آشنایی با پشم مغان

● مقدمه
پشم از الیافی حیوانی است كه از بدن گوسفند به دست آید. امروزه بیش از ۲۰۰ نژاد گوسفند در دنیا شناخته شده كه اكثر آنها از نظر تولیدات تجاری و اقتصادی دارای اهمیت چندانی نبوده و صنعت پرورش گوسفند، تنها متكی به ۲۰-۱۰ نژاد آن می باشد. مهمترین نژاد گوسفندان ایرانی را می توان به این شرح نام برد.
▪ كیكوئی
▪ قزل
▪ بلوچی
▪ عربی
▪ فراهانی
▪ گرگانی
▪ كرمانی
▪ كردی
▪ لری
▪ ماكوئی
▪ تركی
▪ زندی
▪ مهربانی
▪ سنجابی
▪ جمور
▪ هركی
▪ مغانی
▪ افشاری
▪ تركمنی
▪ قره گل
▪ شال
▪ سنگسری
▪ خاكستری شیراز
▪ بختیاری
▪ طالشی
▪ نائینی.
برای آسانتر شدن شناخت نژادها، طبقه بندی گوسفندان دنیا از روی نوع پشم آنها صورت می پذیرد به این ترتیب با یك چنین طبقه بندی كلی در میان گوسفندان روبرو خواهیم شد.
۱) گوسفندان با پشم كاملاً ظریف:
این نوع گوسفندان عمدتاً به عنوان گوسفندان مرتع نامیده می شوند و به منظور تولید پشم پرورش می یابند. اصل نژاد این گوسفندان مرینوس می باشد كه از اسپانیا به سایر نقاط دنیا منتقل گردیده است. نام های اطلاق شده به این نژاد در رابطه با كشورهای پرورش دهنده آن می باشد، مانند مرینوس فرانسوی، مرینوس آمریكایی. پشم این نوع گوسفندان كاملاً سفید و ظریف بوده و در محدوده ی ۲۱-۱۴ میكرون قرار دارد. (میكرون واحد تعیین ظرافت لیف پشم است یعنی هر میكرون برابر یك هزارم میلیمتر است)
۲) گوسفندان با پشم نسبتاً ظریف:
این نوع گوسفندان به عنوان نژادهای گوشتی شناخته شده اند. هرچند كه پشم آنها ظریف بوده و از قطر ۲۱ الی ۳۰ میكرون برخوردار است.
۳) گوسفندان با پشم بلند:
این نوع گوسفندان عمدتاً برای تولید گوشت پرورش یافته و از نظر جثه بزرگترین نژاد گوسفندان دنیا شناخته می شوند. قطر الیاف پشم این گوسفندان در محدوده ۳۰ الی ۳۵ میكرون و طول آن ۴۰۰ الی ۵۰۰ میلی متر است.
۴) گوسفندان با پشم ضخیم:
این نوع گوسفندان دارای پشمی می باشند كه در صنعت قالی بافی از كاربرد مطلوبی برخوردار است. بدین جهت به آنها گوسفندان با پشم مخصوص قالی نیز گفته می شود. ظرافت الیاف پشم آنها بین ۳۵ الی ۵۰ میكرون وطول آن تا ۳۸۰ میلیمتر می باشد. برخلاف تولیدات متداول نساجی كه نیاز به پشم ظریف دارد تا بنوانند از آن پارچه های لطیف تولید نمایند، صنعت قالیبافی نیاز به پشم های خاص دارد كه از مشخصات پشم موردنظر برای پارچه بافی برخوردار نیست و از آن نمی توان پارچه و منسوجان مرغوب و لطیف تهیه كرد. در كشورهای ایران، چین، پاكستان، افغانستان، تركیه، رومانی، بلغارستان، شوروی، هندوستان و الجزایر پشم گوسفندان از نوع ضخیم می باشد و اگرچه مصرف مصرف چندانی برای بافت پارچه ندارند ولی مناسبترین ماده اولیه برای بافت قالی محسوب می شوند.
پشم گوسفندان ایرانی به ویژه فراهانی، كرمانی، بلوچی، ماكوئی، كلكوئی، سنجابی، نایینی و بختیاری تركیبی از الیاف پشم مطلق، ژار، هتروتیپ و الیاف مویی می باشند (كه در سطور بعد به معرفی آنها نیز می پردازیم) و این كیفیت موجب می شود تا در شرایط فشردگی و شستشو، الیاف شكل خود را حفظ نمایند. این حالت ارتجاعی پشم خصوصاً در قالیبافی بسیار حائز اهمیت است. چنین خاصیتی مشخصاً از ویژگی بارز گوسفندان ایرانی به شمار می رود و پشم آنها را به صورت الیاف ایده آل برای قالیبافی درآورده است.
در واقع این صفت به علت شرایط جغرافیایی، تغییرات آب و هوایی، نوع علوفه، آمیختگی نژادی و حتی فقر غذایی پدید آمده و از جمله خواص ارثی این گوسفندان به حساب می آید.
۵) گوسفندان آمیخته پشمی: این نوع گوسفندان از اختلاط گوسفندان با پشم بلند و گوسفندان با پشم ظریف به وجود آمده اند. معمولاً گوسفندان نژادهای آمیخته از پشم ظریف برخوردار بوده، به همین جهت نیز آنها را در زمره گوسفندان با پشم نسبتاً ظریف طبقه بندی می نمایند.
● ویژگیهای فیزیكی پشم (ساختمان لیف پشم)
یك لیف پشم از سه لایه تشكیل شده:
۱) لایه بیرونی (كیوتیكل) :
به فلسهای مسطح و نایكنواختی كه سطح لیف را پوشانده است گفته می شود. در الیاف كلفت، فاصله ی فلسها زیاد است. فاصله ی بین دو فلس در انواع مختلف پشم متفاوت می باشد. وجود فلس باعث می شود كه هنگام ریسندگی، الیاف درهم فرورفته، استحكام بیشتری پیدا كنند.
۲) لایه میانی (كورتكس):
قسمت اعظم تشكیل دهنده لیف است كه دارای سلولهای دوكی سكل است كه توسط اسیدسولفوریك با اسید فورمیك از هم جدا می شوند. كلاً استقامت، جعد، رنگ پذیری و سایر خواص فیزیكی مربوط به این قسمت است.
۳) مغز (مدولا):
داخلی ترین قسمت لیف مدولا است. در الیاف ظریف ممكن است مدولا وجود نداشته باشد اما در الیاف ضخیم بصورت مغزی لوله ای شكل وجود دارد. در الیاف نارس و كمپ ممكن است ۹۰ درصد حجم لیف را مدولا تشكیل دهد. در نتیجه باعث ضعف و كمی استحكام آنها می شود.
● اثر مواد شیمیایی بر روی پشم:
▪ اثر اسیدها بر پشم:
حدود آسیب زدن اسید به الیاف بستگی به غلظت اسید و درجه حرارت و مدت زمان عملیات دارد. اسید سولفوریك گرم و غلیظ پشم را كاملاً متلاشی می سازد. اسید نیتریك الیاف پشم را زردرنگ و سپس در خود حل می كند. پشم در برابر سایر اسیدها مقاوم است.
▪ اثر بازها بر پشم:
الیاف پشم به سبب داشتن كراتین، در مقابل بازها حساس هستند. اثر قلیاییها در پشم بستگی به عواملی نظیر درجه حرارت و غلظت قلیا دارد. الیاف پشم در سود سوزآور حل می شوند. لذا شستشو و عملیات تكمیلی پشم در محیطهای قلیایی باید با دقت انجام شود.
▪ اثر مواد اكسیدكننده بر روی پشم:
محلول غلیظ آب اكسیژنه باعث خراب شدن الیاف پشم می شود. سرعت تأثیر هم بستگی به غلظت آب اكسیژنه دارد. از محلول رقیق آب اكسیژنه برای سفید كردن پشم استفاده می كنند. (كه البته این مرحله در تهیه خامه قالیبافی كاربرد ندارد.)
آب سرد تاثیر شیمیایی ندارد ولی در افزایش طول و قطر پشم موثر است.
نور باعث شكسته شدن الیاف پشم و خراب شدن فلسها می شود.
نور خورشید الیاف پشم را زیر وخشن كرده، رنگ آترا عوض می كند.
در حرارت ۱۰۰ درجه سانتیگراد استحكام پشم كم می شود و حالت نرمی بخود می گیرد. در ۱۳۰ درجه سانتیگراد تجزیه شده، زرد می شود و در ۳۰۰ درجه سانتیگراد می سوزد و جمع می شود.
● تقسیم بندی الیاف پشم:
۱) پشم حقیقی (مطلق):
گوسفندان با پشم ظریف عمدتاً دارای تار پشم حقیقی هستند. این الیاف بسیار ظریف بوده ، دارای جعد و كش پذیری هستند. الیاف این نوع پشم فاقد مدولا بوده، دارای قطر یكسان هستند.
۲) هتروتیپ:
الیاف هتروتیپ در طول لیف متناوباً از ساختمان پشم مطلق (بدون مدولا) و كمپ (قطر نایكنواخت و دارای مدولا) برخوردار هستند. در نتیجه لیف پشم ضخیم تر و فاقد جعد می گردد ولی از استحكام زیاد برخوردار است. متخصصین وجود الیاف هتروتیپ را مربوط به ییلاق و قشلاق و نوع تغذیه ی دام می دانند. برای صنایع قالیبافی به الیاف مختلف پشمی (مطلق، مویی، هتروتیپ) كه در میان آنها درصد الیاف هتروتیپ تا ۱۵ درصد باشند، نیاز خواهد بود. از خصوصیات این نوع پشم استحكام فوق العاده ی آن، خصوصاً عدم تغییر شكل در اثر فشار وارده می باشد.
۳) مو:
الیافی كه در طول خود دارای مدولا (كانال سراسری) بوده و فاقد جعد باشند و به سادگی پشم رنگ پذیر نباشند، الیاف مویی گفته می شود. اگر الیاف مویی ظریف و كوتاه باشند، به آنها كرك می گویند. اگر الیاف بلند وضخیم باشند، مو می گویند. در بازار داخلی به پشمهای ظریف خارجی كه ۱۹ تا ۲۷ میكرون قطر دارند، كرك می گویند.
۴) كمپ:
(Kemp) معمولاً این الیاف در اطراف سر و ساق پا وجود دارند و شكننده و رنگی می باشند. الیاف كمپ دارای مدولا بوده و در نتیجه ضعیف و كم استحكام هستند. طول آنها از پشم مطلق كوتاهتر وفاقد جعد است. وجود الیاف كمپ از ارزش و مرغوبیت پشم می كاهد.
۵) ژار:
الیاف مویی بدون جعد هستند كه دارای رشد بیشتری نسبت به الیاف پشمی می باشند. الیاف ژار دارای مدولا بوده و قطر آن بین ۹ الی ۱۲۰ میكرون است.
● ویژگیهای پشم:
۱) قطر:
مهمترین عامل در تعیین ارزش پشم و حتی تقسیم بندی گوسفندان ، قطر الیاف پشم است.
۲) طول استاپل:
استاپل یا فتیله ی پشم از بهم پیچیدن الیاف پشمی به یكدیگر تشكیل می گردد. گوسفندان با پشم ظریف دارای استاپل كوتاه هستند در صورتی كه گوسفندان بومی از استاپل های بلند ونوك تیز برخوردارند كه این خود نشانه ی عدم یكنواختی طول الیاف می باشد. طول استاپل بستگی به نژادهای گوسفند دارد. بلندبودند طول استاپل در كیفیت نخ های تولید شده از اهمیت فراوان برخوردار است.
۳) جعد:
معمولاً تعداد جعد در طول تار ارتباط مستقیمی با ظرافت الیاف دارد. الیاف ظریف از تعداد جعد بیشتر و الیاف ضخیم بخصوص هتروتیپ و مو از جعد كمتری برخودار هستند. فقدان جعد در مو یا كمی آن درالیاف هتروتیپ باعث می شود كه استاپل پشم در گوسفندان پشم قالی مخروطی شكل گردد.
۴) تراكم:
تركم معیاری برای تعداد الیاف موجود در واحد سطح بدن گوسفند می باشد. وجود تعداد بیشتر الیاف در واحد سطح نشانه ی تولید پشم بیشتر گوسفند است. گوسفندان با پشم ظریف از تراكم بیشتری در واحد سطح برخوردارند.
۵) راندمان:
مقدار پشمی كه پس از مرحله ی شستشو خارج شده نسبت به مقدار پشمی كه وارد شده است. بعبارتی راندمان = بازده پشم
۶) چربی:
چربی پشم باعث می شود تا الیاف از لطافت ونرمی خاصی برخوردار شوند. مقدار این چربی بستگی به تعداد الیاف موجود در سطح بدن حیوان دارد.
گوسفندان با پشم ظریف بعلت تراكم بیشتر الیاف نسبت به پشم های ضخیم از راندمان كمتری برخوردارند و میزان چربی آنها بیشتر است.
۷) قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو :
قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو از جمله عوامل بسیار مهم در تعیین ارزش پشم قالی محسوب می شود كه بستگی به ظرافت و جعد پشم و چگونگی تغذیه ی حیوان دارد. با فشردن پشم در بین دو انگشت می توان به قابلیت ارتجاعی آن تا حدودی پی برد.
● پشم چینی:
قبل از چیدن پشم از بدن گوسفند زنده، آن را می شویند كه اصطلاحاً به این عمل گرده شور می گویند. این عمل به دو صورت انجام می یابد:
۱) با آب ( كه به آن پشم نیم شور می گویند)
۲) با آب و مواد شوینده ( كه به آن پشم تمام شور می گویند. )
معمولاً پشم گوسفندان را سالی دوبار می چینند یكی در نیمه ی بهار و دیگری در پاییز. پشم حاصل از چیدن بهاره با پاییزه متفاوت است. چین بهاره به خاطر استفاده ی گوسفند از گیاهان تازه و فاصله زیاد با چیدن قبلی و آفتاب كم، بهتر از چین پاییزه است. پشم را از نظر مرغوبیت به دو نوع تقسیم بندی می نمایند.
الف) پشم چیده شده از بدن گوسفند كه به آن پشم زنده می گویند.
ب) پشم دباغی شده یا جداشده از پوست گوسفند كه در دباغ خانه ها صورت می پذیرد و به آن پشم مرده می گویند. اگر این دو پشم با هم مخلوط شوند در هنگام شور و خشك كردن كاملاً از هم متمایز می شوند. انتهای پشم مرده سوخته است و به علت استفاده از آب آهك بوی نامناسبی دارد. پس از چیدن پشم از بدن گوسفند، آنها را سُرت یا طبقه بندی می كنند.به این صورت پشم پشت، سرو گردن، زیر شكم، دست و پا، شانه، پهلو. در این تقسیم بندی، بدترین قسمت، پشم دست و پا و بهترین قسمت پشم پشت حیوان است چون با زمین تماس مستقیم دارد و نسبت به سایر قسمتها از آلودگی كمتری برخوردار است. از نظر رنگ هم پشم های گوسفند را طبقه بندی می كنند.
۱) پشم سفید (ممتاز)
۲) پشم سفید درجه ی دو
۳) پشم شكری
۴) پشم سیاه كه هیچ رنگی به خود نمی گیرد
۵) پشم ابلق یا الوان
● شستشوی پشم:
به علت ناخالصی هایی كه روی پشم موجود است اقدام به شستن آن می كنند.
ناخالصی های موجود در الیاف پشم عبارتند از:
۱) ناخالصی های طبیعی: چربی الیاف پشم، عرق بدن حیوان، مواد دفع شده، كود
۲) ناخالصی های اضافه شده در طبیعت: ناخالصی حیوانی (مثل ساس، كنه و ...) ناخالصی های نباتی (خار و خاشاك، علف خشك)، ناخالصی های معدنی (شن و خاك و ...)
۳) ناخالصی های اضافه شده توسط انسان: مواد ضدعفونی كننده، موادی كه جهت شناسایی گوسفند بكار می برند، مثل رنگ كردن یا داغ زدن.
شستشوی پشم معمولاً در تعدادی حمام صورت می پذیرد. حمامها به صورت سری در كنار یكدیگر قرار گرفته اند. در هریك از حمام ها پشم به صورت مجزا شسته شده، مورد عملیات مكانیكی قرار می گیرد. سپس پشم آب گیری شده، به حمام بعدی منتقل می شود و نهایتاً آب گیری و در خشك كن خشك می گردد. تعداد حمام های شستشوی پشم بستگی به نوع پشم (مقدار آلودگی) و درجه تمیزی مورد نظر دارد و می تواند شامل ۳ تا ۶ حمام شستشو گردد. مثلاً شستشوی پشم در ۳ تا ۴ حمام عموماً برای پشم مصرفی در قالبفای مناسب است. در صورتی كه شستشوی پشم در ۴ تا ۵ حمام بیشتر، برای تولیدات ظریف تر مورد استفاده قرار می گیرد. برای موارد خاص مثلاً برای شستشوی كرك می توان از ۶ حمام نیز استفاده كرد.
حمام های شستشو از جنس استیل و به حجم های مختلف (متداول ۵ مترمكعب) هستند. این حمام ها عموماً به صورت مربع مستطیل و به طول ۴ متر و به پهنای ۱ متر و عمق ۵/۱ متر ساخته می شوند. هریك از حمام ها به صورت مستقل با دارابودن چنگك های متحرك و سیستم آبگیری قادر به انجام عمل شستشو و آبگیری پشم می باشند. كف حمام شستشو به شكل هرم ساخته می شود. به صورتی كه در انتهای نوك آن یك دریچه برای خارج شدن شن و خاك و ذرات درشت و آلوده كننده همراه پشم تعبیه شده است. بدین ترتیب می توان پس از اتمام عمل شستشو با كشیدن اهرم این دریچه را باز كرده، مواد ته نشین شده را به داخل كانال فاضلاب هدایت نمود. مواد شیمیایی مصرفی برای شستشوی پشم در ابعاد گسترده شامل كربنات سدیم و صابون می باشد. صابون مصرفی برای شستشوی پشم نیز باید علاوه بر ارزانی از حداكثر قدرت شویندگی در حرارت های حمام كه معمولاً بین ۵۵-۴۰ درجه قرار دارد برخوردار بوده، هنگام آب كشی از الیاف بخوبی جدا گردد.
● كربنیزه كردن پشم
پشم خام علاوه بر چربی و سایر مواد خارجی مقداری خار و خاشاك همراه دارد كه با شستن پشم از الیاف جدا نمی شود. به همین منظور پشم را با یك اسید قوی كربنیزه می كنند و در نتیجه خار و خاشاك و مواد چربی در دما، هیدرولیز شده و به صورت ذغال درمی آیند. اسیدی كه برای این منظور به كار می رود اسید سولفوریك یا اسید كلریدریك می باشد. پس از كربنیزه كردن، پشم را از محلول بیرون آورده در دمای ۷۰ تا ۹۰ درجه خشك می كنیم. برای ذغالی شدن مواد چربی و سلولزی زمان كوتاهی پشم را در دمای ۱۱۰ درجه قرار می دهیم سپس آن را به خوبی شستشو داده، با آمونیاك رقیق خنثی می كنیم.
● كلرینه كردن پشم
كلرینه كردن تا حدودی ویژگیهای پشم را تغییر می دهد. در این عملیات پشم خاصیت نمدی شدن و جمع شدگی خود را از دست می دهد و شفافیت سطحی آن افزایش یافته و قدرت جذب رنگ آن بیشتر می شود. الیاف پشم معمولاً با هیپوكلریت سدیم كلرینهه می شوند.
تذكر: بسیاری از كارشناسان بر این عقیده اند كه انجام عملیات كربونیزه و كلرینه كردن پشم و حتی سفیدگری پشم ( كه در مورد اخیر اصلاً توضیحی بیان نمی گردد) بعلت تخریب و از بین بردن آن دسته از خواص مطلوب كه برای لیف پشم در قالیبافی است، نباید در كارخانجات تهیه نخ قالی بافی مورد استفاده قرار گیرد، و كاربرد آن در تهیه سایر منسوجات مفید خواهد بود. به همین دلیل اغلب این مراحل را در كارخانجات معروف و شناخته شده تهیه مواد اولیه قالیبافی انجام نمی دهند. لذا توضیح دو مورد از عملیات مذكور بیشتر جهت آگاهی آن دسته از افرادی است كه علاقمند به فراگیری مراحل آماده سازی پشم برای ریسندگی و بافت سایر منسوجات می باشند.
● ویژگیهای پشم مصرفی در قالیبافی
اگرچه پشم در محدوده وسیعی از نظر مصرف قرار می گیرد ولی ویژگیهای خاصی در همه موارد مصرف مورد توجه است. از جمله ظرافت، طول، قابلیت ارتجاعی، راندمان، جعد، درخشندگی و رنگ.
بهترین نوع پشم به وسیله گوسفندان مرینوس كه دارای ظرافت ۹/۲۴ تا ۵/۲۳ میكرون و بالاتر می باشند، تولید می گردد. پشم های با ظرافت متوسط (۴/۲۶- ۲۵ میكرون) و پایین تر (۳۶-۲۵ میكرون) معمولاً به وسیله آمیخته های مرینوس با گوسفندان گوشتی و یا بعضی از نژادهای انگلیسی تولید می گردند. پشم قالی دارای قطر بین ۳/۴۳ – ۷/۲۳ مبكرون بوده، توسط گوسفندان غیر اصلاح شده بومی تولید می شود. معمولاً الیاف بلند و نازك پشمی كه قطر آنها در طول یكسان باشند از بهترین نوع پشم شمرده می شود. پشم نقاط مختلف بدن گوسفند از نظر قطر و بلندی الیاف متفاوت می باشد و معمولاً در چیدن و دسته بندی پشم مخصوصاً برای تهیه خامه قالی باید توجه داشت تا پشمهای نقاط مختلف با هم مخلوط نگردد.
نوع پشمی كه به عنوان گره قالی به كار می رود باید از پشم خالص و نو باشد و از كاربرد پشم دباغی و پشم كهنه و الیاف مصنوعی و یا سایر الیاف نامرغوب در آن خودداری شود.
میانگین طول الیاف برای نمره های مختلف باید حداقل ۵ سانتی متر باشد و مقدار الیاف كوتاه تر از ۵ سانتی متر در آن نباید از ۵ درصد تجاوز نماید. قطر الیاف باید حداقل ۲۰ میكرون باشد. همچنین ثبات رنگ در برابر شستشو حداقثل ۴-۳ و در برابر حلالهای آبی نیز حداقل ۴-۳ و در برابر مالش حداقل ۴ باشد. چربی و روغن پشم نباید بیش از ۵/۱ درصد و مواد ناخالص گیاهی حداكثر یك درصد باشد.
● درجه ی مرغوبیت الیاف پشم مصرفی در فرش دستباف:
▪ قطر الیاف كمتر از ۳۰ میكرون درجه یك
▪ قطر الیاف بین ۳۵-۳۰ میكرون درجه دو
▪ قطر الیاف تا ۴۰ میكرون درجه سه
ـ تذكر:
طول الیاف هر اندازه بلندتر باشد ( از ۵/۷ سانتیمتر به بالا) مرغوب تر است.
به طور كلی الیاف پشم موردنیاز برای تهیه نخ پشم مصرفی در فرش های دستباف به دو دسته تقسیم گردیده اند.
الف) الیاف پشم برای تولید خامه ظریف در قالبهای ریزبافت: این الیاف دارای ظرافتی حدود ۳۰/۳۱ میكرون و دارای طول حدود ۷۰ میلی متر باشند. وجود جعد در اینن نوع الیاف ضروری بوده تا بتوانند در اثر وارد آمدن فشار به حالت اولیه بازگردند. ثبات رنگ خامه قالی نباید در شستشوی معمولی كمتر از ۵، مقاومت در برابر اصطكاك (مالش) كمتر از ۴، ثبات در برابر شستشوی قلیایی كمتر از ۴ و ثبات در برابر نور كمتر از ۵ باشد. حداكثر مواد قابل حل در دی كلرومتان (چربی و روغن) نیز نباید بیش از ۵/۱ درصد و حداكثر ناخالصی گیاهی در الیاف پشم نباید بیش از یك درصد باشد.
ب) الیاف پشم برای تولید خامه های ضخیم در قالبهای درشت بافت:
این نوع خامه ها در سیستم كلفت ریسی تهیه و در فرشهای درشت بافت به مصرف می رسد. ظرافتهای الیاف در حدود ۳/۳۳ میكرون و طول متوسط آنها نباید كمتر از ۳/۴۳ میلیمتر باشد.
اگر به الیاف فشاری وارد شود باید از جعد كافی جهت بازگشت بحالت اولیه، برخوردار باشند. ثبات رنگ در شستشوی معمولی نباید كمتر از ۵، و در برابر مالش كمتر از ۴ و در شستشوی قلیایی كمتر از ۴ و در برابر نور كمتر از ۵ باشد. حداكثر مواد قابل حل در دی كلرومتان (چربی و روغن) نباید بیش از ۵/۱ و حداكثر ناحالصی گیاهی مواد الیاف پشم نیز نباید بیش از ۱ درصد باشد.
قطر الیاف پشم نیز در رجشمارهای مختلف به شرح ذیل است:
▪ قطر الیاف با ظرافت پشم برای فرشهای ضخیم زیر ۳۰ رج، حداكثر ۳۵ میكرون.
▪ قطر الیاف پشم برای فرشهای متوسط بین ۳۰ الی ۴۰ رج حداكثر ۳۳ میكرون.
▪ قطر الیاف پشم برای فرشهای ریزبافت بالای ۴۰ رج حداكثر ۳۱ میكرون.
ریسندگی و تابندگی خامه پشم: به طور خلاصه می توان مراحل مختلف ریسندگی پشم در كارخانجات را به این صورت توضیح داد: در ابتدا كلیه خامه های پشم توسط روغن مخصوصی با نام تجارتی روغن سیستول آغشته می گردند. این روغن الكتریسیته ی ساكن در الیاف را از بین می برد و عملیات ریسندگی نخ را تسهیل می نماید. سپس الیاف خلاجی شده، داخل دستگاه ویژه ای با نام كرمپل می گردد. این دستگاه الیاف را به شكل تارهای عنكبوتی درآورده و به صورت فتیله ی نخ آماده می نماید.
سپس فتیله های نخ وارد دستگاه تابندگی گردیده، ضمن تابیده شدن بر روی دوكهای استوانه ای به طور منظم پیچیده می شوند. در این حالت در صورت نیاز قبل از تاب كامل نخ توسط دستگاه مخصوصی به طور نمونه ای متریك خامه را اندازه گیری می نمایند. در صورت صحت متریك موردنظر، خامه ها توسط دستگاه دیگری دولاتاب می شوند. در این مرحله نخهای دوكها به صورت دوتایی وارد دستگاه دولاتاب شده و ضمن دولاتاب شدن، به صورت نخ آماده به دور دوكهای دیگری پیچیده، آماده می شود. سپس نخها از روی دوكهای آماده به روی دستگاه كلاف پیچ منتقل می گردد. در این دستگاه نخ های آماده از روی دوكها باز شده، تبدیل به كلاف می گردند. كلافها نیز متعاقباً پس از دسته بندی و پرس به صورت بقچه های ۵/۴ تا ۵ كیلوگرمی آماده می شوند تا به كارگاههای رنگرزی ارسال گردند.
در شیوه سنتی، ریسندگی و تابندگی الیاف پشم به وسیله دست وتوسط دوكهای نخ ریسی و چرخهای ریسندگی انجام می گیرد.
● چگونگی شناسایی الیاف پشم:
هدف از شناسایی الیاف، درك و شناخت ویژگیهای آنها برای گزینش درست عملیات ریسندگی، رنگرزی و بافت می باشد. با عدم شناسایی كیفیتهای واقعی یك لیف توانایی كاربرد و بهره برداری از آن را نخواهیم داشت لذا لازم است علاقمندان راه های تشخیص الیاف را به خوبی فراگیرند تا هنگام تهیه آنها با استفاده از دانش خود بهترین الیاف را برگزینند.
برای شناسایی الیاف پشم سه راه عمده وجود دارد.
▪ شناسایی به كمك سوزاندن الیاف
▪ شناسایی به كمك مشاهده میكروسكوپی
▪ شناسایی الیاف به كمك حلالهای شیمیایی .
از آنجا كه راه اول به جهت عدم نیاز به ابزارآلات دیگر و تنها به كمك شعله آتش به راحتی میسر است به آن می پردازیم و عكس العمل الیاف پشم را در برابر آتش در جدول ذیل منعكس می نماییم. نوع لیف در نزدیكی شعله داخل شعله خارج از شعله باقیمانده دود بو پشم دور نمی شود ندارد بوی مو و شاخ سوخته خودسوز نیست توده سیاه و نرم.
● بررسی پشم گوسفند مغان
گوسفندان ایران علاوه بر آنكه از نظر كیفیت پشم در ردیف گوسفندان با پشم ضخیم قرار دارند همگی جز( نژاد زل وقره گل كه بی دنبه و نیمه دنبه اند) از گوسفندان دنبه دار می باشند و به رنگهای سفید، سیاه، خرمایی و قهوه ای، نخودی، خاكستری و غیره دیده می شوند. گوسفندان ایران بر حسب سفید یا رنگین بودن بدن و نیز بر اساس وزن بلوغ به (سنگین، متوسط و سبك) تقسیم می شوند.
▪ ویژگی های پشم مغان
۱) قطر الیاف: ۴/۲۸ میكرون
۲) طول الیاف: ۱۴۹ میلیمتر
۳) رنگ: خاكستری- قهوه ای
۴) مقدار پشم: ۲ تا ۸/۳ كیلوگرم
۵) محل پرورش: شمال خراسان (سرخس)
این نژاد از بهترین گوسفندان گوشتی ایران است كه اصل آن در دشت مغان و ییلاق های سبلان و اطراف سراب و مشكین شهر و اهر و اردبیل نگهداری می شود. ایستگاهی نیز برای حفظ و نگهداری این گوسفند در مغان وجود دارد، اما به مرور زمان این نژاد به منطقه خراسان منتقل و با شرایط آب و هوایی بعضی از مناطق استان نظیر شیروان، بجنورد، قوچان و ... تطبیق یافته است.
لازم به ذكر است پشم گوسفند مغانی خراسان احتمالاً با سایر نژادها آمیخته گردیده است، و اطلاعات مربوط به نژاد مغانی خالص كه در مناطق آذربایجان پرورش داده می شوند جمع آوری و بشرح زیر می باشد:
رنگ پشم گوسفند مغانی سفید شكری یا سفید نخودی و شتری می باشد كه به ندرت سفید مطلق نیز در آن دیده می شود.
قسمت زیرین گردن، دست و پا و صورت فاقد پشم و از الیاف ضخیم موئی پوشیده شده است. روی پیشانی و پشت سر موهای قهوه ای رنگ دیده می شود. بره ها بیشتر به رنگ های قهوه ای روشن و به ندرت قهوه ای تیره است كه با افزایش سن گوسفندان تغییر رنگ می دهند و بروشنی می گراید.
پشم گوسفند مغانی از نوع بدترین و خشن ترین پشم های شناخته شده است. پشم چینی این گوسفند در دو نوبت بهار و پاییز انجام می شود. اولین پشم چینی در قشلاق صورت گرفته كه از ۵/۳-۱ كیلو متفاوت است. پشم بره كه در محلی به نام «بُركن» معروف است ظریف تر از پشم گوسفندان بالغ است. چین دوم پشم گوسفندان مغانی بیشتر برای تهیه پوشش دیواره و سقف چادرهای ایلاتی كه به نام «آلاچیق و كومه» خوانده می شود، بصورت نمد بكار می رود.
الیاف پشم این گوسفند ضخیم و دارای كانال بزرگی است بطوری كه مدولای آن سطح وسیعی را دربرمی گیرد و به علت عدم مرغوبیت در قالی بافی مصرف چندانی ندارد. در اطراف مشكین شهر و اردبیل قالیچه های كوچكی از آن تهیه می شود.

عبدالله احراری
منابع و مآخذ:
۱- اصول نگهداری و پرورش گوسفند – دكتر منوچهر سعادت نوری، دكتر صدرالله سیاه منصور، چاپ ششم، ۱۳۷۴.
۲- پژوهشی در فرش ایران- تورج ژوله.
۳- بررسی وضعیت گوسفندان استان خراسان و امكان ایجاد واحدهای رسیدگی پشمی و فاستونی، آقای دیانت و آقای اصغری. ۱۳۷۰.