زندگی سالم در محیطی سالم

بسیاری از ما توجهی به وضعیت محیط اطراف خود نداریم. در حالی که محیط اطراف بیشترین تاثیرات را روی بدن ما می‌گذارد و بی‌توجهی ما چیزی از تاثیرگذاری آن کم نمی‌کند. بهداشت محیط دانشی است که می‌کوشد محیط اطراف ما را سالم نگاه دارد. اما متاسفانه همواره مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد و حتی روز ملی بزرگداشت آن نیز در سکوت رسانه‌ای سپری می‌شود.
انسان و دیگر موجودات، هر یک به نحوی بر محیط اطراف خود تاثیر می‌گذارند، البته انسان اولیه تاثیرگذاری کمتری بر محیط زیست داشته و آلوده نبودن محیط زیست، شرایط زندگی را برایش امن‌تر می‌کرد، ولی پیشرفت فناوری آلاینده و عدم تناسب آن با محیط زیست و تغییر تمدن بشری در طی دوران‌های مختلف، نادیده گرفتن روابط صحیح میان نیازهای بشری و محیط زیست، زندگی موجودات در کره زمین را روز به روز با مسائل پیچیده‌تری مواجه کرده است، به طوری که انسان با فعالیت‌هایی از قبیل کشاورزی، صنعتی و بهره‌برداری از منابع و امکاناتی که برای ادامه زندگی در این محیط انجام می‌دهد، ضمن ایجاد تغییرات مفید و مناسب، سبب آلودگی آن نیز می‌شود که این آلودگی مجدد بر انسان و موجودات دیگر اثرات ناخوشایندی باقی خواهد گذاشت و زندگی، پیشرفت، رشد و نمو و سلامت او را تحت‌ تاثیر قرار خواهد داد. از سوی دیگر آنچه امروزه درباره پزشکی و سلامت گفته می‌شود بیشتر بر واژه پیشگیری متمرکز است.اینجاست که پای متخصصان بهداشت محیط به میان می‌آید.
● دانشی به قدمت بشر
شاید بهداشت محیط به عنوان رشته‌ای دانشگاهی قدمت زیادی نداشته باشد اما به عنوان یک دانش و راهکار سابقه‌ای برابر با تاریخ بشر دارد. دخل و تصرف در عوامل و شرایط محیط برای رسیدن به حد مطلوب زیست، یافتن سرپناه با شروع غارنشینی، چاره‌اندیشی برای در امان ماندن از نیش پشه و حشرات دیگر، گناه‌‌شمردن آلوده کردن آب، استفاده از ظروف نقره‌ای برای ذخیره آب آشامیدنی در مسافرت‌ها و جنگ‌های خارج از مرز در گذشته، همه دال بر کوشش بشر در بهبود بهداشت محیط زیست خود دارد.
متخصصان بهداشت محیط با سیاستگذاری در امر کنترل مراکز تهیه، توزیع و فروش مواد غذایی و اماکن عمومی، بیمارستان‌ها، مدارس، کنترل و پایش مواد آلاینده هوا، بهداشت آب و فاضلاب، پرتوها، مبارزه با حشرات و جوندگان، مواد زائد جامد، بهسازی محیط شهر و روستا، تفریحگاه‌ها، ترمینال‌ها و.... سعی در بهبود شرایط زیستی انسان دارند.
مهندسی بهداشت محیط در واقع کاربرد روش‌های فنی به منظور ارتقا و بهبود شرایط بهداشتی جامعه است که بیشترین فعالیت علمی ‌آن در اجرای طرح‌‌های آب ‌رسانی و تسهیلات دفع فاضلاب، متمرکز است.
مهندسی بهداشت محیط، راهکاری موثر و مهم در مبارزه با بیماری‌هاست و غالب تغییرات بنیادی درخصوص ترویج بهداشت در کشورهای توسعه‌‌یافته طی قرون گذشته، مرهون تلاش و کوشش مهندسان بهداشت بوده است.این متخصصان دست‌کم به اندازه پزشکان در امر سلامت جامعه ایفای نقش کرده‌اند.
طرح دهه بین‌المللی تامین آب آشامیدنی و بهسازی محیط (سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۹۰) به وسیله سازمان ملل متحد، بیانگر نقش و اهمیت مهندسی بهداشت محیط در بهبود شرایط بهداشتی مردم فقیر جهان است که خود پیش‌ساز توفیق در دیگر کوشش‌های توسعه قلمداد می‌شود.
● آب سالم
آب آشامیدنی سالم یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان است. هزاران ماده شیمیایی آلی و معدنی در منابع آب آشامیدنی در سراسر دنیا تشخیص داده شده‌اند که برخی از آنها برای سلامت انسان خطرناک هستند.
آب آلوده می‌تواند عامل انتقال بسیاری از بیماری‌های پوستی، گوارشی، خونی باشد. از آن گذشته آلودگی‌های شیمیایی نیز منشأ ایجاد بسیاری از بیماری‌های قلبی عروقی، کلیوی و سرطان هستند. بیماری‌های روده‌ای از جمله وبا و اسهال عمدتا بر اثر مصرف آب ناسالم شیوع می‌یابد. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، آب ناسالم و غیربهداشتی سالانه موجب مرگ بیش از ۵/۱میلیون کودک زیر ۵‌‌‌سال بر اثر ابتلا به بیماری اسهال می‌شود.
آب آلوده عامل بسیاری از مرگ و میرها در دنیاست. مصرف آب ناسالم علاوه بر مرگ و میر کودکان می‌تواند منجر به آسیب‌های همیشگی در رشد جسمی‌ و عقلی آنها شود. حفظ و حراست از منابع آبی، بهسازی و کنترل استاندارد‌های کیفیت آب شرب می‌تواند تا ۹۴ درصد از مرگ و میر ناشی از بیماری‌های اسهال را کاهش دهد. فراهم کردن آب سالم و اطمینان از سلامت آب یکی از بحث‌های مهم در بهداشت محیط است که در کشور ما به علت موقعیت جغرافیایی خاص خود اهمیت دوچندانی دارد.
● به دنبال هوای سالم
محیط اطراف انسان، هوایی است که همه زندگی وابسته به آن است. هوا جدای از تامین اکسیژن حیات بخش برای انسان چند عمل دیگر را انجام می‌دهد، بدن انسان به وسیله جریان هوا خنک می‌شود، حس‌های ویژه‌ای مانند شنوایی و بویایی با محرک‌هایی که از راه هوا منتقل می‌شوند، کار می‌کنند. عوامل بیماری‌زا بوسیله هوا می‌توانند منتقل شوند.
اما در سال‌های اخیر، بسیاری از صنایع از جمله صنایع شیمیایی، پالایشگاه نفت باعث آلودگی هوا ‌شده‌اند. از آن گذشته احتراق خانگی و صنعتی مواد سوختی مانند زغال سنگ، نفت و... منبع ایجاد آلودگی هستند و سوزاندن زباله، فعالیت‌های کشاورزی، مبارزه با آفت‌ها و برنامه‌های انرژی هسته‌ای نیز این آلودگی را دو چندان می‌کنند.
با کنترل آلودگی هوا می‌توان سالانه از مرگ و میر ۴ میلیون کودک زیر ۵ سال در کشورهای در حال توسعه جلوگیری کرد.
● پیشرفت چشمگیر
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌با تلاش مسوولان شاخص‌های مربوط به بهداشت محیط در کشور پیشرفت چشمگیری داشته است. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد خانوارهای روستایی که به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند ۲/‌‌۸۹ درصد، خانوارهای روستایی که دارای توالت بهداشتی هستند ۷/‌۶۷ درصد، مراکز تهیه و توزیع و فروش مواد خوراکی، بهداشتی دارای معیار بهداشتی و بهسازی شهری ۵/‌۹۶ و روستایی ۶/‌۸۲ درصد؛ اماکن عمومی‌دارای معیار بهداشتی و بهسازی دارای معیار بهداشتی و بهسازی در مناطق شهری ۵/‌۸۸ و روستایی ۱/‌‌۸۱ درصد؛ بیمارستان‌هایی که جمع‌آوری زباله آنها مطلوب است ۹/‌۷۵ درصد، مراکز کاربرد پرتوهای یونساز در پزشکی که دارای شرایط مطلوب است ۵/‌۹۸ درصد است.
● قوانین متعدد
کنترل‌ عوامل‌ محیطی‌ در ارتقای‌ سلامت‌ انسان‌ نقش‌ اساسی‌ و کلیدی‌ دارد و آلاینده‌‌های‌ محیط که‌ از تنوع‌، گستردگی‌ و پیچیدگی‌ خاصی‌ برخوردارند، می‌توانند هر سه‌ بعد جسمی‌، روانی‌ و اجتماعی‌ سلامت‌ انسان‌ را با خطر مواجه‌ کنند.
امروزه‌ بیشتر این‌ آلاینده‌‌ها حاصل‌ فعالیت‌های‌ روزمره‌ یا فعالیت‌های‌ ویژه‌ انسان‌ها نظیر علوم، فنون‌، صنایع‌ و ارتقای‌ سطح‌ فناوری‌ هستند که‌ در روند تولید آنها گاه‌ علم‌ و اراده‌ انسان‌ به صورت‌ عمدی ‌دخالت‌ داشته‌ و گاهی‌ نیز ناشی‌ از ناآگاهی‌ و اطلاع‌ از پیامدهای‌ آن هستند.
حفظ و صیانت‌ از محیط مستلزم‌ انضباط و رعایت‌ نظم‌ اجتماعی‌ است‌ و ضمانت‌ اجرایی‌ آن‌ نیز وجود قوانین‌ و آیین‌ نامه‌‌های‌ قوی‌ و محکمی‌ است‌ که‌ اجرای‌ آنها می‌تواند آثار سوء و زیانبار آلودگی‌‌های ‌محیطی‌ را به‌ حداقل‌ ممکن‌ برساند.
در کشور ما قوانین‌ و آیین‌ نامه‌‌های‌ متعددی‌ در زمینه‌ آب‌، هوا، فاضلاب‌ مواد غذایی‌، اماکن‌ و موارد تخلف‌ زیست محیطی‌ وجود دارد که‌ اغلب‌ آنها با بهداشت‌ محیط مرتبط هستنددر کشور ما قوانین‌ و آیین‌ نامه‌‌های‌ متعددی‌ در زمینه‌ آب‌، هوا، فاضلاب‌، مواد غذایی‌، اماکن‌ و موارد تخلف‌ زیست‌ محیطی‌ وجود دارد که‌ اغلب‌ آنها با بهداشت‌ محیط مرتبط هستند.
آیین نامه بهداشت محیط، قانون مواد خوردنی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشت، قانون حفاظت در برابر اشعه و آیین نامه نحوه تاسیس و بهره‌برداری از بیمارستان‌ها تنها نمونه‌هایی از این قوانین هستند.
● روز ملی بهداشت محیط
وضعیت سلامت و بهداشت هر فرد، هر جامعه، هر‌‌ملت، با تاثیر متقابل و تلفیق اثر دو محیط تعیین می‌شود: یکی محیط زیست داخلی خود انسان و دیگری محیط پیرامون وی. برابر مفاهیم نوین، بیماری به علت برهم‌خوردن توازن حساس موجود بین انسان و محیط‌‌زیست او روی می‌دهد.در این میان وظیفه دریافت اطلاعات و حفظ محیط زیست به عهده متخصصان بهداشت محیط است. پس طبیعی است اگر روزی در سال به بهداشت محیط اختصاص داده شود.
۱۱ اسفند روز ملی بهداشت محیط نامگذاری شده است. این روز نقطه عطفی در برنامه‌های بهداشت محیط محسوب می‌شود و می‌تواند تلاشی دیگر برای آماده‌سازی افکار عمومی ‌و جلب همکاری و حمایت مسوولان باشد.
۱۱ اسفند فرصتی بود برای بازنگری و مرور عملکردها، و تعیین و تصحیح برنامه‌ها و اهداف بهداشت محیط به منظور ارج گذاشتن به این رسالت مهم که از سوی گروه بهداشت محیط و حرفه‌ای با همکاری دیگر سازمان‌های مرتبط انجام می‌پذیرد.
● کوهی از زباله
زباله یکی از مشکلات انسان امروزی است. نظارت بر دفن بهداشتی یا امحای آن و تمیز نگاه داشتن محیط زیست یکی دیگر از چالش‌ها و مسائل بهداشت محیط است.
اصول بهداشت و بهسازی محیط در هر شهر ایجاب می‌کند که زباله‌ها در حداقل زمان از منازل و محیط زندگی انسان دور و در اسرع وقت دفع شوند. اهمیت دفع بهداشتی زباله‌ها موقعی روشن‌تر خواهد شد که خطرات ناشی از آن‌ها بخوبی شناخته شود. زباله‌ها نه فقط باعث تولید بیماری، تعفّن و زشتی مناظر می‌شود، بلکه می‌توانند به وسیله آلوده کردن خاک، آب و هوا خسارات فراوانی را به بار آورند. به همان اندازه که ترکیبات زباله مختلف است، خطرات ناشی از مواد تشکیل دهنده آنها نیز می‌توانند متفاوت باشند. جمع‌آوری، حمل و نقل و آخرین مرحله دفع این مواد باید به نحوی باشد که خطرات ناشی از آنها در سلامتی انسان به حداقل ممکن کاهش یابد.
تعداد باکتری‌های مختلف موجود در خاکروبه خیابان‌ها از ۲ تا ۴۰ میلیون به صورت خاص و از ۵۰‌‌هزار تا ۱۰ میلیون به طور عام در هر گرم برآورد می‌شود. این تعداد باکتری می‌توانند بسادگی موجب بروز بیماری‌های گوناگونی شوند.
● بهداشت محیط در ایران
خدمات بهداشت محیطی به عنوان یک فعالیت منسجم دولتی در ایران سابقه‌ای حدود نیم قرن دارد. سازمان همکاری بهداشت در سال ۱۳۳۱ در ایران به‌وجود آمد اداره بهداشت محیط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با سابقه ساله یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های وزارت بهداشت محسوب می‌شود که وظایف متعددی از جمله بررسی و تعیین مکانیسم‌های بیماری‌های منتقله به وسیله محیط و نحوه پیشگیری و کنترل آنها، تامین آب و مواد غذایی سالم، تصفیه و دفع بهداشتی فاضلاب‌ها، دفع و تصفیه مواد زاید جامد و سمی ‌و کاهش آلودگی هوا، آب،‌ مواد غذایی و صدا را به عهده دارد.
نیروی انسانی مهندسی بهداشت در سال ۱۳۴۴ در سطح کشور جمعا ۵۶۴ نفر بود که در حال حاضر به استثنای کادر اداری حدودا ۳۷۱۴ نفر کارکنان تخصصی شامل ۹۹۹ نفر کارشناس و کارشناس ارشد و ۲۸۱۵ نفر کاردان بهداشت محیط در واحدهای بهداشت محیط سطح کشور مشغول انجام وظیفه‌اند، از اتفاقات مهم برای اداره کل، تصویب قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی در سال ۱۳۴۶ بود که زمینه اجرای قانونمندی را برای کنترل بهداشتی مراکز تهیه، توزیع و فروش مواد غذایی و اماکن عمومی ‌با استفاده از ماده ۱۳ فراهم کرد.
با توجه به اهمیت و گسترش دیگر فعالیت‌های بهداشت محیطی برای هماهنگ کردن تشکیلات بهداشت محیط با شبکه‌های بهداشتی و درمانی کشور در سال ۱۳۶۹ مسوولیت تامین آب آشامیدنی روستاها به سازمان جهاد سازندگی واگذار شد و بدین وسیله زمینه ادغام فعالیت‌های بهداشت محیط در شبکه فراهم شد.
در سال ۱۳۷۴ دو اداره کل بهداشت محیط و اداره کل بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی ادغام شدند. با تفویض اختیار مسوولیت‌ها به دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی در آذر ۱۳۷۹ اداره کل بهداشت محیط و حرفه‌ای به دفتر سلامت محیط کار و حرفه‌ای تغییر نام یافت.
● نیازمند یاری همگان
در قرن بیست و یکم به واسطه پیشرفت سریع علوم، افزایش جمعیت شهری، عدم ایجاد بستر مناسب برای استفاده از ساخته دست بشر و ورود عوامل مضر سلامتی به محیط زیست دیگر نمی‌توان با روش‌های سنتی به بهداشت محیط پرداخت. بلکه بهبود شرایط علوم و روش‌های دیگری را طلب می‌کند.
در این شرایط دیگر برای تحقق اهداف بهداشت محیط صرفا نمی‌توان به توان فکری و اجرایی وزارت بهداشت متکی بود. حل مشکلات بهداشت محیط در چارچوب شرایط کنونی و آتی، نیازمند مشارکت دیگر گروه‌های تخصصی (با مهارت‌ها و تخصصی‌هایی غیر‌‌از بهداشت محیط) و همچنین دخالت فعال و همکاری اقشار مختلف مردم است. بد نیست بدانید تنها با مدیریت بهتر و سالم‌سازی محیط سالانه می‌توان از مرگ و میر ۱۳ میلیون انسان در دنیا جلوگیری کرد.

علی اخوان‌بهبهانی

منبع : روزنامه جام‌جم