نیاز حوزه دین به ICT
در عصر حاضر، ICT چنان تأثیری بر جوامع گذاشته است كه زندگی بشری بدون وجود آن بسیار مشكل و حتی در برخی عرصه‏ها غیر ممكن می‏باشد و در مواردی همچون ارتباطات قاره‏ای و كشوری و مبادلات تجاری و بازرگانی، بدون ابزار و سیستم‏های مخابراتی و ICT امكان‏پذیر نیست. در نیاز عادی جوامع از خطوط تولید و ارتقاء كیفیت محصولات صنعتی و كشاورزی گرفته تا مسائل پزشكی اتاق‏های عمل و یا مراكز بهداشتی روستاهای دور افتاده، همگی محتاج چنین فنّاوریای می‏باشند.
اگر بخواهیم خریدهای مهم را كه مستلزم هزینه‏كردها و سفرهای طولانی است انجام دهیم، اگر نیازمند بهره‏گیری از منابع پر حجم اطلاعاتی باشیم و اگر قصد ضبط اطلاعات در حجم زیاد و با عمر طولانی را داریم، بهترین مسیر كه كوتاه، سریع، مطمئن و ارزان میباشد، استفاده از ICTاست. همچنان كه در جدول نمایان است، همین خدمات و فواید گسترده ICT است كه باعث شده مردم جهان به سوی آن متمایل شوند.
تصویر نمودار تعداد سال‏هایی كه طول كشید تا استفاده‏كنندگان به تعداد ۵۰ میلیون نفر برسند(۴) در سال ۱۹۹۷م كاربران اینترنت در سطح جهان از ۸۲ میلیون نفر(۵) تجاوز نمی‏كرد؛ ولی در آغاز سال ۲۰۰۲ این آمار به ۴۸۰ میلیون كاربر می‏رسد و با محاسبه دو برابر شدن كاربران اینترنت در هر صد روز، پیش‏بینی می‏شود كه این تعداد در سال ۲۰۰۵ به ۷۲۰ میلیون نفر برسد. این سیر صعودی به زودی به جایی می‏رسد كه نیاز عمومی بشر به ابزار ICT یك امر بدیهی تلقی شود. و در این جهش، حوزه دین هم می‏تواند زمینه‏های بسیاری را برای خود تعریف كند و از این ارمغان قرن بیستم در راستای اهداف خود بهره‏ها ببرد و جایگاه خود را در گردونه اطلاعاتی و ارتباطی دنیا حفظ كند.
با بررسی و شناخت زمینه‏های ICT استفاده می‏توان علاوه بر ایجاد جذابیت و انگیزه‏های بهره‏وری، قدم‏های مطمئن‏تری برداشت و با بهینه‏سازی و منسجم كردن امكانات سرعت بیشتری به توسعه آن داد و بهصورت یك امر نهادینه تبدیل نمود. برخی از آن موارد، از قرار ذیل می‏باشد:
۱) تأمین پشتوانه تصمیم‏گیری
وجه تمایز انسان با سایر موجودات، تفكّر و تصمیم گرفتن بر مبنای آن می‏باشد. تصمیم‏گیری اساس كردار هوشمندانه است و در اصطلاح، به حركاتی هوشمندانه می‏گویند كه پشتوانه آنان تصمیمات درست و بجا بوده باشد. با تصمیم‏گیری مناسب می‏توان از فرصت‏ها بهره‏مند شد و معایب را برطرف نمود. در جامعه امروزی نیازهای زندگی بشری به‏سرعت در حال تغییر است كه شبهات، تردیدها، تهدیدات و در مقابل، فرصت‏های بسیاری را برای حوزه دین بوجود می‏آورد و با تصمیم‏گیری‏های مناسب می‏توان از حالت انفعالی درآمده بر شرایط موجود فائق شد. بدیهی است كه هیچ تصمیمی بدون پشتوانه اطلاعات مفید، فرجام مطلوبی ندارد و این اطلاعات است كه می‏تواند به تصمیمات درست و به‏موقع عینیت ببخشد.
ICT می‏تواند تأمین كننده چنین نیاز حیاتی و جایگاه و موقعیت حوزه دین باشد و در مواردی همچون: مدیریت بخش انسانی، مدیریت آموزشی، نظام مالی، نظام ساختار اداری، انتخاب و كشف ضرورت و اولویت مباحث مورد پژوهش، مخاطب‏شناسی، شناسایی ضعف‏ها و قوت‏ها بهوسیله مقایسه‏ها (comparisons)، می‏توان از ICT جهت رسیدن به تصمیمات صحیح و درست بهره‏مند شد.
۲) تأمین كمّی و كیفی اطلاعات پژوهشی
در گذشته كاربر جهت جمع‏آوری اطلاعات درباره پژوهش مورد نظر نیازمند صرف هزینه‏های بسیار و زمانی طولانی بود و چه بسیار تحقیقاتی كه به خاطر در دسترس نبودن اطلاعات كافی، در بین راه عقیم می‏ماند و یا از همان ابتداء شروع نمی‏شدند. اطلاعات مایه حیات تحقیقات و پژوهش است و حركت‏های علمی بدون اطلاعات لازم و مفید غیر ممكن می‏باشد. از طرف دیگر، سرعت و كیفیت دسترسی به اطلاعات دو عامل مهم در توفیق یك امر پژوهشی است و چه بسیار فعالیت‏ها و انگیزه‏های تحقیقاتی شخصی و گروهی كه به خاطر كندی دسترسی به اطلاعات كه آن هم نتیجه عدم كیفیت اطلاع‏رسانی است، رها و یا فراموش شده‏اند.
ICT می‏تواند تأمین كننده اطلاعات لازم و مفید با سرعتی بسیار بالا و با كیفیتی مطلوب و غیر قابل قیاس نسبت به طرق سنتی باشد و حوزه دین را در تأمین اطلاعات پژوهشی و پشتوانه تحقیقات یاری نماید. و زمینه تقویت انگیزههای پژوهشی را فراهم آورد. از آنجا كه در ICTاطلاعات به میزان فراوانی وجود دارد و این موضوع باعث می‏شود كه عطش دانایی و بیشتر دانستن را زیادتر كند، بنابراین این ابزار كارآمد می‏تواند نقش پژوهش‏زا بودن خود را ایفا نماید و به پرورش پژوهشگران بپردازد و این همان چیزی است كه حوزه‏های دینی به آن نیاز مبرمی دارند.
۳) جهانی‏سازی مخاطبان
یكی از پایه‏ها و اركان تبلیغ اصول و ارزش‏های دینی ـ مذهبی ایجاد ارتباط مطلوب با مخاطب می‏باشد. هرچه كیفیت رابطه بالاتر و راحت‏تر باشد، اثرگذاری آن عمیق‏تر می‏شود و نیز هرچه ارتباطات وسیع‏تر باشد، تعداد مخاطبان بیشتر شده، به تكلیف تبلیغی كامل‏تر عمل می‏شود.مخاطبان زیاد و استمرار مخاطب‏سازی خود یكی از قراین موفقیت می‏باشد و حوزه دین بدون مخاطب فقط جنبه علمی صرف پیدا می‏كند و از جنبه فرهنگی و جامعه‏سازی فاصله می‏گیرد؛ به بیان دیگر، حوزه دین نیازمند روابط گسترده می‏باشد تا بتواند به شكل موفق‏تری به وظایف درون سازمانی و بین سازمانی با مخاطبان عمل كند. جهت نیل به چنین اهدافی چاره‏ای جز استفاده از ICTنمی‏باشد.
به وسیله ICT می‏توان در موارد ذیل به ایجاد رابطه و تعمیق آن پرداخت روابط مدارس علمیه تشیع داخل و خارج از كشور با یكدیگر؛ در دسترس قرار دادن منابع علمی و دینی در سطح جهانی؛ به روز سازی اطلاع‏رسانی؛ سرعت‏بخشی در ارتباطات؛ در دسترس بودن شخصیت‏های حقیقی و حقوقی؛ توسعه كمی مخاطبان از داخل به دوردست‏ترین مناطق خارج از كشور؛ روابط حوزه دین با سایر حوزه‏های جامعه در داخل و خارج از كشور؛ اطلاع‏رسانی مراكز آموزشی و علمی به مخاطبان خاصّ خود؛ روابط اساتید، علماء، صاحب‏نظران و نظریه‏پردازان حوزه دین با یكدیگر؛ روابط مراكز تحقیقاتی و پژوهشی با یكدیگر؛ و روابط متقابل مراكز فرهنگی و تبلیغی با هم.
۴) كاهش هزینه‏ها
چه بسیار مراكزی بوده و هستند كه به خاطر تبلیغات ICT و هیاهوی ایجادشده، هزینه‏های گزاف مربوط به ایجاد، نگهداری و به روز كردن ICT و تأمین نیروی انسانی ماهر را متحمل شده‏اند؛ ولی نتوانسته‏اند دو اصل مهم ارتباطات و اطلاعات را محقق سازند؛ نه اطلاعات مفید و كارسازی ارائه می‏دهند و نه ارتباطات درستی برقرار می‏كنند.
از این‏رو، مشكلاتشان همچنان به قوّت خود باقی مانده و در سرعت‏بخشی به اطلاع‏رسانی افزایش چشم‏گیری نداشته‏اند و هنوزه كاربران و مخاطبان آنها باید جهت كسب اطلاعات و ایجاد ارتباط هزینه زمانی و مالی بالایی بپردازند؛ در حالی كه ICT بر مبنای كاستی هزینه‏ها و ازدیاد سرعت اطلاع‏رسانی استوار می‏باشد. امّا، نهادهای حوزوی می‏توانند با رویكرد و نگرشی صحیح به ICT در خصوص تأمین اهداف خود، كاهش هزینه‏ها و افزایش سرعت سرمایه‏گذاری كنند و در نتیجه گام‏های جدّی و نتیجه‏بخشی در مسیر توسعه این فنّاوری در حوزه دین بردارند.
● نقش حوزه دین در توسعه ICT
همان‏طور كه ICT به حوزه دین، مسائل و علوم دینی كمك‏رسانی میكند، حوزه دین هم نقش بسیار مؤثر و مفیدی را در توسعه ICT ایفا نماید. ICT ضمن تشویق اندیشمندان و محققان علوم دینی و كشاندن آنان در، عرصه فنّاوری، امكانات و ابزارهای راهگشایی را فراهم كرده، فرصت‏ها و زمینه‏های مناسبی را در خصوص پیشبرد علوم اسلامی ایجاد مینماید.
۱) مشروعیت بخشی
نظام، سازمان و ساختار اداری حوزه‏های علمیه، علماء و مراجع، مراكز علمی ـ پژوهشی و مراكز فرهنگی ـ تبلیغی نیز هر كدام به عنوان بخشی از حوزه دین می‏توانند وظایف خود را در راستای تحقق بخشیدن بخشی یا تمامی موارد توسعه ICT انجام دهند تا همچون قرون پرافتخار گذشته، در نوآوری‏های مفید و فنّاوریهای روز پیشرو باشند.
زمانی كه حوزه دین امری را تأیید و خود متصدّی ترویج آن شود، آن‏چنان سرعتی به توسعه ICT در جوامع دینی می‏دهد كه هیچ جایگاهی نمی‏تواند چنین اثری را برجای نهد. در مقابل، اگر حوزه دین بانگ مخالفت سردهد سرعت توسعه آن چنان كُند می‏شود كه هیچ حركتی نمی‏تواند به آن سرعت بخشد.
جای بسی خوشحالی است كه توجه و اهتمام حوزه علمیه قم به توسعه فنّاوری باعث شده كه شهر مقدس قم در این زمینه پیشتاز باشد و در بهره‏وری از رایانه و اینترنت از لحاظ كمّی بعد از تهران، شهر دوم ایران و به نسبت جمعیت، شهر اوّل به شمار آید. به عقیده برخی كارشناسان در تهران از هر ۲۰ نفر، یك نفر با رایانه و اینترنت كار می‏كند؛ ولی در قم از هر ۱۲ نفر، یك نفر درگیر با این ابزارها سروكار دارد.
۲) سرمایه‏گذاری
سرمایه‏گذاری مهم‏ترین مقوله در امر توسعه ICT می‏باشد. حوزه دین دارای منابع مالی مستقّل است و در برنامه ملّی توسعه و كاربری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات ایران (تكفا) از جمله بخش‏های دریافت كننده اعتبارات و حقوق مالی است و همچون كشورهای موفّق در عرصه ICTكه بخش عظیمی از قدرت سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی‏شان مرهون سرمایه‏گذاری‏های هنگفت در این زمینه است، می‏تواند با جهت‏دهی صحیح و سرمایه‏گذاری‏های مناسب، به توسعه ICT در جامعه دینی و ملی كمك كند.
البته هرچه درك و شناخت نسبت به ICT بیشتر باشد، نقاط قوّت و ضعف بهتر شناخته شده و سرمایه‏گذاری‏ها صحیح‏تر و مؤثرتر انجام می‏گیرد و به توسعه شتاب بیشتری می‏دهد. گفتنی است كه سرمایه‏گذاری حوزه دین در صورتی منجر به توسعه ICT خواهد شد كه از دو شرط اساسی مقرون به صرفه بودن و استمرار برخوردار باشد.
از آنجا كه هدف در سرمایه‏گذاری ICTكاهش هزینه‏های بهره‏وری و ارتقاء كیفیت تجهیزات و خدمات‏رسانی ICT است تا در نهایت بتواند ما را به همگانی شدن ICT در جامعه دینی سوق دهد، باید توجه داشت كه با پرهیز از سرمایه‏گذاری‏های نادرست است كه از عواقب غیر مطلوب مصونیت می‏یابیم. در غیر این صورت، از فواید بسیاری همچون سرعت و ارزانی محروم می‏مانیم و پس از مدتی به خاطر تحمیل شدن هزینه‏های گزاف، پیامدهای غیر قابل جبرانی پیش‏آمد خواهد كرد.
ویژگی دیگری كه قابل توجه است و بسیار ضروری می‏نماید، استمرار و دائمی بودن سرمایه‏گذاری است. سرمایه‏گذاری‏های مقطعی و ناچیز، چهره‏ای ناهماهنگ درست می‏كند كه در نتیجه، فقط بخش‏های خاصی نسبت به ICTمجهز می‏شوند و یا در بسیاری از موارد، خدمات عرضه شده ناقص ارائه می‏شوند. مثلاً مؤسسه‏ای میخواهد پایگاهی بر روی اینترنت ایجاد كند، با سرمایه اندك چیزی جز صفحه‏ای ناقص و ضعیف كه لینك‏های آن محتوایی در پی نخواهد داشت، ارائه نمیگردد؛ ولی با سرمایه كافی می‏تواند صفحه index كاملی طراحی كند تا كاربران با نگاه اوّل جذب پایگاه شوند و از مشتریان دائمی آن باشند.
بجاست كه جهت تعیین میدان توسعه فنّاوری در حوزه دین، مقدار و درصد سرمایه‏گذاریهای سالانه در بخش توسعه ICT تعیین شود تا شاهد سیر صعودی این صنعت و موفقیت مدیران تصمیم‏گیر باشیم.
۳) فرهنگ‏سازی
اگر گروه‏ها و بخش‏های مهم جامعه چون: فرهیختگان، علماء و دانشمندان؛ تصمیم‏سازان و تصمیم‏گیران؛ كاربران ICT آشنا باشند، سرعت بسیار زیادی در توسعه و گسترش آن ایجاد می‏شود. هم‏اكنون، در حوزه دین در این راستا تلاشهای مستمری انجام می‏گردد و از طریق: مجلات، خبرنامه‏ها، برقراری همایش‏های داخلی، شركت در همایش‏های تخصّصی، فیلم‏های مستند و ایجاد واحد درسی به تدریج به این امر مهم نایل میآید تا به صورت هماهنگ بسترسازی‏های توسعه ICT ایجاد، و یك قدم دیگر به سمت نهادینه‏سازی آن برداشته شود.
۴) گسترش ابزاری ICT
یكی از شاخص‏های توسعه ICT، چگونگی وضعیت ICT در نقاط دور از مركز می‏باشد. هرچه نقاط دوردست دارای امكانات قوی‏تر و از شبكه‏ای كارآمدتر برخوردار باشند، مركز آن توانمندتر بوده و ICT توسعه بیشتری یافته است.
مسئولان و تصمیم‏گیران حوزه دین می‏توانند به واسطه فعالیت‏هایی همچون: ایجاد شبكه‏های اینترانتی بین حوزه‏های علمیه، ایجاد پایگاههای اینترنتی قوی، ارتباطات درون سازمانی و بین سازمانی به وسیله ICT و تأمین ابزارهای مورد نیاز، در عمل ICT را در نقاط دوردست توسعه دهند و در همگانی كردن آن نقش مؤثری ایفا نمایند.

نویسنده : مجید كافی امامی
پانوشت‏ها:
۱. Ssinformation and communications technlogy
۲. Informatic
۳. Information and communication society
۴. جزوه دبیرخانه شورای عالی اطلاع‏رسانی (تكفا)
۵. استفاده‏كنندگان و كاربران.

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور