ابزاری برای تسهیل پژوهش های دانش آموزی

«فرهنگ نامه نوجوان» كه عنوان فرعی «كلید های دانش» را به تأسی از نام دانشنامه ارجمند خوارزمی- مفاتیح العلوم بر پیشانی خود دارد، به همت گروهی از دانش پژوهان علاقه مند به سرنوشت علمی كودكان و نوجوانان این سرزمین، ترجمه، تألیف، تدوین و تصویرگری شده و در دو جلد منتشر شده است. در آفرینش این فرهنگ نامه نزدیك به صد نفر از مؤلفان، مترجمان، تصویرگران و كارشناسان و صاحب نظران كتاب كودك و نوجوان نقش ایفا كرده اند.
كاظم طلایی مدیریت تولید و هنری این فرهنگ نامه را برعهده داشته و حسن سالاری، دكتر حسین سوزنچی و محمدرضا سهرابی به عنوان سرویراستار علمی در آماده سازی آن نقش اصلی داشته اند. درباره شكل گیری و تألیف این فرهنگ نامه گفت وگویی با حسن سالاری سخنگوی دانشنامه ترتیب داد ه ایم كه در پی می آید.
* تهیه كنندگان فرهنگ نامه بزرگ نوجوان (كلید های دانش) چه اهدافی را دنبال می كنند و انگیزه آنان از ترجمه، تألیف و تدوین چنین دایره المعارفی چه بوده است؟
- امید داریم با انتشار این اثر و كتاب های سودمند دیگر، راه دانش پژوهی برای نوجوانان كشورمان هموار شود و با تلاش آنان در آینده نزدیك شاهد نوزایی فرهنگ ایرانی - اسلامی باشیم و به زودی شاگردی واقعی خوارزمی، بیرونی، رازی، ابن سینا، ابن هیثم، جوزجانی و بزرگان دیگر را در دانشگاه ها و پژوهشكده ها ببینیم.
* این فرهنگ تألیف است یا ترجمه؟
- این فرهنگ نامه، ترجمه و بازپرداخت اثری با نامThe Kingfisher Children’s Encyclopedia از انتشارات كینگ فیشر است كه ویرایش جدید آن در سال ۲۰۰۴ میلادی منتشر شد. این اثر ویژگی های ممتازی داشت كه از میان اثر های مشابه، ترجمه آن را مناسب دانستیم. البته ضعف هایی نیز داشت كه ترجمه صرف آن را جایز ندانستیم و در حد توان، به بازپرداخت آن همت گماردیم. علاوه بر پیرایش برخی از مقاله ها و افزودن برخی مفاهیم و داده ها بر تعداد زیادی از آنها، حدود ۴۰ مقاله تألیفی، ۲۰ مقاله ترجمه ای از فرهنگ نامه جغرافیا و ۵ مقاله ترجمه ای از فرهنگ نامه تاریخ از همین ناشر، به این اثر افزوده شد.
* فرهنگ نامه كینگ فیشر چه ویژگی هایی داشت كه آن را برای ترجمه و انتشار انتخاب كردید؟
- فرهنگ نامه كینگ فیشر از حدود ۲۰۰ مقاله یك تا چهار صفحه ای تشكیل شده است كه به طور الفبایی آرایش یافته اند. این مقاله ها موضوع های علمی، تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی را پوشش می دهند و به طور خلاصه به تاریخ علم و زندگی دانشمندان و شخصیت های مهم تاریخی اشاره دارند. هر مقاله این فرهنگ نامه به چند بخش تقسیم شده و با تصویر های زیبا و گویایی همراه است كه در بیشتر جاها، فقط فهم جمله های نوشتاری را آسان نمی كنند، بلكه خود نیز مفهوم را به خواننده منتقل می كنند. بهترین توصیف از این فرهنگ نامه، در مجله School Library Journal چاپ شده است: علاوه بر روزآمد بودن، تعادل نادری كه بین اطلاعات واژ ه ای و تصویری برقرار است، آن را جایگزین مناسبی برای فرهنگ نامه های پیشین ساخته است.ویژگی های این فرهنگ نامه را می توان ساختار غیرمتمركز در نگارش مقاله ها، ساختار موضوعی الفبایی در آرایش مقاله ها، به كار گرفتن تصویر برای انتقال مفهوم، كوتاه و خواندنی بودن مقاله ها و به روز بودن فرهنگ نامه عنوان كرد.
* گفتید به ترجمه صرف فرهنگ نامه كینگ فیشر اكتفا نكرد ه اید و تا حد ممكن به بازپرداخت دوباره و مناسب سازی آن برای استفاده نوجوان ایرانی پرداخته اید، دلیل و انگیزه گروه از این كار چه بود؟
- فرهنگ نامه كینگ فیشر مانند دیگر فرهنگ نامه هایی كه در كشور های غربی تهیه می شود، بیش از آنكه برای نوجوان ایرانی مناسب باشد، با نیاز های نوجوانان آن كشورها سازگار است. اغلب این فرهنگ نامه ها به موضوع های فرهنگی خاص جامعه غربی پرداخته اند و حتی در زمینه موضوع های علمی كه به گمان برخی جنبه جهانی و عام دارند، با نگاه خاص به نیازها و فرهنگ آن جامعه نوشته شده اند. برای مثال، در این فرهنگ نامه ها به جغرافیای كشور های غربی بیشتر پرداخته می شود و جغرافیای دیگر كشورها در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد. حال آنكه نوجوان ایرانی در درجه اول باید با كشور های پیرامون كشور خود آشنا باشد و درباره آنها بیشتر بداند. در خوشبینانه ترین حالت باید بگوییم كه مناسب بودن این فرهنگ نامه برای دانش آموزان غربی، ضعف این فرهنگ نامه ها نیست و باید به كسانی كه با توجه به فرهنگ و نیاز كودكان و نوجوانان كشور خود فرهنگ نامه می نویسند، آفرین گفت؛ از آنان درس گرفت و فرهنگ نامه هایی سازگار با فرهنگ و نیاز كودكان و نوجوانان ایرانی نوشت. انتظار اینكه دیگری سازگار با نیاز ما بنویسد، شاید به جا نباشد. شاید اگر ما نیز غربی بودیم، برای تمدن كوچك آزتكها یك صفحه در نظر می گرفتیم و به ایران باستان، فقط یك پاراگراف اختصاص می دادیم!
مسئله دیگری كه بر اهمیت پرهیز از ترجمه صرف می افزاید، یك سونگری برخی از فرهنگ نامه ها در برخی موضوع هاست. برای مثال، به چند مورد كه در فرهنگ نامه كودك و نوجوان كینگ فیشر وجود دارد اشاره می كنم:
- در فرهنگ نامه كینگ فیشر به هیچ یك از كشور های خاورمیانه، مقاله جداگانه ای اختصاص داده نشده است و همه ۱۶ كشور این منطقه، در یك مقاله با عنوان خاورمیانه پوشش داده شده اند. البته یك كشور نامشروع به نام اسرائیل، مقاله اختصاصی دارد! در این فرهنگ نامه درباره فلسطین فقط یك خط گفته شده: «چند جنگ بین عرب های فلسطین و یهودی ها رخ داده كه در برخی از آنها كشور های عربی دخالت كرده اند و امروزه حدود ۹۰۰ هزار عرب در اسرائیل زندگی می كنند.»
- در فرهنگ نامه كینگ فیشر در یك پاراگراف، در مقاله امپراتوری، به ایران باستان پرداخته شده است، اما در فرهنگ نامه تاریخ همین ناشر، دو صفحه به هخامنشی ها و دو صفحه به ساسانیان و اشكانیان اختصاص داده شده است. در مقاله ساسانیان و اشكانیان به ماجرای شكست والریانوس (امپراتور روم) از شاپور اول (پادشاه ساسانی) اشاره شده است. تصویرگر فرهنگ نامه تاریخ كینگ فیشر نیز صحنه زانو زدن امپراتور روم در برابر شاپور ساسانی را به تصویر كشیده است، اما شاه ایران پیراهن بر تن ندارد! ندیم شاه ایران نیز كه در كنار اسب او ایستاده است، پیراهن ندارد و فضای تصویر نیز به گونه ای است كه تصور می شود سپاهیان ایران كه در نمای دور دیده می شوند، پیراهن ندارند!
- در مقاله پوشاك فرهنگ نامه كینگ فیشر آمده است: «ایرانیان باستان نخستین كسانی بودند كه لباس هایی به شكل امروزی درست كردند. مردان كت های آستین دار و نوعی شلوار ابتدایی برای سواركاری می پوشیدند.» البته در آن مقاله، نمونه ای از لباس مصری ها به تصویر كشیده شده اما نمونه ای از لباس های ایرانی وجود ندارد. نمونه هایی از لباس ایرانیان كه امروز در مقاله پوشاك فرهنگ نامه كلید های دانش می بینید، كار تصویرسازان وطنی است.
* با این اوصاف آیا بهتر نبود یكسره فرهنگ جداگانه ای تألیف می شد؟
- بله. از آنچه تاكنون گفتیم، ضرورت فرهنگ نامه ای تألیفی و سازگار با فرهنگ بومی بیش از پیش آشكار می شود. اما چرا ما به ترجمه و بازپرداخت یك فرهنگ نامه غیربومی روی آوردیم؟ مهمترین دلیل ما، به پایان نرسیدن اغلب فرهنگ نامه های تألیفی در كشور است. برای مثال، طرح تنها فرهنگ نامه تألیفی كودك و نوجوان كشور ما یعنی فرهنگ نامه ای كه شورای كتاب كودك منتشر می كند، به بیش از ۴۰ سال پیش می رسد. كار تهیه این فرهنگ نامه پس از انقلاب اسلامی آغاز شد و تاكنون فقط ۱۰ جلد از این اثر منتشر شده است. با این روند آهسته تولید- كه در اینجا قصد نداریم به علت های به وجود آورنده آن بپردازیم- به نظر می رسد وقتی جلد های نهایی این اثر منتشر می شود، جلد های آغازین آن به بازنگری اساسی نیاز داشته باشند. با وجود این، ما تلاش گروه فعال در تولید این اثر را ارج می نهیم و امیدواریم مسئولان كشور در عصر سرعت و تغییر، برای این مشكل هم فكری كنند.
* روش كار شما در تدوین و تألیف فرهنگ نامه چگونه بود؟
- همان طور كه گفته شد، سرنوشت پرغصه كار های تألیفی باعث شد به ترجمه فرهنگ نامه غیربومی روی آوریم. با وجود این، ترجمه صرف آن را مناسب ندانستیم و بازپرداخت آن را مورد توجه قرار دادیم. در این راه، سه تجربه پیش رو داشتیم.
تجربه اول فرهنگ نامه «برتاموریس پاركر» بود كه در سال ۱۳۴۶ منتشر شد. ترجمه دوم، «دایره المعارف فارسی» به سرپرستی زنده یاد دكتر مصاحب كه تدوین آن از سال ۱۳۴۵ آغاز شد و پس از گذشت ۲۵ سال به پایان رسید. این فرهنگ نامه در واقع ترجمه و بازپرداخت فرهنگ نامه كوچك یك جلدی «كلمبیا وایكینگ» چاپ نیویورك در ۱۹۵۳ میلادی بود و ترجمه سوم «دانشنامه كودكان و نوجوانان آكسفورد» . سعی كرد ه ایم نهایت استفاده را از ضعف ها و قوت های هر یك از این سه تجربه ببریم.
متأسفانه ترجمه صرف یا حذف برخی از قسمت ها از یك دانشنامه بدون اقدامی در بازپرداخت برخی از مفاهیم، به سنت رایج چند سال اخیر تبدیل شده است و برخی نیز از همان آغاز كار فرهنگ نامه هایی را برای ترجمه انتخاب كرده اند كه فقط در حوزه علوم تجربی تدوین شده اند یا دست كم، بیشتر مقاله های آنها در این زمینه است. به هر حال، ما این شیوه را برای كار خود مناسب ندانستیم، زیرا بر این باوریم كه فرهنگ نامه ها میدان به نمایش گذاشتن پیشینه تاریخی و توانمندی های علمی، فرهنگی و اجتماعی تمدن ها هستند. بنابراین، فرهنگ نامه ای كه در ایران و با پشتیبانی مادی و معنوی شهروندان این كشور به چاپ می رسد، علاوه بر اینكه باید بازتاب دستاورد های علمی همه تمدن ها باشد، در عین حال باید آیینه فرهنگ ایرانی اسلامی نیز باشد. ما در فرهنگ نامه كلید های دانش، برای رسیدن به این هدف تلاش كرد ه ایم، اما با موفقیت نهایی هنوز فاصله بسیار داریم. اما مراحل كار بدین ترتیب بود كه نخست همه مقاله های فرهنگ نامه كینگ فیشر را ترجمه كردیم. سپس مقاله ها در اختیار مشاوران و كارشناسان قرار گرفت و با در نظر گرفتن نظر نهایی مجموعه همكاران، مشخص شد كه برای چه موضوع هایی باید مقاله تألیفی سفارش داده شود، كدام مقاله ها به بازپرداخت نیاز دارند و كدام مقاله ها به همین صورت مناسب هستند. مقاله های تألیفی را به نویسندگانی سفارش دادیم كه اغلب در موضوع موردنظر سال ها پژوهش كرده و كتاب یا مقاله هایی در آن زمینه نوشته بودند.مقاله های تألیفی و مقاله های بازپرداخت شده، از نظر كارشناسان و مشاوران فرهنگ نامه گذشت و براساس نظر نویسندگان، مشاوران و سرویراستاران برای آنها تصویر سفارش داده شد. تصویرگران این اثر را از میان هنرمندانی انتخاب كردیم كه در زمینه تصویرگری كار های برجسته ای داشتند و در جشنواره های گوناگون، از جمله جشنواره تصویرسازی كتاب های درسی وزارت آموزش وپرورش، درخشیده بودند. تصویرگران تلاش كردند فضای كلی تصویرگری فرهنگ نامه كینگ فیشر را رعایت كنند تا خواننده هنگام عبور از یك مقاله ترجمه ای به یك مقاله تألیفی، نه تنها از لحاظ ساختار متن بلكه از لحاظ تصویرگری نیز متوجه تفاوت آشكار نشود و فضای كلی فرهنگ نامه یكدست باشد.
* آیا برای دستیابی راحت تر مراجعان به اطلاعات از پیوست ها و افزوده های خاصی در این فرهنگ نامه استفاده شده است؟
- برای دست یافتن به هدف اصلی فرهنگ نامه، یعنی تسهیل فرآیند پژوهش های دانش آموزی، چند پیوست به آن افزوده شد. واژه نامه فارسی به انگلیسی و نشانی برترین پایگاه های اینترنتی در جست وجوی اطلاعات در شبكه گسترده اینترنت كمك زیادی به دانش پژوهان می كند. همچنین واژه نامه در انتخاب واژه های كلیدی برای كاوشگران اینترنتی كه گام مهمی در دستیابی به اطلاعات موردنظر است، بسیار به كار می آید و نشانی پایگاه های برتر نیز دانش پژوه را به طور مستقیم به پایگاه های اطلاعاتی مناسب هدایت می كند. برای تهیه نشانی این پایگاه ها از گنجینه پایگاه های اینترنتی سه مجله معتبر Newscientist، Scientific American و Science نیز كاوشگر های Google و Yahooligans و برخی كتاب هایی كه در این زمینه منتشر شده است، بهره گرفتیم.
از پیوست های مهم دیگر كه به این فرهنگ نامه افزوده شد، بخش نام آوران و گاهشمار رویدادهاست.از دیگر پیوست های این فرهنگ نامه، بخش «جهان در یك نگاه» است. در این بخش، به كمك نقشه و آمار، مروری بر وضعیت كشور های جهان از نظر اقتصاد، محیط زیست، بهداشت، دین، آموزش، كشاورزی و رسانه شده است. این صفحه ها از فرهنگ نامه جغرافیای كینگ فیشر گزینش و پس از ترجمه، اندكی بازپرداخت شده است. آماری كه در این بخش عرضه شده، مربوط به سال ۲۰۰۳ میلادی است.نمایه موضوعات و نمایه شخصیت ها نیز از پیوست های این كتاب است.

منبع : روزنامه همشهری