درباره محمد هادی گلریز خاتمی

▪ متولد ۱۳۱۸ شیراز
▪ نزدیك به نیم قرن سابقه پرداختن به هنر سنتی خاتم كاری
▪ استخدام در وزارت فرهنگ و هنر [سازمان میراث فرهنگی فعلی] در سال ۱۳۴۷
▪ سفارش ساخت تالار خاتم مجلس شورای ملی۱۳۴۷
▪ دریافت نشان درجه یك هنر در سال ۱۳۷۷
▪ بیش از ۲۰ سال آموزش این هنر سنتی
▪ تدریس در دانشگاه هنر و دانشگاه سوره
▪ استاد راهنما در تنظیم پایان نامه دانشجویان صنایع دستی
▪ عضویت در فرهنگستان هنر و شورای ارزشیابی هنرمندان میراث فرهنگی از ۱۳۶۴
▪ همكاری با پژوهشگاه علوم انسانی در رابطه با واژه نامه خاتم سازی
▪ همكاری با سازمان صنایع دستی در زمینه استاندارد كردن خاتم در ایران
▪ برخی از آثار و فعالیت های هنری او عبارت اند از:
ـ مرمت و بازسازی تالار خاتم كاخ مرمر
ـ بازسازی اتاق خاتم، كاخ سبز و كاخ موزه سعد آباد
ـ بازنشسته سازمان میراث فرهنگی سال ۱۳۷۹
ـ برپایی نمایشگاه های متعدد در داخل و خارج از كشور همچون میلان، مسكو و...
فرهنگ دهخدا «خاتم» را نشاندن پاره های استخوان با نقش و نگار در چوب تعریف كرده است. در كتاب «صنایع اسلامی» در مورد هنر خاتم سازی چنین نوشته شده است: « از صنایعی است كه به خاورمیانه نسبت داده می شود.
تزئین اسباب و اثاثیه، صندوق، جعبه و سایر اشیایی كه با طرح های هندسی، مركب از قطعات كوچك چوب، عاج، استخوان یا صدف تزئین یافته است.
این صنعت از زمان های بسیار دور در مشرق زمین مرسوم بوده است و یونانی ها و رومی ها نیز آن را اقتباس كرده اند. در ایران، شیراز و اصفهان از دیرباز مراكز مهم خاتم كاری محسوب می شده است و در زمان ناصرالدین شاه قاجار، خاتم سازان خوبی در شیراز كار می كردند. در اوایل دوره پهلوی یعنی در سالهای حدود ۱۳۰۴ هجری شمسی دو دكان خاتم سازی در شیراز وجود داشت كه یكی متعلق به مرحوم محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) و دیگری به گلریز خاتمی تعلق داشت.
مرحوم امین الصنایع درسال ۱۳۱۱ هجری شمسی از شیراز به تهران دعوت شد و به همت او كارگاه خاتم سازی درمجتمع بزرگ هنرهای دستی آن زمان شروع به كاركرد.
پیشینه خاتم سازی درشیراز به بیش از یك هزارسال قبل می رسد، اما خاتم سازی در دوره صفویه و به خصوص زندیه در این شهر از رواج و رونق بسیاری برخوردار بوده است. در دوره زندیه، به خصوص در زمان سلطنت كریم خان زند با تشویق هنرمندان خاتم ساز، شاهكارهای هنری متعددی خلق شد كه یكی از نفیس ترین آن ها صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) است كه ساخت آن در زمان كریم خان شروع شد و نصب آن تا زمان لطفعلی خان به طول انجامید وطرح آن «گره تند» كار هنرمندان شیراز است.
در دوره قاجاریه نیز با وجود روبه زوال نهادن این هنر، خاتم سازان شیرازی آثاری همچون در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) درتهران و دیگری كه هم اكنون در موزه ایران باستان است، خلق كردند وبهترین خاتم های «شش ضلعی» این دوره درتهران و شیراز ساخته شد.
یكی از خاندان های شیرازی كه در زمینه هنر خاتم كاری دارای سابقه دیرین تاریخی است،همانا خاندان گلریز خاتمی است و محمد هادی گلریز خاتمی از هنرمندان شاخص این خاندان و از زمره بهترین های خاتم كاری معاصر ایران محسوب می شود.
محمد هادی گلریز خاتمی متولد ۱۳۱۸ شیراز است.تولد در شهر خاتم و خاتم كاری در كنار این پیشینه خانوادگی برای محمدهادی كوچك بهترین شرایط را برای آموزش و یادگیری این هنر دیرپای ایرانی فراهم كرد و او از كودكی نزد استادان خانوادگی به یادگیری این هنر پرداخت. تا آنجا كه در دوران جوانی به آن میزان از توانایی و تبحر در رشته اش دست یافته بود كه برای ساختن تالار خاتم مجلس شورای ملی از طرف وزارت فرهنگ و هنر آن زمان دعوت به كار شد و همین همكاری شرایط استخدام او را درفرهنگ و هنر سابق و سازمان میراث فرهنگی فعلی در سال ۱۳۴۷ فراهم كرد.
محمد هادی گلریز خاتمی تا سال ۱۳۷۹ كه از این سازمان بازنشسته شد، به فعالیت های هنری در این مركز می پرداخت. به این ترتیب، وی نزدیك به نیم قرن است كه به خاتم كاری یعنی حرفه خانوادگی اش اشتغال دارد.
در فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران «خاتم» این گونه تعریف شده است: هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزائیك، با مثلث های كوچك و طرح های گوناگون كه همواره به صورت اشكال منظم هندسی بوده و این اشكال را با قرار دادن مثلث های كوچك در كنار هم نقش بندی می كنند. هر چه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشد، خاتم مرغوب تر است.
این هنر در عهد استیلای مغول بر ایران، از كشور چین به ایران آمد و خاتم سازان ایرانی به مرور زمان، با اعمال تغییر و تنوع در خاتم پیچی و اضافه كردن رنگ های مختلف چوب و انواع فلز و تغییر شكل هندسی آن از مقطع به مثلث، تحول زیادی در آن ایجاد كردند.
البته قبل از حمله مغول، نوعی خاتم در ایران رایج بوده كه از نمونه های آن خاتم منبر مسجد جامع عتیق شیراز است.
در دوره صفویه، این هنر در اصفهان مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی كرد. از شاهكارهای خاتم در این دوره می توان به صندوق مرقد امام موسی كاظم ( ع )، صندوق مرقد امام حسن عسگری (ع) و ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز و خاتم بقعه شاه نعمت اله ولی در ماهان كرمان كه از كهن ترین آثار است، نام برد.
گلریز خاتمی مدتی سرپرستی كارگاه خاتم سازمان میراث فرهنگی را نیز بر عهده داشته است.همان طور كه گفتیم، كارگاه خاتم به سال ۱۳۰۹ در مدرسه صنایع مستظرفه و به سرپرستی استاد صنیع خاتم تأسیس شد. در سال ،۱۳۱۱ استاد امین الصنایع و سپس استادانی چون محمد حسین صنیع خاتم و محمود صنیع خاتم و علی نعمت سرپرستی این كارگاه را به عهده داشتند. از ۱۳۷۹ محمد هادی گلریز خاتمی و پس از او استاد جمشید صفائی سرپرستی این كارگاه را به عهده داشته اند.
گلریز خاتمی در كار بازسازی خاتم كاری های كهن نیز دستی توانا دارد.چه بسا مرمت آثار كهن برای هنرمندی كه درك درستی از مفهوم سنت دارد ،بتواند در خلق آثار تازه نیز الهام بخش برخورد با تولید اثری باشد كه قرار است در حیطه هنر سنتی ارزیابی شود.هنرمندی كه لزوم تأكید بر عناصر شكل دهنده سنت قدیم را می داند،آگاه است كه در سنت بیش از آن كه خلاقیت فردی به معنای امروزی آن اهمیت داشته باشد،باید به روایت درست از سنت اندیشید و در حفظ خط ممتد و راه آهسته و پیوسته هنر سنتی، پا سفت كرد. خاتمی شاید با این نگاه ،بازسازی آثار گذشتگان را به انجام و سرانجام رسانده باشد.یكی از این بازسازی ها، خاتم كاری كاخ موزه سبز است.خاتم كاری كاخ موزه سبز از جمله هنرهای نفیسی است كه در این كاخ دیده می شود .این خاتم ها در دفتر كار در طبقه اول كاخ خودنمایی می كند.
در این اتاق، نخستین چیزی كه بیننده را مسحور می كند، خاتم هایی است كه هنرمندان عاشقی ثمره تلاش خویش را در این اتاق به یادگار گذاشته اند. حاصل كار این هنرمندان علاوه بر خاتم كاری روی دیوارها و درگاهی ها ، ۶عدد چوب پرده خاتم به طول تقریباً ۲مترآذین بخش بالای پرده هاست. اثاثیه اتاق شامل میز،صندلی،اشیای روی میز،كتابخانه مزین به خاتم و قاب عكس است .همچنین یك عدد آباژور به شكل گلدان تزیینی بسیار زیبا و منحصر به فرد كه در گوشه اتاق خودنمایی می كند.
خاتم كاری های دورتادور اتاق و گلدان با امضای استاد محمد صنیع خاتم به ترتیب مربوط به سال های ۱۳۰۷ و ۱۳۱۲ است. خاتم كاری این اتاق تقریباً ۲ سال طول كشیده و با نظارت استاد محمد صنیع خاتم و كار شاگردان او استاد حسین شفقت،استاد ابوالقاسم جلوه،استاد احمد مسكوكی،استاد محمد خرمی انجام شده است.
خاتمهای موجود در كاخ موزه سبز بعد ازگذشت سال ها، نیاز مبرم به مرمت و بازسازی داشت كه براساس این نیاز مرمت خاتم های موجود در اواسط سال ۸۱ شروع شد. مرمت این خاتم ها را استاد صفر سامی و استاد محمد هادی گلریز خاتمی انجام دادند. این دو در بازسازی این اثر نهایت تلاش خود را در حفظ اصالت كارانجام داده اند، به گونه ای كه علاوه بر بازسازی دقیق خاتم كاری ها،اصالت كار استادان گذشته نیز حفظ شده و رنگ و لعاب امروزی به خود نگرفته است.
اما ساخت این هنر ظریف مراحل مختلفی دارد كه گلریز خاتمی اصالت آن را وابسته به دقت نظر و ظرافت استادانه می داند.در خاتم سازی ابتدا چوب ها و استخوان را به قطعاتی به طول ۳۰ سانتی متر و عرض ۲ سانتی متر و قطر ۱ تا ۲‎/۵ میلی متر می برند. این قطعات را به صورت نوارهای باریك با مقطع مثلثی شكل در می آورند و بر روی تختی كه دارای شیاری شكل است قرار داده ، می سایند و صیقل می دهند. مفتول های فلزی را نیز به همین ترتیب به وسیله اره و سوهان به شكل مفتول هایی با مقطع مثلث در می آورند.
طرح مورد نظر توسط طراح كشیده و رنگ آمیزی می شود تا براساس آن خاتم پیچیده شود. مفتول های فلزی مثلث شكل را سریشم می زنند و مطابق طرح سه مثلث از چوب یا استخوان را در كنار اضلاع آن قرار می دهند و سپس اطراف آن را با نخ پرك می پیچند. پس از خشك شدن سریشم، نخ را از دور مثلث ها باز می كنند كه این مرحله از كار را پره می گویند.
گلریز خاتمی در ۱۳۷۷ موفق به دریافت نشان درجه یك هنر شد.در طی این سال ها او علاوه بر كار، پیوسته برای خلق آثار تازه در خاتم كاری ایرانی و یا بازسازی آثار گذشتگان،به آموزش این هنر نیز پرداخته و در كنار آموزش خانگی ،از حضور در مراكز آكادمیك هنرهای سنتی نیز غافل نمانده است. دانشگاه هنر و دانشگاه سوره از مراكزی است كه او در كنار آموزش و انتقال آموخته هایش به نسل تازه، در تنظیم پایان نامه های دانشجویان صنایع دستی نیز با آنان همكاری داشته است. خاتمی در مجموع ۲۰ سال است كه به آموزش این هنر سنتی برای علاقمندان می پردازد.
همچنین او از سال ۱۳۶۴ در فرهنگستان هنر و شورای ارزشیابی هنرمندان سازمان میراث فرهنگی عضویت داشته است.
از فعالیت های مهم هنری گلریز خاتمی می توان به مرمت و بازسازی تالار خاتم، كاخ مرمر و همچنین بازسازی اتاق خاتم، كاخ سبز و كاخ موزه سعد آباد اشاره كرد. همكاری با پژوهشگاه علوم انسانی در رابطه با واژه نامه خاتم سازی و همكاری با سازمان صنایع دستی در زمینه استاندارد كردن خاتم در ایران از جمله خدمات ماندگار او در زمینه هنرهای سنتی است.
این استاد خاتم كار ایرانی در نمایشگاه هایی در میلان و بسیاری از نقاط دنیا به همراه آثارش شركت كرده و در همه مدت فعالیت هنری اش كوشیده است تا فرهنگ و هنر ایرانی را به فرهنگ های دیگر معرفی كند.
برای مثال، نمایشگاهی كه در سالن اصلی نمایشگاهی كتابخانه ادبیات بین الملل مسكو برگزار شد، شامل سه بخش كار های خاتم كاری این استاد برجسته بود.در این نمایشگاه، ۱۵ اثر برجسته خاتمی كه در سال های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲ ساخته شده بود، از جمله تابلو خاتم و مینا و قلمزنی آب طلا با دعای «و ان یكاد»، قاب خاتم و تابلو قلمزنی هزار چهره، ساعت تمام خاتم بزرگ و قاب خاتم و تابلو مس قلم زنی گل و مرغ مشبك و... به نمایش گذاشته شد. گلزیر خاتمی در بخشی از نمایشگاه كارگاه كوچكی دایر كرده و عملاً ساخت خاتم را به علاقه مندان نشان می داد.او هنر خاتم كاری را برای جمعی از علاقه مندان كه در یكی از سالن های كتابخانه ادبیات ملل گردآمده بودند، تعریف و تشریح كرد و در مورد چگونگی تهیه تابلو ها و ابزار كار این هنر توضیحاتی داد.
درحال حاضر، به علت عدم رونق خرید آثار خاتم وگران شدن مواد اولیه این كار، تعداد مشتاقان فراگیری این هنر كاهش یافته است وتعداد انگشت شماری از استادان خاتم سازی باقی مانده اند. گلریز خاتمی معتقد است هنرهای سنتی از متن زندگی روزمره مردم فاصله گرفته و علت آن روزمرگی است: «اكثر مردم گرفتار مشكلات زندگی روزمره خودشان هستند. این افراد وقتی از جلوی اثر سنتی رد می شوند، فقط یك تماشاچی هستند. شاید اشیایی كه در فروشگاه های هنر های سنتی هست به درد زندگی شان نخورد، چون شكل زندگی آن ها عوض شده است. بعضی ها هم علاقه دارند ولی جایی در زندگی شان برای این آثار وجود ندارد.
ولی خیلی از مردم هم هستند كه علاقه مندند و صنایع دستی ایرانی را به عنوان هدیه می برند، یعنی هر هدیه كه می خواهند بدهند، صنایع دستی را به دیگر چیزها ترجیح می دهند چون معتقدند ماندگارتر است.
با این حال، گلریز خاتمی معتقد است هنور هم عده ای هر چند اندك با هنر سنتی پیوندشان را قطع نكرده اند و همان ها هستند كه از این هنر حمایت می كنند: «در این ۱۰ سال، به این نتیجه رسیده ام كه جوانان كمتر به این هنر علاقه دارند، اما هنوز هم تعداد كمی هستند كه هنرهای سنتی را دوست دارند و به آن پای بندند.آن ها دوست دارند دكور خانه شان از صنایع دستی پر باشد، نه اجناس لوكس خارجی.»
خاتمی همچنین می گوید: «صنایع دستی جزئی از ماست. حس می كنید آشناست و با شما پیوستگی دارد و این پیوستگی باعث می شود ایرانی هایی كه خارج از كشور زندگی می كنند، با هنرهای سنتی خانه شان را تزیین كنند تا احساس غربت نكنند. این حس حتی اگر شناخت كافی از این هنرها هم نداشته باشید، به شما دست می دهد.
این نوع هنرها به افراد آرامش می دهد. وقتی به مراكزی چون موزه ها می روید، اگر هیچ شناختی هم از آثار آن نداشته باشید، احساس آرامش می كنید. احساس غرور می كنید. می فهمید كه از هزار سال پیش چه هنرمندانی داشته اید. این ها چیزی نیست جز اصالت فرهنگ و هنری كه مربوط به خودمان است. ما نباید از این ایده آل ها دور شویم.»

منبع : روزنامه ایران