مثل کمدی های هکتورمان

● نگاهی به کتاب اوهام نوشته پل استر
«کتاب اوهام» تازه ترین رمانی است که از«پل استر» در ایران ترجمه شده است. یکی از درونمایه های اصلی این رمان، حضور در برابر امر غایب و موضوع محوشد گی است و همین ویژگی است که واقعیت رمان را به امری وهم انگیز بدل می کند.
راوی رمان استاد ادبیات تطبیقی است. او زن و فرزندانش را در یک سانحه هوایی از دست داده و از آن پس دچار آشفتگی و اوهام و افسردگی شدید شده است. زندگی او در آستانه از هم پاشیدن است که ناگهان یک حادثه به ظاهر پیش پا افتاده این زندگی بحران زده را دگرگون می کند، هر چند این دگرگونی به مرور بحران دیگری را در پی می آورد.
راوی یک شب در حال تماشای تلویزیون با صحنه یی از یک فیلم کمدی کلاسیک قدیمی از یک کارگردان گمنام سینمای کلاسیک به نام «هکتورمان» روبه رو می شود. این صحنه او را در اوج افسردگی ناگهان از خنده روده بر می کند و همین خنده، مسیر زندگی او را تغییر می دهد. راوی کنجکاو می شود که دباره «هکتورمان» بیشتر بداند.
اما دست یافتن به تمام فیلم های این هنرمند گمنام کار آسانی نیست. هر تکه از آثار او در گوشه یی از جهان بایگانی شده و خود او هم یک روز ناپدید شده و غیبت او آنقدر طول کشیده که همه او را مرده می پندارند. راوی مجبور می شود برای دستیابی به تکه های پراکنده آثار «هکتورمان» به سفرهای دور و درازی تن دهد.
حتی مجبور می شود به سفر با هواپیما که به شدت از آن می ترسد راضی شود، همین قرار گرفتن در برابر موقعیت هایی که راوی یک عمر از آنها گریخته یا حوادث تصادفی دیگری که در ادامه، در جست وجوی «هکتورمان» برای راوی اتفاق می افتد، تراژدی زندگی او را به کمدی های «هکتورمان» پیوند می دهد و در واقع شکل آثار «هکتورمان» به محتوای زندگی راوی تبدیل می شود، بیهوده نیست که فصل دوم کتاب، به طور کامل به تحلیل سکانس به سکانس فیلم های «هکتورمان» اختصاص یافته است. راوی پس از جست وجو و تماشای همه فیلم های «هکتورمان» تصمیم می گیرد کتابی درباره او بنویسد. کتاب نوشته می شود و فصل دوم «کتاب اوهام» گویا فصلی از همین کتاب است.
«هکتورمان» نامی است که بیرون از دنیای متن «استر» وجود ندارد و وجود او در دنیای متن نیز با تهدید محو شدن از سوی عناصر دیگر همین متن روبه رو است و همین کشمکش است که بخشی از ماجراهای رمان را می سازد. فصل تحلیل فیلم در واقع به گونه یی تحلیل کل رمان و وقایع آن هم می تواند باشد و استعاره یی برای کل ساختار رمان که بسیاری از حوادث آن به شیوه حوادث فیلم های کمدی کلاسیک اتفاق می افتد.دو وجه تراژیک و کمیک واقعیت، هر دو در «کتاب اوهام» نشان داده شده. وجه کمیک در فیلم های «هکتورمان» و وجه تراژیک در ماجرایی که پیرامون این فیلم ها و همچنین در واقعیت زندگی خود«هکتورمان» و راوی شکل گرفته است.
نقش پررنگ عنصر تصادف و تاثیر آن بر زندگی راوی و خود «هکتورمان» یکی از وجوه اشتراک زندگی تراژیک آنها با فیلم های کمدی «هکتورمان» است. «هکتورمان» در اثر یک حادثه مجبور شده همه آثار وجودی خود را محو کند و در گوشه یی دنج و پنهان از دیده ها با همسر و فیلمبردار مورد اعتمادش زندگی کند.
او در خفا به فیلمسازی ادامه می دهد بی آنکه فیلم هایش مخاطب داشته باشد. او چنان خود را محو کرده که وقتی پس از انتشار کتاب راوی در مورد فیلم هایش، به راوی نامه می نویسد و از او می خواهد که به دیدارش برود، راوی این نامه را جدی نمی گیرد، از اینجا به بعد معمای «هکتورمان»، اثر را به رمان های پلیسی شبیه می کند. دختری به سراغ راوی می آید و می کوشد راوی را به پذیرفتن دعوت «هکتورمان» وا دارد. راوی به دختر دل می بندد و با او راهی می شود.
«هکتورمان» در بستر بیماری است و راوی بیش از چند دقیقه او را نمی بیند. «هکتورمان» می میرد و روز بعد همه آثارش توسط همسرش سوزانده می شود؛ هر چه مربوط به «هکتورمان» است، حتی اطرافیان او نیز نابود می شوند تا «هکتورمان» تا ابد تنها به شکل یک راز برای راوی باقی بماند. انگار همه چیز تنها در خواب اتفاق افتاده باشد. تنها درذهن راوی «هکتورمان»با محو واقعیت وجودی خود به تخیل راوی بدل می شود و به زندگی در ذهن راوی ادامه می دهد.
بدین سان«پل استر» خواننده را به یک بازی تناقض آمیز واقعیت و خیال می کشاند. او نخست «هکتورمان» را از خیال خود چنان می آفریند که خواننده شک می کند که نکند واقعاً چنین کارگردانی در تاریخ سینمای کلاسیک وجود داشته باشد. او پس از ارائه وصفی این چنین عینی از «هکتورمان» و فیلم هایش، با طرح مساله غیب شدن همان واقعیت برخاسته از تخیل را بار دیگر به وهم و خیال بدل می کند. بعد از آن یک بار دیگر «هکتورمان» را در متن احضار می کند تا در پایان به محو کامل او و زنده ماندنش در ذهن راوی برسد.
واقعیت و وهم در سراسر این رمان پا به پای یکدیگر پیش می روند و با هم می آمیزند تا «کتاب اوهام» را به خوابی که گویا از واقعیت، واقعی تر است بدل کند و پرسشی هستی شناسانه را مطرح سازند.
در «کتاب اوهام»، شاهد سرنوشت هایی هستیم که دست تصادف آنها را به هم گره می زند. همان گونه که یک تکه از فیلم«هکتورمان» که راوی را به خنده انداخته سرنوشت راوی را به سرنوشت او گره زده است. «هکتورمان» دست پنهان و در واقع حاشیه یی است که به گونه یی کل متن را به بازی گرفته، حضور عینی کوتاه او در متن، بر کل رمان سایه انداخته است.
چنان که اگر این حضور لحظه یی بر صفحه تلویزیون نبود، هیچ یک از آن ماجراها اتفاق نمی افتاد. گرچه شاید هم بتوان گفت به هر حال ماجرایی دیگر اتفاق می افتاد، چرا که نویسنده را از خلق ماجرا گریز نیست حتی اگر ماجرا را از عمق بی ماجرایی بیافریند.

علی شروقی

منبع : روزنامه اعتماد