کاش بتهوون ایرانی بود

وقتی بتهوون می گوید هر درخت به اندازه یک انسان برایش ارزش دارد ما هم می گوییم کاش بتهوون یک ایرانی بود. شاید او می توانست این فرهنگ را در خانواده و دوستان خانواده اش نهادینه کند. هرچند این آرزو محال است اما محال تر از نهادینه شدن فرهنگ احترام به درخت نیست. محالی که با تهدید و تعرض هایی که هر روز در گوشه گوشه این سرزمین رخ می دهد اینگونه می نمایاند که ارزش گذاری به درخت و طبیعت به همان اندازه ایرانی بودن بتهوون غیرممکن است.
به هر حال برای ایرانی ها جنگل و درخت در شمال معنی می شود و غیر از آن دیگر هیچ. البته همین برداشت ناقص هم فقط در تفریح و سفرهای آخر هفته به دست می آید که اگر آنها هم نباشند شاید هیچ حساسیت و تعهدی نسبت به جنگل های ایران که در تعادل اکوسیستم طبیعی ایران نقش غیرقابل انکاری دارند وجود نداشته باشد. جنگل هایی که برخلاف تصور عموم به پنج ناحیه رویشی تقسیم شده اند.
سطح کل جنگل های ایران ۴/ ۱۲ میلیون هکتار است، یعنی برای هر ایرانی ۲/ ۰ هکتار. این رقم با توجـه به سرانه جهــانی جنگــل یعنی ۸/ ۰ درصد هکتار برای هر انسان، حاکی از فقر و کمبود شدید ایران در این زمینــــه است. ایـران در بین ۵۶ کشور دارای جنگل در جهان مقــام چهــل و پنجم را داراست اما با همین احوالات هر دلیل و بهانه یی در ایران کافی است تا این سرانه پایین هم مورد تخریب واقع شود تا دوستداران طبیعت ایران برای آینده این سرزمین نگران باشند. نگرانی هایی که با افزایش گرمای زمین و افزایش سرعت بیابان زایی بسیار حادتر و وخیم تر هم خواهد شد.
● ناحیه هیرکانی (خزری)
نوار سبز شمال کشور را همه می شناسند. جنگل های شمال ایران که گاه با نام جنگل های باستانی هم از آنها یاد می شود با مساحت در حدود یک میلیون و ۸۴۸ هزار هکتار در حاشیه جنوبی دریای خزر و در امتداد دامنه های شمالی رشته کوه البرز از آستارا در غرب تا گلیداغی در شرق قرار گرفته است. البته در گذشته سرتاسر جلگه های شمال (حدفاصل دریای خزر تا البرز) را نیز شامل می شده است. تخریب انسانی از دو حاشیه فوقانی و پایینی جنگل در دهه های اخیر کاهش قابل توجه سطح این جنگل ها را در پی داشته است. از لحاظ تقسیم بندی جهانی این جنگل ها جزء جنگل های پهن برگ خزان کننده با اقلیم نیمه مدیترانه یی مرطوب هستند. میانگین بارندگی سالیانه از ۶۰۰ میلیمتر در شرق (گرگان) تا دو هزار میلیمتر در غرب جنگل ها
(بندر انزلی) در نوسان است.
● ناحیه ایرانی - تورانی
جنگل های کوهستان های ناحیه ایرانی - تورانی همان طور که از نامش پیداست بر ارتفاعات فلات ایران گسترش دارند. این جنگل ها به صورت لکه های بزرگ و کوچک از شمال غرب تا شمال شرق، از شمال غرب تا ارتفاعات جنوبی ایران در امتداد دو رشته کوه البرز و زاگرس دیده می شوند. عناصر درختی این جنگل ها ارس و بنه یا پسته وحشی است؛ همین طور درختچه های بادام کوهی، زرشک، ارجنک و شیرخشت درغالب این جنگل ها به چشم می خورند. ناحیه رویشی ایران تورانی و به تبع آن بخش کوهستانی این ناحیه از لحاظ فلور بسیار غنی بوده و تنها برای نیمرخ جنوبی البرز در محدوده استان تهران از بیش از ۱۰۰ گونه درختی و درختچه یی بومی نام برده شده است.
با این حال استان خراسان که در این ناحیه از پوشش های گیاهی ایران قرار می گیرد بسیار شاخص است. با اینکه یک سوم استان خراسان را کویر و بیابان تشکیل می دهد اما نمونه جنگل های ایرانی و تورانی در این منطقه از کشور بسیار باارزش و مهم است. پسته و بادام، ارس، درمنه و گون و تاغ عمده ترین درختان این منطقه وسیع از جنگل های کشور را تشکیل می دهند.
● جنگل های زاگرس (جنگل های بلوط غرب)
این جنگل ها با طول تقریبی ۱۳۰۰ کیلومتر در امتداد رشته کوه زاگرس از جنوب آذربایجان غربی تا استان فارس امتداد دارند. مساحت کنونی آن ۵ میلیون هکتار تخمین زده شده است و سه گونه بلوط بارزترین گونه های درختی آن به شمار می روند. بلوط ایرانی در سرتاسر این جنگل ها حضور دارد و دو گونه دیگر یعنی دارمازو و یوول در قسمت های شمالی دیده می شوند. بارندگی این ناحیه از ۶۰۰ میلیمتر در قسمت های شمالی تا۳۰۰ میلیمتر در جنوب غرب در نوسان است. اقلیم منطقه نیز مدیترانه یی نیمه خشک با زمستان های سرد است. از سایر گونه های درختی این جنگل ها می توان به افرا، کیکم، بنه، زبان گنجشک، گلابی وحشی، ولیک، ارغوان، انواع بادام و... اشاره کرد.
به طور کل می توان گفت جوامع بلوط در ارتفاع ۶۵۰ تا ۲۴۰۰ متر از سطح دریا حضور دارند که بالاتر از این ارتفاع جوامع ارس و پایین آن جوامع بنه - بادام ظاهر می شوند. فرم غالب جنگل شناسی جنگل های غرب شاخه زاد بوده و این دلالت بر تخریب ناشی از حضور طولانی مدت جوامع انسانی دارد. متاسفانه به دلیل رشد جمعیت در قرن اخیر و نیاز جنگل نشینان به سوخت، منبع غذایی برای دا م ها و زمین های کشاورزی بهره برداری بسیار غیراصولی و غیرمنطقی از این جنگل ها به کلی چهره آنها را دگرگون کرده است و به جز در نقاط معدودی مانند قبرستان ها نشانی از انبوهی سابق این جنگل ها نیست. طبیعت این جنگل ها به علت قرار گیری در کنار اقالیم حیاتی متفاوت مانند ایران- تورانی و صحرا- سندی و گرمسیری و همچنین تاثیرپذیری از سیکلون های آناتولی و دریای سیاه بسیار متنوع است.
● جنگل های خلیجی عمانی
این جنگل ها به دو بخش خلیج فارس و دریای عمان تقسیم می شوند. درختان بخش خلیج فارس بیشتر کنار- کهور و درخت نمای نخل است. در صورتی که درختان آکاسیا در بخش دریای عمان اصلی تر است.
البته درختان حرا و چندل نیز در فاصله دریا و ساحل در بعضی نقاط مانند بندر خمیر- لافت و قشم - سیریک دیده می شود. این جنگل ها هم مانند جنگل های هیرکانی از ارزش بسیار بالایی برخوردارند چرا که جنگل های حرا جنوب ایران در نوار ساحلی خلیج فارس و دریای عمان آخرین پراکنش جنگل های مانگرو در جنوب شرقی آسیا به شمار می روند. جنگل های حرا اکوسیستمی ماندایی از اجتماعات ساحلی مناطق حاره هستند که مانگرو نیز به آن اطلاق می شود.
● جنگل های ارسباران
جنگل های ارسباران در شمال آذربایجان و اردبیل دارای ویژگی های منحصر به فردی است که مجموعه یی از عناصر هیرکانی و قفقازی و خصوصیات دیگر مناطق گیاهی کشور را در خود جای داده است. افزون بر تنوع عظیم گیاهی، عمده ترین گونه های پستانداران و پرندگان حمایت شده یا کمیاب را نیز در چتر حمایت خود دارند. توده های کوهستانی آرارات در مناطق شمالی آذربایجان شرقی، نفوذ گسترده یی داشته و قوچ و میش از شاخص ترین عناصر این مجموعه است. ارسباران که در گذشته یی نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حدفاصل جلفا تا مغان و بلندی های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستان های کلیبر و اهر محدود می شود. این منطقه حفاظت شده با وسعت ۸۰ هزار و ۶۵۴ هکتار در شمال غربی آذربایجان شرقی میان ۳ رودخانه مهم «ارس» در شمال، «ایلگنه چای» در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است.
این منطقه به دلیل برخورداری از طبیعت دل انگیز و زیبایی های طبیعی، زیستگاه یکی از نادرترین پرندگان جهان به نام « قره خروس» به شمار می رود. منطقه حفاظت شده ارسباران از نظر تنوع گونه یی جانوری نیز در سطح جهان کم نظیر است. تاکنون ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی در مناطق مختلف ارسباران شناخته شده، اما کارشناسان اعتقاد دارند برخی دیگر از گونه های جانوری در این جنگل ها به دلایل مختلف ناشناخته مانده اند.
جالب ترین ویژگی طبیعی این منطقه که راز تنوع گیاهی و جانوری آن را نیز در خود نهفته دارد این است که سطح ارتفاع در این جنگل ها به فاصله کمتر از ۱۵ کیلومتر، از صفر به ۳ هزار متر می رسد، به همین دلیل نیز در طول ۱۵ کیلومتر به راحتی انواع گیاهان و جانوران مربوط به ارتفاعات مختلف جغرافیایی را می توان مشاهده کرد.

بهنام همایونی

منبع : روزنامه اعتماد