« نوآوری » پیوند فرهنگ و مدرنیته

تجدد و پیشرفت مفاهیمی تاریخی، کهن و پرپیشینه را با خود به همراه دارند این مفاهیم در دوره جدید و جهان جدید به مفاهیمی کلیدی و مهم مبدل می شوند. با مدرنیته، عقل صاحب قوانینی می شود که می تواند با تکیه بر آنها، آینده را پیش بینی کند و به مرور و بتدریج همه ترقی ها را به بشر ارزانی دارد. بشر مدرن بشری است که به آینده نظر دارد و قصد دارد با گسستن از گذشته، آینده ای که آرمانهایش، هدفهای عقل بشری است، فراروی بشر بگشاید.
دیدگاه و تصویر کلی بشردر قرون هفدهم تا نوزدهم، این تصویر از پیشرفت و ترقی و نوآوری است. بشر این دوران تصور می کند علم به راحتی قادر است این پیشرفت را برای وی به وجود آورد.
بدیهی است، این رویکرد سطحی با نضج گرفتن فیلسوفانی چون «کی یرکه گور»، «نیچه» و دیگر متفکرانی که به متفکران پسامدرن معروفند، شکاف برداشت.
بشر سده بیستم متوجه شد نه علم قادر است خوشبختی بشر را در همه شؤون و وجوهش تأمین کند و نه تاریخ آن چنان که متفکران مدرنیته به شمار می آوردند، چنان و چندان خطی است که تصور کرد بشر در حال حرکت به سوی پیشرفت است.
البته، می توان مؤلفه هایی را نشان داد که بشر جدید در برخی زمینه ها نسبت به بشر قدیم پیشرفتهایی را به خود دیده است، اما این تصویر کجا و تصویری که حرکت کل بشر را رو به پیشرفت می داند که این پیشرفت متکی بر عقل و علم جدید صورت گرفته است، کجا.
فرهنگ به عنوان بخشی از فرهنگهای جنوب، هنگامی که با اندیشه های غربی آشنا شد هم اندیشه های متفکران مدرن را پیش روی خود دید و هم با اندیشه ها و آرای متفکران پسا مدرن آشنا شد. جالب آنکه شیوه مواجهه ما با این آرا در اولین مرحله با آگاهی توأم نبود.
هرکس متناسب با دغدغه ها و علقه های خود با این آرای متفاوت روبرو می شد و شیوه و قاعده ای از سر حکمت و خرد بر گزینشهای ما حاکم نبود. این روند تاکنون نیز ادامه یافته است. مشاهده می کنیم که هر گروه از متفکران ایرانی بدون آنکه برداشتی دقیق از کل تفکر و تمدن غرب داشته باشند، دست به گزینش می زنند و مواد گزینشی خود را عموماً معیار به شمار می آورند. در این میان، بسیاری از این نحله ها، تصویری که از پیشرفت و ترقی و نوآوری دارند، چنان سطحی است که به آرای متفکران مدرن اولیه بیشتر شباهت دارد.
اما زمان ما، زمانه ای است که باید رویکردی عمیق تر و جدی تر را در آن انتخاب کرد. از یک سو نمی توان و نباید برخی از تعریفهایی که از این مفاهیم در مدرنیته هستند را نادیده گرفت.
زیرا هر پیشرفت و نوآروی در جهان ما با توسل جستن به علم و تکنولوژی پیوند خورده است. از سوی دیگر، نباید این گونه پنداشت که سرنوشت هر جامعه و فرهنگی تقدیر جوامع غربی است. ما در زمانه ای زندگی می کنیم که اعتقاد به کثرت فرهنگی یکی از مؤلفه های بنیادین آن به شمار می آید. طبق این آموزه که ما نیز آن را می پذیریم، هر فرهنگ مبانی، زبان، مناسک و هدفهای منحصر به فرد خود را دارد. بدین جهت، نمی توان آینده یک فرهنگ را آینده فرهنگ دیگر به شمار آورد، هرچند این فرهنگها یقیناً مشترکات مهمی با یکدیگر دارند.
اگر بخواهیم از زبان «ویتگنشتاین» سخن بگوییم، گویی این فرهنگها هریک شباهتهای خانوادگی مهمی با هم دارند؛ اما اینکه تصور کنیم آینده همه اینها یکی است، تعریف وتلقی اشتباهی است. اگر این گونه تصویری نسبت به فرهنگهای مختلف داشته باشیم، می توانیم و باید به تعریفهایی منحصربه فرد از نوآوری، توسعه، پیشرفت و ترقی باور داشته باشیم. البته، در اینجا وظیفه ای خطیر بر دوش متفکران و متخصصان وجود دارد که کار نظریه پردازی در این زمینه را به خوبی به انجام رسانند.
کار نظریه پردازی در این زمینه شامل چندین مرحله است. در اولین گام، باید اشتراکات این تعاریف در فرهنگ خودی با فرهنگهای غرب مشخص شوند. در گام بعد، باید به اشتراکاتی اندیشید که ما به عنوان یکی از فرهنگهای جنوب با فرهنگهای جنوب دیگر در زمینه این مفاهیم داریم. اما در سومین گام باید کار تحلیل اختلافها را به پیش برد.
در همه این موارد، کار نظریه پردازی نه تنها باید با خلق مفاهیم و اصطلاحات همراه باشد، بلکه باید از مشاهدات و تجربیات و آزمونهای عینی و انضمامی نیز بهره ببرد. در این میان، مهمترین آموزه ای که باید مورد توجه این نظریه پردازان قرار گیرد، این است که فرهنگ ایرانی - اسلامی ما با محور ارزشها و مبانی نظری خاص خود ضرورتاً می تواند و باید تصویری مختص به خود از پیشرفت و ترقی ارائه نماید. پیشرفت و نوآوری تمدن و فرهنگ ما یقیناً باید از پیشرفت مظاهر مادی بهره گیرد، اما پیشرفت اخلاقی این فرهنگ می تواند با تکیه بر آرای ژرف موجود در فرهنگ خودی سامان یابد.
با تکیه بر این مقدمات است که می توان گفت، آینده فرهنگی ما کاملاً به کوششی که در ارائه تعریفی جدید از توسعه، پیشرفت و نوآوری صورت می دهیم، وابسته است.

شیدا امینی

منبع : روزنامه قدس