همه شهرداران تهران

شهردارانی كه آمدند شهر را «تمیز نگاه دارند» تا «شرافت دولت كریمه ناصری» در نزد «عابران خارجه و داخله» حفظ شود. بنابراین به حكم ناصرالدین شاه (۱۳۰۰ قمری حدود ۱۲۶۱ شمسی) میرزاعباس خان مهندس باشی از جمله اولین محصلین فرنگ رفته تهران اولین شهردار تهران شد. اما اقدامات او كه می خواست تهران را همانند «فرنگ» تغییر دهد در همان ابتدای كار با موانع متعددی از جمله مخالفت های مردمی و علما مواجه شد و ناصرالدین شاه را ناچار به انحلال وزارت بلدیه و بركناری شهردار تهران كرد. رویدادی كه در طول ۱۲۴ سال آینده نیز به كرات گریبانگیر ۵۷ كفیل، سرپرست و شهردار تهران شد. میرزاآقا اصفهانی ملقب به اسلامبولی، نفتی و اعتمادالملك و دكتر خلیل خان اعلم الدوله ثقفی و ابراهیم خان یمین السلطنه ملقب به نظر آقا شهردار بعدی تهران تا پایان عصر ناصری بودند. با وقوع كودتای رضاخانی اداره شهر تهران برای اولین و آخرین بار در اختیار یك غیرمسلمان قرار گرفت كه با حكم سیدضیاءالدین طباطبایی نخست وزیر دولت كودتا به سمت «شهردار» گماشته شده بود. «مسیو ایكپیان ارمنی» برای اداره شهر كمیسیونی متشكل از یك فرانسوی، دو انگلیسی و دو ارمنی تشكیل داد. جایگزینی چراغ های برقی به جای چراغ های نفتی در برخی از معابر و خیابان های شهر، جمع آوری كودكان بی سرپرست، نصب نیمكت در میادین و سنگفرش خیابان ها از جمله اقدامات وی بود. اولین تحول جدی در نحوه ارائه خدمات به شهروندان و تغییر سیمای شهر در دوره ریاست وی بر شهرداری به وقوع پیوست. البته برخی مورخان نقش سید ضیاءالدین طباطبایی بابت آشنایی به ساختار كشورهای اروپایی و علاقه به امور شهری را در این تحولات بیش از شهردار اعلام كرده اند. با بركناری سید ضیاءالدین توسط رضاخان مسیو ایكپیان نیز به همراه وی محكوم به تبعید شد. در واقع رسم «شهرداری گری» در شهر تهران از دوره مسیو ایكپیان بر شهرداری تهران آغاز می شود. سرنوشتی كه پس از ایكپیان گریبان ۱۳ شهردار دیگر را نیز گرفت. با تبعید او كلید ساختمان «بلدیه طهران» دراختیار «كریم آقا بوذرجمهری» قرار گرفت كه از وی به عنوان یكی از نزدیكان رضاخان نام برده می شود. رضاخان به دلیل مشاركت فراوان وی در جریان كودتا و همچنین گوش به فرمانی وی پست شهرداری را به وی اعطا كرد و حتی اجازه داد خیابانی در تهران (پانزده خرداد فعلی) به نام وی نامگذاری شود. بوذرجمهری از سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ همزمان با آغاز موج اول توسعه و مدرنیزه كردن تهران ریاست شهرداری را برعهده داشت. احداث تعدادی از خیابان های تهران اعم از فردوسی، برق و باب همایون به وی نسبت داده می شود. با سفردرمانی بوذرجمهری به اروپا سرهنگ فضل الله بهرامی اداره شهر تا انتصاب «تیمسار هوشمند» را برعهده گرفت. وی پس از چهار سال ریاست به دلیل آنچه توهین به دربار تلقی شد مورد غضب شاه قرار گرفته و به حبس ابد محكوم شد. پس از محاكمه هوشمند بار دیگر فضل الله بهرامی ریاست شهرداری را بر عهده گرفت كه نصب اولین كارخانه برق در دوره وی به وقوع پیوست. تقی خواجه نوری (آذر تا دی ۱۳۱۷) قاسم صوراسرافیل (۱۳۱۹-۱۳۱۷) و علی اصغر فروزان (شهریور- مهر ۱۳۱۹ -۱۳۲۰) آخرین شهرداران عهد رضاخانی بودند. تهران در این دوره از بابت كالبدی و خدماتی شاهد تحولات عظیمی بود كه مهمترین آنها خیابان كشی و تغییر ساختار معماری تهران از كوچه های بن بست تودرتو به ماتریكسی قابل تردد سواره است. احداث خیابان های شاهرضا (انقلاب) و پهلوی (ولی عصر) نیز به عنوان محورهای غرب به شرق و جنوب به شمال در این دوره صورت گرفت. تقریباً تمامی شهرداران این دوره به دلیل تفكر نظامی رضاشاه دارای سابقه نظامی گری بودند. آغاز دوره پهلوی دوم مصادف با دولت های كوتاه مدتی بود كه هیچ كدام راه به جایی نمی بردند تا اینكه غلامحسین ابتهاج رئیس وقت كلوپ جهانگردی در سال ۱۳۲۳ به فرمان شاه شهردار تهران شد. از مهمترین ویژگی های ابتهاج ریاست متعدد وی بر شهرداری تهران است. وی سه بار به ریاست شهرداری تهران انتخاب شد اما هر بار پس از یك سال مدیریت از این سمت كنار گذاشته شد. ابتهاج در سال ۱۳۴۰ به دلیل اتهاماتی از قبیل تصرف غیرقانونی در اموال شهرداری و اراضی بلوار نهر كرج و معامله اراضی مهمانخانه شهردار و ۴ میلیون ریال اختلاس به دادگاه فراخوانده اما تبرئه شد. محمود نریمان نیز به عنوان هجدهمین شهردار تهران به مدت دو ماه تهران را اداره و سپس به دلیل نظر مخالف شاه بركنار شد تا قوام السلطنه اجازه یابد مهدی مشایخی را به این سمت منصوب كند. مشایخی پس از سه سال مدیریت به دلیل پاره ای از اتهامات از جمله اختلاس به دادگاه فراخوانده شد. محمد خلعتبری، حسام الدین دولت آبادی و محمد مهران نیز جمعاً ۳ سال اداره شهر را برعهده گرفتند كه از این دوران باغ سنگلج (پارك شهر) به یادگار مانده است.مهدی نامدار به عنوان بیست و سومین مدیر شهر تهران نیز به مدت ۸ ماه شهرداری (تیر- فروردین ۱۳۲۹- ۱۳۳۰) پس از ترور رزم آرا چند ماهی را در راهروهای دادگستری سرگردان شد. پس از وی ارسلان خلعتبری به مدت یك ماه، محمد مهران برای دومین بار و به مدت ۱۵ ماه، نصرالله امینی ۱۱ ماه و تیمسار محمدعلی صفاری ریاست شهرداری را برعهده گرفتند. صفاری نیز پس از بركناری از شهرداری مدت زمانی را صرف رفع اتهامات خود كرد. پس از وی كه گفته می شود آرزو كرده ای كاش هیچ وقت مسئولیت شهرداری را نمی پذیرفت غلامحسین ابتهاج برای دومین بار و نصرت الله منتصر سكان هدایت شهرداری را به دست گرفتند كه ابتهاج پس از ۱۱ ماه بركنار و منتصر بعد از ۷ ماه به اتهام اختلاس و بی لیاقتی در حفاظت از اموال دولتی به دادگاه فراخوانده شد.محمود دولو نیز از اردیبهشت ماه ۱۳۳۶ تا فروردین ماه ۱۳۳۷ ریاست شهرداری را برعهده گرفت.همزمان با تثبیت جایگاه محمدرضاشاه در نظام سیاسی و افزایش قدرت وی و همچنین قیمت نفت موسی مهام فرماندار سابق تبریز به شهرداری گسیل شد. گفته می شود شخص شاه از وی ایجاد تحول در تهران به همان دلایلی كه ناصرالدین شاه شهرداری را تاسیس كرد، خواستار شد. بسیاری از میدان های امروزی تهران از جمله میدان فردوسی و بلوار كشاورز و سازمان آتش نشانی ماحصل فعالیت ۲۱ ماهه وی در شهرداری است. مهام به شهردار «میدان ها» معروف است. مجله خواندنیها در نوزدهمین سال انتشار خود وی را این گونه توصیف كرده است: «مهام فردی مجرد بود كه به همین دلیل از ساعت ۴ صبح تا دیروقت گوشه و كنار شهر تهران را شخصاً بازدید می كرده است.» مهام در روز ۱۲ آذرماه ۱۳۴۱ پس از ۴ ساعت بازپرسی در رابطه با عملكردش در شهرداری بازداشت می شود. پس از صدور قرار وثیقه ۶۱۰ میلیون ریالی، مهام از سوی وزیر كشور به سمت استانداری آذربایجان شرقی منصوب و ذوالفقاری عهده دار ریاست شهرداری می شود. پس از یك سال ذوالفقاری نیز بركنار شده و فتح الله فرود جایگزین وی می شود. فرود نیز پس از ۵ ماه محكوم به حبس شده و مدیریت شهر را به محسن نصر واگذار می كند. احمد نفیسی از خرداد سال ۴۱ رسماً شهردار تهران شد. پارك ساعی در دوران مدیریت وی و به دست شخص شاه افتتاح شد. فعالیت وی در شهرداری مثبت ارزیابی شده است اما در هنگامی كه همگان منتظر ارتقای وی به سمت «وزیر دولت» بودند نفیسی به اتهام خرید زمین در رباط كریم به دادگاه فراخوانده شد. محمدرضاشاه در واكنشی به این ماجرا گفته است: «مبارزه با فساد در این مملكت به طور قطع به عمل می آید و هر كسی ولو گذشته درخشانی داشته باشد اگر منحرف شد تحت تعقیب قرار خواهد گرفت.» برخلاف این اظهارنظر نارضایتی شاه از برخی اقدامات و افكار سیاسی نفیسی به عنوان اصلی ترین دلیل پرونده سازی برای نفیسی اعلام می شود. وی پس از سه سال حبس از تمامی اتهامات وارده تبرئه می شود. علی اكبر توانا، ضیاءالدین شادمان، تقی سرلك، محمدعلی صفاری ( برای دومین بار)، منوچهر پیروز، جواد شهرستانی به ترتیب شهرداران بعدی تهران بودند. سرانجام با نظر همسر شاه غلامرضا نیك پی وزیر آبادانی و مسكن هویدا به عنوان شهردار انتخاب شد. در دوره وی تهران شاهد دومین تحول جدی در نحوه شهرداری شد. تهیه اولین طرح جامع تهران، احداث پل های غیرهمسطح، احداث تعداد زیادی پارك و بزرگراه در دوره نیك پی صورت گرفت. پل و منطقه گیشا، موزه هنرهای معاصر و بزرگراه چمران و طرح جامع عباس آباد از جمله اقدامات وی در تهران است. نیك پی به مدت ۸ سال ریاست شهرداری را برعهده داشت. وی در سال ۵۸ به دلیل آنچه اختلاس، ارتشا و ظلم و ستم به محرومان نامیده شد از سوی دادگاه انقلاب اعدام شد.ریاست شهرداری در آخرین ماه های حكومت پهلوی برای دومین بار به جواد شهرستانی واگذار شد. شهرستانی در گیرودار انقلاب اولین مقام دولتی بود كه استعفای خود را تقدیم رهبر فقید انقلاب كرد تا عصر شهرداران پهلوی اینچنین پایان پذیرد. محمد توسلی به عنوان اولین شهردار انقلاب ریاست این نهاد را در سال ۵۷ برعهده گرفت. تشكیل شورای ترافیك، اجرای محدوده طرح ترافیك، احداث خطوط ویژه اتوبوسرانی، راه اندازی پایانه جنوب و انجام مطالعات و انتخاب محل میادین میوه و تره بار از جمله اقدامات مهم وی تلقی می شود. اختلا ف نظر با وزیر كشور و جمعی از مقامات دولتی در نهایت توسلی را ناچار به استعفا كرد. درگیری شهرداری با «ستاد خانه سازی برای مستضعفین» نیز در این دوره در اوج خود قرار داشت.پس از استعفای توسلی در دوره وزارت آیت الله مهدوی كنی، سیدرضا زواره ای به عنوان سرپرست یك ماه اداره شهر را برعهده گرفت. سیدكمال الدین نیك روش، غلامحسین دلجو، كاظم سیفیان، حسین بنكدار، محمدنبی حبیبی و سید مرتضی طباطبایی پس از توسلی شهرداران تهران شدند تا اینكه با تصمیم عبدالله نوری و تأكید هاشمی رفسنجانی، غلامحسین كرباسچی در بهمن ماه سال ۱۳۶۸ به شهرداری تهران گمارده شد. دوره وی به عنوان سومین دوره تحول در تهران محسوب می شود. كرباسچی در طول ۸ سال مدیریت خود به تكمیل شبكه بزرگراهی تهران، ارتقای كیفیت محیط زیست، بهبود وضعیت مالی شهرداری و تقویت جایگاه شهرداری در تصمیمات اداری موفق شد. البته انتقادات جدی نیز به وی وارد است. اما با این حال در نظر تحلیلگران دوره مدیریت این شهردار عبوس دوره ای قابل تامل است. كرباسچی در اوایل فروردین سال ۷۷ به اتهام همیشگی شهرداران تهران «اختلاس» به پای میز محاكمه كشانده و در نهایت محكوم شد. پس از كرباسچی مرتضی، الویری و محمدحسن ملك مدنی شهرداران بعدی تهران نیز به محاكمه كشیده شدند. اما بدون شك خوش شانس ترین شهردار تهران محمود احمدی نژاد استاندار سابق اردبیل محسوب می شود كه برخلاف اسلاف خویش از ساختمان شهرداری روانه كاخ ریاست جمهوری شد. در مجموع از ۴۷ شهردار تهران (بدون احتساب سرپرستان و شهردارانی كه دو یا سه بار به این سمت دست یافتند) ۱۳ نفر به زندان رفته و یك نفر اعدام شده است. ۲۳ نفر بركنار و ۵ نفر استعفا داده اند، از این میان شهرداری فقط برای ۵ نفر سكوی پرش بوده است.
در نگارش این متن از منابع زیر استفاده شده است:
۱- شهرداران تهران از عصر ناصری تا دولت خاتمی، علی اصغر موسوی عبادی
۲- تهران، ناصر تكمیل همایون
۳- مجله خواندنیها
۴- ماهنامه پیام امروز

مهدی افروزمنش

منبع : روزنامه شرق