اقتصاد سیاسی نوآوری فناورانه

نوآوری و خلاقیت یکی از مفاهیم مهم در اقتصاد سیاسی است. اگرچه اقتصاددانان نئوکلاسیک نسبت به آن بی توجه بوده اند، ولی اکنون بر همه دانشمندان اقتصاد سیاسی مبرهن است که مقوله نوآوری به خصوص نوآوری در حوزه تکنولوژی روز به روز از اهمیت بیشتری نسبت به گذشته برخوردار می گردد.
این اهمیت زمانی دیده می شود که یادآوری کنیم که قلمرو اقتصاد سیاسی از رابطه بین منطق اقتصاد و منطق سیاست شکل می گیرد.
منطق اقتصاد، تمرکز بر کارآیی و رقابت و سوددهی دارد، به گونه ای که جریان های تجاری، مالی و سرمایه ای درجایی قرار می گیرد که بیشترین بازدهی و سوددهی نصیب عاملان شود، درحالی که منطق سیاسی با توجه به بازیگری اصلی دولت به دنبال افزایش رشد اقتصادی، رفاه ملی و قدرت ملی است.
نقطه تمرکز اقتصادی سیاسی درحال حاضر نوآوری و خلاقیت فناورانه است که توسط اقتصاددانان نئوکلاسیک به دلیل این مفروض که اولاً اقتصاد از سیاست مجزا است و هر کدام ساختار، بازیگران و کارکرد جداگانه ای دارند و ثانیاً نوآوری فنی اهمیت چندانی در کارآیی و سوددهی ندارد، نادیده گرفته شده است.
اقتصاددانان نئوکلاسیک، عوامل و نهادهای مهم تولید را نیروی کار (labor) و سرمایه (Capital) فرض می کنند و در پی ترکیب بهینه ای از این دو به منظور کاهش هزینه تولید و افزایش کیفیت کالا و خدمت می گردند. تئوری نئوکلاسیک به فناوری به عنوان یک کالای عمومی (public Good)می نگرد. کالای عمومی کالایی است که در دسترس همگان قرار دارد و مصرف یکی مانع از مصرف دیگران نمی شود. این مفروض نئوکلاسیک با واقعیت امروزین تطابق ندارد.
تئوری های جدید اقتصاد سیاسی معتقدند که بر خلاف فرضیه اقتصاددانان نئوکلاسیک، بازارها همگن نیستند و رقابت کامل شکل نمی گیرد. آنچه که درحال حاضر در بازارهای جهانی شاهدش هستیم وجود بازارهای انحصاری است که به شکل انحصار خالص (Monopoly)یا انحصار چندگانه (oligopoly) است. در این بازارها بنگاه های تولیدی و شرکت ها با هزینه های برنامه ریزی شده در بخش تحقیق و توسعه (R & D)، نوآوری هایی را در عرصه تولید کالا و خدمت بوجود می آورند.
این نوآوری ها در عرصه داخلی و بین المللی از سوی دولت متبوع آنها تضمین و حمایت می شود. جنبه ای از این حمایت ها در مقررات و قوانین مالکیت معنوی نمود می یابد.
شرکت ها به تدریج با تخصص در تولید یک محصول یا خدمت از طریق اقتصاد صرفه (Economy of scale) دیگر رقبا را از بازار حذف کرده و برای خود انحصار ایجاد می کنند. به این ترتیب است که بازار چه در سطح داخل جوامع و چه در عرصه بین المللی به صورت ناکامل شکل پیدا می کند.
آنچه که در خصوص فناوری و نوآوری اهمیت دارد این است که این عامل به عنوان یک فاکتور مستقل در تولید در نظر گرفته می شود که از طریق سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، ارتقا می یابد و ارتقای آن بر نهاده های نیروی کار و سرمایه اثر گذاشته و بهره وری آنها را افزایش می دهد.
نوآوری ها حمایت شده و از در دسترس قرار گرفتن توسط دیگران جلوگیری می شود و روند انتشار آن حتی از آنچه که مدل چرخه تکنولوژیک انتظار دارد کندتر صورت می گیرد.
اهمیت سیاسی گسترش نوآوری تکنولوژیک چنانچه اشاره شد در افزایش نقش دولت ها در عرصه اقتصاد داخلی و بین المللی است. اثرات ارتقای تکنولوژیک به گونه ای است که بر دیگر حوزه ها نیز اثر می گذارد. امروزه بحثی در میان دانشمندان اقتصاد سیاسی در قالب اصطلاح "ناسیونالیسم مبتنی بر تکنولوژی" (Technonationalism) به وجود آمده است.
منظور این است که با کمرنگ شدن نقش مفاهیمی مثل اسطوره، افسانه، ایدئولوژی سیاسی و ملت، آنچه که می تواند انسجام در بین افراد یک جامعه بوجود آورد انسجام در توسعه تکنولوژی و حفظ و جلوگیری از دستیابی دیگران به آن است.از این مقدمه می توان به اهمیت خلاقیت در مباحث امروزین کشور خودمان پی برد.
نمونه آن فناوری اتمی است که کشور ما با برنامه ریزی توانست فناوری مربوط به آن را به دست آورد و کسب آن در جهان انحصارگرایانه تحت تسلط قدرت های بزرگ موفقیت بزرگی است. روش های مختلف استفاده شده توسط قدرت بزرگ به منظور جلوگیری از چیره شدن و مهارت ایران در این حوزه طراحی شده بود. حتی پیشنهاد طرح کنسرسیوم مشترک در خارج از خاک ایران ترفندی برای جلوگیری از انتشار تکنولوژی اتمی بود که با تدابیر اتخاذ شده از سوی مسئولان منتفی گردید. به این ترتیب به نظر می رسد که موفقیت در این زمینه می تواند عامل تحرکی برای پیشرفت بیشتر در نوآوری در حوزه اتمی و نیز در دیگر حوزه ها باشد.
در این خصوص چند ملاحظه قابل طرح است:
۱) خلاقیت و فناوری چنانچه گفته شد محصول تدبیر و برنامه ریزی است. یکی از مسائل تخصیص منابع و امکانات است. در این خصوص بودجه های پژوهشی و تحقیق و توسعه باید افزایش پیدا کند.
۲) در حوزه تکنولوژی های عالی، سرمایه گذاری دولت از اهمیت خاصی برخوردار است. درحالی که پیشرفت در دستیابی به این گونه تکنولوژی ها ممکن است در کوتاه مدت نتیجه بخش نباشد، اما در بلندمدت آثار بسیار مثبتی بر اقتصاد به جای می گذارد. بنابراین سیستماتیک و تسلسلی نگاه کردن به موضوع، باید ما را از شتاب و عجله در مشاهده به ثمر نشستن تلاش ها دور سازد.
۳) پیشرفت در این حوزه، نیازمند توجه به نوآوری است. ازاین رو دولت باید به نخبگان توجه بیشتری نسبت به گذشته داشته باشد.
۴) قوانین لازم برای تشویق نوآوری ضروری است. از جمله مقررات حق "کپی رایت" که حداقل رضایت خاطر برای نوآوران فراهم آورده و در ضمن عامل کمک کننده ای به شکل گیری سرمایه اجتماعی خواهد بود.

حامد مهاجرپور

منبع : هفته نامه آتیه