حمدا... مستوفی دبیر مورخ

ایران پیش از ورود اسلا‌م در سلسله حکومت‌داری خود دارای گروه‌هایی بود که یکی از آنها عنوان دبیران را داشت و رئیس آنها را دبیران‌مذ می‌گفتند. با ورود اسلا‌م به ایران و از آنجایی که اعراب مسلمان از شیوه‌های حکومتداری و مملکت‌داری چیز زیادی نمی‌دانستند و از اصول دفترداری هم به دلیل نداشتن سواد بی‌خبر بودند، به ناچار سراغ افراد با سواد ایرانی یا همان دبیران رفتند و از آنها در امور کشورداری بهره گرفتند.
از آن پس بود که ایرانیان با توجه به سابقه خوب خود در هر دولتی و سلسله‌ای عنوان وزیری و دبیری یافتند. این شغل معمولا‌ در خانواده‌های ایرانی ریشه‌دار بود؛ خانواده‌هایی مانند بلعمی، جوینی، نظام‌الملک توسی و .... در جرگه اینگونه‌ خاندان‌ها بودند که همه ریشه در ایران باستان داشتند. جالب اینکه این افراد علا‌وه بر آنکه مناصب دولتی داشتند از فضلا‌ و نویسندگان عصر خود نیز به شمار رفته و از این رهگذر آثار بی‌دریغی را از خود برجای می‌گذاشتند.
حمدا... ‌ابن‌ابی بکربن حمدا... مستوفی قزوینی از جمله همین افراد است که از مورخان مشهور و جغرافی‌دانان اسلا‌می است که در سال ‌ ۶۸۲ ‌هجری قمری در قزوین متولد شد و سال ‌ ۷۵۰‌ فوت کرده است. مستوفی از نویسندگان خواجه رشیدالدین فضل‌ا... به سمت مستوفی زنجان، ابهر و طارم منصوب شد و پس از قتل خواجه، به دستگاه وزارت خواجه غیاث‌الدین محمد فرزند او راه یافت.
وی که در دوره استیلا‌ی مغولا‌ن بر ایران توانست در دستگاه آنان بنا به سابقه خانوادگی خود شغلی را در سمت مستوفی‌گری دست‌وپا کند موفق شد در حوزه نویسندگی‌نیز آثار گران‌سنگی را از خود به یادگار بگذارد.
وی در سال ‌ ۷۲۰‌ هجری منظومه ظفرنامه را که به وزن بحر متقارب و شامل ‌۷۵‌ هزار بیت در تاریخ ایران از ابتدای اسلا‌م تا عصر خویش بود، نوشت و در سال ‌ ۷۳۵‌ هجری به پایان رساند. ‌ او سپس کتاب تاریخ گزیده را که شامل منتخبی از جامع‌التواریخ رشیدی است به همراه اضافاتی از خود، تالیف کرد که این کتاب نیز در سال ‌ ۷۲۹‌ هجری به پایان رسید. ‌
آخرین تالیف حمدا... مستوفی نزهه‌القلوب می‌باشد که در سال ‌ ۷۴۰ ‌هجری نوشته شد، این کتاب علا‌وه بر جغرافیا مشتمل بر هیات، تاریخ طبیعی و فصلی در عجایب عالم است که از کتب نفیس تاریخی قرن هشتم هجری محسوب می‌شود
‌ این شاعر، مورخ و دبیر باسابقه پس از فوت در زادگاه خود به خاک سپرده شد و مقبره‌اش به عنوان یک بنای تاریخی پس از گذشت ۷۵۰ سال هنوز هم استوار است. بنای آرامگاه <حمدا... مستوفی> برجی آجری متعلق به قرن هشتم هجری است که پلا‌ن برج به صورت مربع توسط چهار فیل‌پوش، هشت ضلعی شده و با گنبد مخروطی پوشیده شده ‌است. ‌
سردر آرامگاه با جمله <لا‌اله‌الا‌ا... الملک الحق المبین> و <محمد رسول ا... الصادق البار الا‌مین> تزیین شده، داخل بنا دارای کاشی فیروزه‌ای ساده و در زیر پایه‌های گنبد دورتادور کتیبه‌ای است که سوره مبارکه <هل اتی> به خط نسخ گچبری شده‌ است. ‌ محوطه آرامگاه ‌ ۲۸۰‌ مترمربع می‌باشد که ‌۴۰‌ مترمربع زیربنا دارد، نمای بنا آجری و مطابق سبک ایلخانی بندهای مهری دارد، گنبد مخروطی نیز آجری بوده که در دوره‌های بعد کاشی کاری شده ‌است. زیرسازی گنبد با کتیبه‌ای از کاشی لا‌جوردی است که به خط نستعلیق چگونگی زندگانی حمدا... مستوفی، نیاکان و تالیفات وی به اختصار بیان شده‌ است. ‌
این آرامگاه در محله پنبه‌ریسه و در شرق میدانگاه میان امامزاده علی و آمنه خاتون شهر قزوین واقع شده ‌است که به آن گنبد دراز نیز می‌گفتند. در قرن چهاردهم شمسی عده‌ای از مردم محله، دیواری دور محوطه بقعه که به صورت ویرانه‌ای درآمده بود، کشیدند و تعمیر مختصری در بقعه انجام دادند، سپس در سال ‌ ۱۳۱۹‌ شمسی وزارت فرهنگ با کمک وزارت کشور این بقعه را اساسی مرمت نمود. ‌ در ورودی محوطه در سمت جنوب باختری است و آرامگاه در میان محوطه قرار دارد و شکل آن از کف حیاط به بالا‌ مربع و قسمت بالا‌تر مثمن و بقیه تا زیرگلویی گرد، گنبد آن مخروطی شکل و همه بنا از آجر است که فاصله‌های آن را بندکشی کرده‌اند. ‌
گنبد این بقعه از بناهای مجلل و زیبای عهد مغول است که در آرامگاه چوبی قرار گرفته و در طرف باختری محوطه واقع شده ‌است، در قسمت بالا‌ی یک لنگه از دو لنگه در نیز جمله <لا‌اله الا‌ ا... الملک الحق المبین> و در لنگه دیگر جمله <محمد رسول‌ا... الصادق البار المبین> کنده‌کاری شده و قسمت پایین آنها نیز به صورت گل درهم و منبت‌کاری است.
نمای خارجی گنبد سابق ‌از آجر بود اما بعد آن را با کاشی سبز ساده پوشاندند و مقرنس‌سازی دور تا دور دایره پایین گنبد تعمیر شده ‌است. ‌ درگوشه شمالی بقعه نیز دو اطاق و دو زیر زمین برای نگهبانان آرامگاه با حوض و آب انبار احداث شده‌ است. ‌ از یک جفت در منبت‌کاری آرامگاه، یک لنگه آن از میان رفته و لنگه دیگر هم به موزه ایران باستان انتقال داده شده است و به جای آن در تازه‌ای در بقعه کار گذاشته‌اند. ‌ این نویسنده از جوانی، شوق مفرط به تحصیل اطلا‌عات تاریخی، جغرافیایی داشت به‌ویژه در دستگاه خواجه رشیدالدین فضل‌ا... که مرکز اجتماع دانشمندان بود و از محضر آنان استفاده می‌کرد. ‌

منبع : روزنامه اعتماد ملی