بیوتکنولوژی و گردافشانی و افزایش تولید زنبورستانها

بیوتكنولوژی دانش و فناوری جدید است و با توجه به اینكه رشد این فن آوری به صورت تصاعدی است تاخیر در تعریف صحیح نیازهای كشاورزی كشور، ماهها و سالهای زیادی را برای جبران عقب ماندگی می طلبد و از سوی دیگر كشورهای بیگانه هرگز به طور اصولی با انتقال واقعی تكنولوژی به نحوی كه بتواند به طور مطبوع زیر ساختهای آن را فراهم نمود، موافقت نخواهند كرد .
در ذیل چند نمونه از نتایج تحقیقات كاربردی بیوتكنولوژی كشاورزی را كه در كشورهای مختلف صورت گرفته است و كشاورزی این كشورها را دچار سود كلان نموده توضیح داده می شود جالب اینجاست كه هیچ اثر و رد پایی را در اینترنت نمی توان از جزئیات مواد و روشهای این دستاوردهای نوین مشاهده كرد.
و این همان زنگ خطری است برای منتقدانی كه اعتقاد دارند كه باید نشست و فقط از نتایج و دستاوردهای كاربردی بیوتكنوژی الگو برداری كرد غافل از اینكه هیچ كشوری دستاوردی را كه با هزینه گزاف بدست آمده به آسانی در اختیار دیگران قرار نخواهد داد. در كشور ما ایران، رشته های دانشگاهی مختلفی با قدمت طولانی در زمینه كشاورزی و دام و آبزیان وجود دارد كه از دیدگاه تخصصی و به صورت جزء به جزء، مسائل و پارامترهای مختلف مرتبط با افزایش تولید را مطالعه می كنند. به عنوان مثال رشته زراعت و اصلاح نباتات، بیمارشناسی، حشره شناسی، خاكشناسی، آبیاری، جنگل و مرتع، علوم باغبانی، دامپروری و دامپزشكی مسائل علمی مربوط به خود را به طور جداگانه مورد بررسی قرار می دهند.
كلمه University از كلمه Unity به معنی اتحاد و همبستگی مشتق شده است. با این وجود اجتماعات مشترك بین متخصصان تغذیه گیاهی، فیزیولوژیستها، متخصصان حشره شناسی و آفات و بیماریها، متخصصان علوم دام و آبزیان و دامپزشكها در كشور بسیار محدود می باشد. اگر با یك دید كلی و منصفانه به مسائل و مشكلات موجود در كشور در زمینه بیوتكنولوژی كشاورزی و دام نگاه كنیم، بی تردید در كنار متخصصان علوم مختلف كشاورزی، جای خالی و نیاز انكار ناپذیر موجود مبنی بر همكاری و همفكری متخصصان علوم پایه ای همچون دانشمندان شیمی تجریه، میكروبیولوژیستها، متخصصان علم بیوشیمی، متخصصان آمار و ریاضیات، ژنتیك مولكولی، آنزیم شناسی و سایر علوم مربوطه احساس می شود كه امید این موانع نامریی موجود هر چه زودتر مرتفع شود.
۱) محصول تجاری Fruit Boost:
گرد افشانی عبارت است ازانتقال دانه های گرده پرچم یك گل به روی كلاله مادگی همان گل یا گل دیگری از همان گونه. گرده افشانی ممكن است به طور مستقیم یا غیر مستقیم انجام شود. در گرده افشانی مستقیم دانه های گرده یك گل به روی مادگی همان گیاه قرار می گیرد. این نوع گرده افشانی به طور معمول در یك گل هرمافرودیت(گلی كه هم پرچم و هم مادگی دارد) انجام می گیرد. همچنین در مواردی مانند گل نخود كه گلبرگها فضای مسدودی بوجود آورده و پرچمها و مادگی در آن جای می گیرند اجبارا گرده افشانی مستقیم انجام می گیرد. گرده افشانی غیر مستقیم حالتی است كه در آن گرده افشانی بین دو گل از یك گونه كه دارای دو گیاه مجزا قرار دارند انجام می گردد.
در این حالت دو والد در پیدایش نسل جدید شركت می كنند و در نتیجه نسل حاصل متنوعتر بوده و موقعیت مناسبتری برای سازش با محیط را دارا می شوند. گرده افشانی بوسیله حشرات در بین گیاهان بسیار رایجتر است گلهایی كه به كمك حشرات گرده افشانی می كندد سازگاریهای خاص حاصل كرده اند این گلها با رنگ، بو یا شهد خود حشرات را بسوی خود جلب می كنند. زنبور عسل یكی از مهمترین عوامل گرده افشانی در باغات میوه محسوب می شود و جایگاه ویژه ای را در افزایش كمی و كیفی تولیدات كشاورزی دارا می باشد.
موهای فراوان بدن زنبور عسل هنگام جمع آوری شهد با گرده های گل تماس پیدا كرده و تعداد زیادی به آنها می چسبند كه پس از پرواز روی گل مجاور چند عدد بر روی مادگی آن را بارور و تبدیل به میوه می كند.
باغ سیبی كه در آن تمام مراقبتهای لازم مانند شخم، كود و سمپاشی را انجام داده ولی زنبور عسل برای باروری گلها در نزدیكشان مستقر نشده هكتاری حدود ۵ تن محصول تولید می كند در حالی كه با استقرار ۳ كندو با جمعیتهای قوی در همین باغ می توان محصول را به ۵۰ تن سیب در هكتار و حتی بیشتر افزایش داد.
اخیرا یكی از شركتهای بیوتكنولوژی دنیا اقدام به تولید فرمون سنتیتیك غدد آواره ای ملكه زنبور عسل نموده است. كه از آن برای منظور زیر استفاده می كند:
▪ جذب توجه زنبوران به باغ میوه
▪ معرفی ملكه جدید بدون ایجاد بی نظمی در كندو
فرمون طبیعی در ملكه ترشح شده و باعث می شود كه زنبوران كارگر ضمن تحلیل تخمدانشان بتوان از طریق این فرمون ملكه خود را شناخته و با او همكاری نمایند. محصول تجاریی بر گرفته از تركیبات این فرمون به صورت اسپری بر روی درختان میوه پاشیده می شود و دو روز قدرت ماندگاری دارد و در نتیجه ضمن جلب زنبوران عسل زنبورستانهای مجاور باعث افزایش ۹۰ درصد گلدهی و باروری باغات میوه می گردد. به تازكی بعضی از شركتهای ایران برای نمایندگی محصولات اینچینی اعلام آمادگی نموده اند.
۲) محصول تجاری Swarm Catch:
یكی از مشكلات عمده زنبورداران فرار بچه كندو می باشد. كه سالانه ضررهای اقتصادی فراوانی را متحمل زنبورستان می كند. یكی از دلایل بارز و مشخص برای بچه دهی جمعیتها كمبود فضای كار در داخل كندو می باشد .
چند روز مانده به تولد ملكه جدید، ملكه قدیمی گروهیی از زنبوران را جمع كرده و از كندو كوچ كرده و به دنبال انتخاب محل جدیدی می روند. این كار بدین صورت انجام می شود كه ملكه از تخمگذاری خود می كاهد و كاهش وزن پیدا می كند تا قادر به پرواز باشد و زنبوران نیز مقداری عسل ذخیره می كنند و همراه ملكه برای ازدحام بیرون می آیند. در این حالت زنبور دار باتجربه باید پس از جمع كردن تمام زنبوران ازدحامی این بچه كندو را بگیرد و در داخل یك كندوی جدید نماید كه اكثرا این تلاش با عدم موفقیت همراه است.
اخیرا شركتهای بیوتكنولوژی اقدام به تولید محصول تجاری برگرفته از فرمون Nasonov زنبوران گرفته اند. این محصول با كارایی مناسب قادر به كنترل و تعیین محل قبلی تجمع زنبوران و گرفتن بچه كندو شده است.
۳) تولید فرمونهای جنسی حشرات و كنه ها:
لغت فرمون متشكل بر دو كلمه یونانی شامل Pherino به معنی انتقال دهنده و یا حمل كننده و Hormone به معنی ترشحات داخلی است. فرمونهای موادی غالبا فرار هستند كه توسط یك گونه ترشح می شوند و توسط افراد دیگر همان گونه دریافت می شوند. تاثیر این فرمونها از طریق سلسله اعصاب حشره گیرنده و یا از طریق گوارش و اعمال فیزیولوژیك حشره گیرنده می باشد. فرمونهای جنسی مواد فراری هستند كه عمدتا توسط افراد باكره ترشح شده و موجب جلب نظر و تحریك به جفت گیری حشرات نر می گردد.
در مواردی این مواد توسط افراد نر ترشح و موجب جلب افراد ماده می گردد. و در مواردی نیز فرمون جنسی توسط هر دو جنس ترشح می شود و دو طرف یكدیگر را جلب و جذب می كنند. امروزه در دنیا محققان با استفاده از شیوه های نوین کنترل آفات توانسته اند از مصرف مقدار قابل توجهی از سموم شیمیایی جلوگیری کنند. یکی از روشهای موفق در این زمینه به کارگیری فرمون های مصنوعی است. کشور ما نیز بتازگی توانسته جزو معدود کشورهایی باشد که فناوری تولید این فرمون ها را دارند.
امروزه بیش از ۵۰۰ نوع سم آفت کش با نامهای مختلف وجود دارند، که به عنوان مهمترین روش مبارزه با آفات عوامل بیماری زا و علفهای هرز به کار می روند و آثاری زیانبار بر حیات آدمی به بار می آورند.
این شیوه مبارزه باعث بروز پدیده زیانباری به نام باقیمانده سموم pesticides Residues در میوه ها و غذاهای انسان می شود. این باقیمانده ها روی سطوح محصولات و حتی در داخل بافت میوه ها، سبزی ها و حتی دانه غلات تجمع خواهند کرد. استفاده از سموم سنتیک علاوه بر مشکلات بهداشتی ، مسائل بسیار دیگری مانند آلودگی آب یا خاک ، محیط زیست و... را به بار می آورند. از جمله مواردی که در مصرف بی رویه سموم شیمیایی باید در نظر گرفته شوند، مقاومت حشرات و آفات در برابر میزان سم مصرفی است ، به گونه ای که با افزایش سم مقاومت به آن نیز پس از چند نسل افزایش می یابد و در نتیجه ، استفاده از سموم به حالت تصاعدی درمی آید.
همچنین بر اثر مصرف مواد شیمیایی حشرات مفید موجود در مزرعه که خود به عنوان دشمنان طبیعی آفات خسارت زا عمل می کنند از بین می روند، حال آن که در کشورهای پیشرفته کاهش مصرف سموم جزو برنامه های اصلی قرار دارد. آنها می کوشند با استفاده از روشهای بیولوژیک وضعیت مزارع را به تعامل برسانند.
با توجه به پیچیدگی ترکیب و مشکلات تولید این مواد در سالهای گذشته ، فرمون های مصنوعی به صورت محدود فقط برای انجام عملیات پیش آگاهی از خارج تهیه شده اند، ولی به لحاظ طولانی بودن زمان ترخیص و شرایط بد نگهداری و ناپایداری فرمول پیچیده این ترکیبات در کنار این که فرمون های وارداتی مخصوص آفات بومی کشور ساخته نشده بودند، عملا در استفاده کارآیی مناسب نداشته اند.
پیش آگاهی ، یکی از راههای استفاده از هورمون های جنسی مصنوعی است و به این وسیله می توان با برآورد سطح زیان اقتصادی در زمان مناسب اقدام به مبارزه کرد و در نتیجه تعداد و مقدار دفعات سم پاشی را کاهش داد. استفاده از فرمون های مصنوعی حشرات در پیش آگاهی و کنترل آفات در اکثر کشورهای جهان رایج است.
اخیرا دكترتبریزیان محقق بخش آفات و بیماریها تحقیقات گسترده ای را با همراهی سایر محققان در این زمینه آغاز كرده است ایشان در مصاحبه با مجله جام و جم چنین بیان نموده كه: از آنجایی که تحقیق و ارائه شیوه های نوین کنترل آفات از وظایف موسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی است ، این مرکز با بهره گیری از محققان خود از سال ۷۹ تحقیق روی سنتز و تولید فرمون های مصنوعی را شروع کرده است.
معمولا در هر هکتار باغ یا مزرعه ۱۰۰عدد کپسول در کنار تله های در نظر گرفته شده با توجه به نوع آفت لازم است ، که هر عدد کپسول خارجی آن یک دلار و نمونه داخلی ۱۰۰ تومان است و مشخص است که در سطح وسیع از جنبه اقتصادی این دو نمونه غیرقابل مقایسه هستند، ضمن آن که با آزمایش های متعدد دوزهای متفاوت متوجه شدیم که نمونه های ساخت داخل حدود ۵ برابر بیشتر عمل می کنند. تلاشهای جهانی برای ساخت تله های فرمونی برای كنه واروا كه از جمله آفات عمده زنبور عسل محسوب می شود ادامه دارد.

آرش جوانمرد
محمد حسین بنابازی
نعمت اله اسدی

منبع : پایگاه مقالات علمی پژوهشسرای دانش آموزی شهرستان مراغه