دگرگونی قلمرو اومانیسم

ادوارد سعید در سال ۱۹۳۵ در بیت المقدس متولد شد و در ۲۴ سپتامبر ۲۰۰۴ در نیویورک درگذشت. آثار او با شماری بیش از ۲۰ جلد به ۳۶ زبان از جمله فارسی ترجمه شده است. از مهمترین کتاب های وی سرآغاز ها (۱۹۷۵)، مسئله فلسطین (۱۹۷۹)، شرق شناسی (۱۹۷۹)، اسلام رسانه ها (۱۹۸۰)، تجدید نظر و ویراسته جدید (۱۹۹۶)، جهان متن، منتقد (۱۹۸۳)، دور از مکان (۱۹۹۹)، تاملی در آوارگی و دیگر مقالات (۲۰۰۱)، قدرت، سیاست و فرهنگ (۲۰۰۱)، فروید و غیر اروپایی ها (۲۰۰۳) و آخرین اثر او کتاب حاضر اومانیسم و نقد دموکراتیک (۲۰۰۴) است.
ادوارد سعید استاد ادبیات انگلیسی تطبیقی دانشگاه کلمبیا بود و پس از مرگش چند ماه طول کشید تا استادی را جانشین او سازند.
او رئیس انجمن زبان های مدرن آمریکا، عضو فرهنگستان علوم و هنر آمریکا و نیز فرهنگستان ادب و هنر آن کشور، عضو انجمن فلسفی و از اعضای انجمن سلطنتی ادبیات انگلیس بود و نخستین آمریکایی بود که جایزه معتبر سلطان اویس از جهان غرب به او تعلق گرفت. سعید مدت ها عضو شورای ملی فلسطین به رهبری یاسر عرفات و سخنگوی شجاع و جسور مردم فلسطین در آمریکا بود اما پس از امضای قرارداد اسلو راهش را از عرفات جدا کرد.
او از بیست دانشگاه معروف جهان درجه دکترای افتخاری داشت که در شرق، دانشگاه های جواهر لعل نهرو و قاهره و در غرب، دانشگاه های شیکاگو و ایرلند از آن جمله اند. آخرین اثر ادوارد سعید اومانیسم و نقد دموکراتیک که پس از درگذشت نویسنده (۲۴ سپتامبر ۲۰۰۳) از سوی نشر دانشگاهی دانشگاه کلمبیا در مجموعه ای جدید با عنوان مضامین فلسفی منتشر شد، ترکیبی است از جستارهای سیاسی، اشارات زندگینامه ای، بررسی های فرهنگی، تلمیحات تاریخی و مذهبی خاورمیانه ای، رویارویی با اندیشه نومحافظه کاران آمریکایی، مخالفت با طراحی جنگ و کشتار در لباس پیشگیری از تروریسم، استدلال های تازه و منصفانه درباره سرزمین محبوبش فلسطین، اندوه در تبعید و آوارگی در جامعه مصرف و سرمایه، اندیشه سازی و بی اندیشه سازی همگانی توسط رسانه های جمعی، ادا کردن حق مطلب درباره آرمان شهرهای فرهنگی امروزی و به ویژه دانشگاه های آمریکایی و از همه بالاتر، پرداختنی مثال زدنی به نقد ادبی.
آکیل بیلگرامی استاد فلسفه در دانشگاه کلمبیا و سرپرست کتاب هایی با دورنمایی فلسفی علاوه بر پیشگفتارهای توام با اندوه که در مرگ ادوارد سعید نگاشته و ترجمه آن در ابتدای کتاب حاضر آورده شده، به صورتی ویژه نظر خود را درباره این کتاب در حاشیه آورده است؛ در تغییری ریشه ای و از نظر سیاسی بشدت تهاجمی شده فضایی که آمریکا ـ و به درجاتی متفاوت بقیه جهان ـ را پس از یازده سپتامبر ۲۰۰۱ فراگرفته است، مسئله فرهنگ های متکثر گوناگون که بتوانند هماهنگ و خلاق در کنار یکدیگر همزیستی مسالمت آمیزی داشته باشند.
چیزی در حد داستان های شگفت می نماید. آیا در این زمانه دشمنی ها و هجوم ها و پرخاش ها اصول مردمسالاری و ارزش های انسانگرایانه چیز بی ربطی هستند ؟ آیا این همه خیال پردازی های آرمان شهر گرایانه است یا آنکه بیش از همیشه ضرورت و فوریت پیدا کرده اند ؟
سعید که عمری دلبستگی به اومانیسم را پشت سر گذاشته، به گفته بیلگرامی معتقد است که خود آگاهی هنوز هم بالاترین دستاورد انسان است و هدف واقعی اومانیسم هم همین است. اما ادوارد سعید در عین حال بر آن است که خود آگاهی بدون انتقاد از خود بدون آگاهی حاصل از مطالعه و تجربه ورزی درباره سایر آدم ها، سنت ها و اندیشه ها امری دست نیافتنی است. وی در ادامه می گوید؛ براساس نظر سعید بحران اومانیسم مبتنی بر درک ناصحیحی است که معتقد است اختلافی برطرف ناکردنی میان سنت های موجود و پیچیدگی جهان در حال تحول، وجود دارد. در عین حال چنین اعتقادی عاجز از آن است که درک کند که متفکران جزم گرای امروزی همان انقلابیون دیروزی اند و البته سرشت آدمی است که می پرسد، آرام نمی گیرد و دگرگون می سازد.
قابل ذکر است که دو مقاله سعید در این کتاب بیشتر از بقیه صبغه ادبی دارد؛ یکی در باب بازگشت به فیلولوژی (زبان شناسی تاریخی) که پیشنهاد سعید این است که کلاسیک ها را می بایست از هر نظر با سعه صدر بیشتری خواند زیرا به قول بیلگرامی؛ کلمات تنها نشانه های خنثی و منفعلی نیستند و سعید آنها را کارگزاری فعال در تغییرات تاریخی و سیاسی می داند و دیگری مقدمه سعید بر آخرین چاپ اثر معروف اوبرباخ است که با آنکه غالب آثار به اصطلاح اولترامدرن نقد به فارسی ترجمه شده؛ مثل بسیاری از دیگر آثارهای پایه ای رشته های اندیشه، هنوز محاکات به فارسی در نیامده است.
بیلگرامی در پیشگفتار خود معتقد است؛ با ملاحظه ظهور مسوولیت های بیشتر روشنفکران و نویسندگان در دنیایی که به صورتی فزآینده ارتباط درونی آن با اجزایش بیشتر می شود. ادوارد سعید با انتخاب اثری در نقد ادبی که پس از پنجاه سال همچنان دوام آورده و در دنیایی که نظریات نقد ادبی مدرن دسته دسته به فراموشی سپرده می شوند هنوز مورد استناد، ارجاع و تدریس است، کاوش در تاثیر و ماندگاری آن را موردی قانع کننده جهت تکامل اندیشه اومانیستی معرفی می کند .
میراث روشنفکرانه ادوارد سعید اساسا میراثی سیاسی به شمار می رود. به خاطر شهامت فوق العاده سیاسی اش به خاطر آنکه در راه اهداف آزادی فلسطین پی درپی دل شجاع او درهم می شکست، به علت آنکه بسیاری از آنان مشهور و شناخته شده اش پیگیر اندیشه مندانه مضامین و مبارزه جویی های سیاسی از این دست است و از آنجا که این همه در نثری بیان می شود که نیروی برانگیزنده اش به نمایش گذاشتن کنش سیاسی است. در دیدگاه پژوهش های دانشگاهی نیز میراث روشنفکرانه او سیاسی خواهد بود. اما کتاب حاضر، آخرین کتاب کاملی که او نوشته است به ما اجازه می دهد که در زمینه فلسفی گسترده تری، در اندیشه اومانیستی او به این میراث بنگریم .
این کتاب حاصل گفتارهای درسی سعید در دانشگاه کلمبیا است که نخست توسط جاناتن کل برای چاپ در نشر دانشگاهی کلمبیا تدراک دیده شده بود و اکنون در رشته کتاب های مضامین فلسفی آن دانشگاه به زیور طبع آراسته شده است.
بررسی اجمالی احساسات مدنی و تصویر پردازی های متعهدانه سخنرانی های سعید خود بحثی است عمیق و ساختارمند. کتاب اومانیسم و نقد دموکراتیک به جز مقدمه شامل پنج فصل است. قلمرو اومانیسم، دگرگونی مبانی نظری و علمی اومانیسم، بازگشت به فیلولوژی، مقدمه ای بر محاکات، اثر اریش اوبرباخ، نقش اجتماعی نویسندگان و روشنفکران سرفصل های این کتاب است .

ادوارد سعید
ترجمه؛ اکبر افسری
ناشر؛ کتاب روشن
چاپ اول؛ ۱۳۸۵
۱۱۰۰ نسخه
۱۸۵ صفحه

منبع : روزنامه کارگزاران