چگونه صاحب گاز شدیم

صنعت جوان گاز در ایران به نوبه خود یكی از شگفتی های صنایع بزرگ جهان و به غایت پیچیده و پر اهمیت است، در ایران صنعت گاز همراه با موجودیت شركت ملی گاز در ایران شكل و سازمان واقعی خود را یافته است و تكامل می یابد. در ۱۲ دی ماه سال ۱۳۴۴ خورشیدی اساسنامه شركت ملی گاز ایران در مجلسین وقت به تصویب نهایی رسید از سال ۱۳۴۵ این شركت رسماً كار خود را آغاز كرد. پس از ۱۰ سال كه از عمر كوتاه استفاده و بهره برداری گاز به مقیاس پیشرفته در ایران می گذرد تكامل این صنعت جوان چشمگیر شده است. با این كه بین سال های ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۶ پروژه‌های متعددی شكل و سازمان یافته و متأسفانه قبل از اجرا مسكوت مانده اند باز هم مطالب گوناگونی وسیله متخصصان فن درباره صنعت گاز و موجودیت آن نوشته و بیان شده است، كه می تواند امكانات وسیع تر و تكامل یافته‌تری را برای تحقیق در زمینه های تئوری و علمی صنعت گاز در آینده فراهم كند. به مرحله اجرا در آوردن بسیاری از پروژه های ناتمام و در دست اجرا نشانه این واقعیت است. نقش گاز در تأمین انرژی جهان امری بدیهی است، و هر روز از روز پیش به طور گسترده‌تری جای گاز در اقتصاد صنعتی و اجتماعی جهان آشكار و نقش آن در بازده صنعتی و اقتصادی روشن تر می شود. افزایش سهم گاز در مجموع انرژی مصرف شده از سال ۱۹۵۶ تا ۱۹۷۰ در ژاپن ۴ برابر، در فرانسه تقریباً ۱۵ برابر و برای دیگر كشورها نیز كم و بیش در همین حدود بوده است. به طور كلی علل افزایش برق آسای استفاده از گاز طبیعی در جهان را به شرح زیر می توان خلاصه كرد:
ـ كشف منابع بسیار غنی و سرشار گاز طبیعی در برخی از كشورهای جهان.
ـ قابلیت جایگزین شدن گاز به جای انواع سوخت های دیگر.
-راحتی كاربرد گاز و نداشتن دود و خاكستر.
- تهیه منظم و دائمی گاز در صورت اجرای پروژه های گاز رسانی و عدم احتیاج به تهیه مخازن و انبارهای ذخیره در نقاط مصرف برای گازهای طبیعی.
- سهولت انتقال به نقاط مصرف.
- امكان توسعه استفاده های صنعتی به مقیاس بسیار وسیع تر از دیگر مواد انرژی از گاز.
همچنین گاز می تواند بنیان اقتصادی صنایع كشاورزی، شیرین كردن آب دریاها، استفاده از آب‌های زیرزمینی، پیشگیری از سرما خوردگی محصولات كشاورزی و مرغوبیت فرآورده های نفتی را دگرگون و تأمین كند بی آن كه كمبودی از نظر تأمین سوخت و تولید انرژی احساس می‌شود. مصرف گاز طبیعی اكنون در كشور ما آهنگ روز افزونی را طی می كند : این آهنگ آن چنان موزون و سریع است كه می تواند در صدر برنامه پیشرفت های آینده مملكتی قرار گیرد. خط لوله گاز سراسری ایران كه به طول ۱۱۰۶ كیلومتر از بید بلند تا آستارا ادامه دارد نقش حساس و پر ارزشی را در صنعتی شدن كشور دارد: علاوه بر خط لوله گاز سراسری خط لوله های چندی، شهرهای و روستاهای كشور را به منابع سوخت گاز طبیعی مربوط می سازد كه در این میان از خطوط لوله گاز رسانی به شهرهای اهواز، شیراز، اصفهان، مشهد، قم، كاشان، شهر صنعتی البرز و تهران می توان نام برد. از نظر مصرف گاز طبیعی در روستاهای كشور، روستای گویوم (گویم) دهكده ای در مسیر لوله گاز همچنان بر تارك روستاهای ایران می درخشد.در سال ۱۸۰۲ برای نخستین بار در تاریخ با استفاده صنعتی از گاز، روشنایی بخشی از كارخانه سوهو در بیرمنگام انگلستان وسیله گاز تأمین شد و پس از آن روشنایی كارخانه فیلیپ اندلی نیز با گاز تأمین شد. گازی كه در این كارخانه‌ها مصرف می‌شد، ابتدا تصفیه می‌شد، چون گاز تصفیه نشده هنگام سوختن بوی آزار دهنده ای تولید می كند كه غیر قابل تحمل است. با این همه معایبی نیز در استفاده ابتدایی از گاز در صنایع وجود داشت مثلاً روشنایی و حرارت شعله ها بر اثر احتلاط با هوا متغیر بود و اغلب نور ثابتی تولید نمی شد. در سال ۱۸۵۵ بانسن شیمی دان آلمانی چراغی كشف كرد كه نور و حرارت یك نواختی تولید می نمود و شعله آن به دل خواه كم و زیاد می شد. این امكانات و استفاده آسان تر از پیش باعث رونق بازار گاز شد.با اختراع برق در اوایل بیستم بازار مصرف گاز كه در آن زمان از تقطیر ذغال سنگ به وجد می آمد كساد شد ولی این كسادی موقتی بود، زیرا مصرف مهم تری برای گاز پیدا شد كه اهمیت آن را نه تنها كم نكرد بلكه با سرعت شگفت انگیزی بالا برد. این مسئله در اطراف تأمین و تولید حرارت و انرژی به وسیله گاز دور می زد. طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۳۸ میلادی كارشناسان توانستند برای تهیه گاز راه های مناسب تری بیابند تا از مقدار كم تری ذغال سنگ، گاز بیشتری بدست آورند. در سال های جنگ دوم جهانی دستیابی به مواد مولد انرژی مشكل بزرگی برای كشورهای درگیر جنگ بود، ولی همین مشكل به پیشرفت صنعت گاز و شكوفایی روش های استفاده از آن كمك شایان نمود. دول محور برای جبران كمبود بنزین ماشین های جنگی خود، گاز متان را از ذغال سنگ به دست می آوردند و بعد آن را با صرف هزینه به بنزین تبدیل می كردند زیرا منابع ذغال سنگ را در اختیار داشتند. كشف منابع بزرگ گاز طبیعی پس از جنگ جهانی دوم در كشورهای اروپایی نظیر هلند، فرانسه و ایتالیا سبب پیشرفت كار برد این منابع گران بها در صنعت و تجارت شد. در این دوران تهیه گاز منحصراً از طریق ذغال سنگ نبود و منابع دیگری كه می توانستند گاز طبیعی در دسترس صنعت و تجارت بگذارند كشف شد مانند گازهای طبیعی موجود در نفت خام، گازهای حاصل از تقطیر و تصفیه نفت خام، منابع گازی طبیعی ولی با این همه بیشتر گازهایی كه تا سال ۱۹۷۳ در اروپا مورد استفاده قرار گرفته اند، از تقطیر ذغال سنگ بوده است برای اینكه استفاده از گاز طبیعی در شرایط اولیه تولید و مصرف قرار داشته است. كارشناسان را اعتقاد براین است، همان طوری كه ذغال سنگ در صحنه رقابت تولید انرژی، میدان را به نفع نفت خالی كرد در این مرحله نیز قدرت مقابله با گاز را از دست خواهد داد. در تكوین و تحولی كه در طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۳۸ در صنعت گاز جهان به وجود آمد دو عامل تعیین كننده نقش اساسی داشتند.
۱- جانشین شدن ارزش حرارتی به جای واحد روشنایی.
۲- پیشرفت های مهم در زمینه تولید و تصفیه گاز ذغال سنگ و بالا رفتن بازده كارخانه های تولید كننده.
در مورد عامل نخست باید گفت كه پیش از این مصرف كنندگان در برابر میزان نور، پول پرداخت می كردند، ولی بعد از جانشین شدن ارزش حرارتی به جای واحد روشنائی در برابر حرارت واحد پول می دادند و این از نظر اقتصادی كاملاً‌به سود مصرف كننده بود. پس از به بازار آمدن لوازم گاز سوز خانگی، گاز بیشتری برای ایجاد حرارت و پخت و پز در خدمت خانواده ها قرار گرفت. همین مسئله بر رونق استفاده از گاز افزود.اهمیت عامل دوم بر این بود كه با پیشرفت های مهم علمی، مهندسان توانستند با استفاده از ذغال سنگ سنگ هائی كه از نظر مرغوبیت در درجه دوم اهمیت قرار داشتند میزان بیشتری گاز با ارزش حرارتی بالاتر به دست آورند كه با قیمت ارزان تری در اختیار مصرف كننده قرار می گرفت. به طور كلی در فاصله بین دو جنگ جهانی گاز در زمینه روشنایی رفته رفته عرصه را به نفع نیروی برق خالی كرد، ولی به عنوان یك عامل مولد انرژی روزبه روز بر اهمیتش افزوده شد و علاوه بر تبدیل گاز به بنزین و تولید و تشكیل انرژی به صورت های گوناگون مقدار زیادی گاز نیز صرف تهیه تولوئون برای ساختن مواد منفجره می‌شد. پیشرفت صنعت گاز كه در سال های جنگ توسعه یافته بود پس از پایان جنگ دچار وقفه نشد، و ممالك اروپایی خصوصاً به تحقیقات خود در زمینه استفاده بیشتر از گاز ادامه دادند. نیاز روز افزون انسان در دسترسی به منابع انرژی بهتر سبب شد تا صنعت گاز نیز به گونه روز افزونی نقش حساس خود را ایفا نماید. پس از پایان جنگ جهانی دوم، مصرف گاز به صورت همگانی در آمد و بسیاری از كشورهای جهان برنامه‌هایی برای تولید و تصفیه گاز به اجرا در آوردند تاپایان سال ۱۹۵۰ میلادی بیش از ۹ درصد مجموع انرژی مصرفی دنیا از گاز تأمین می‌شد و از آن پس سهم گاز در تأمین احتیاجات دنیا مرتباً‌ افزایش یافت. در پایان سال ۱۹۶۷ بالغ بر۲۰ درصد مجموع انرژی مورد نیاز جهان از گاز به دست می آمد. بدیهی است كه طی سال های مورد بحث هرچه سهم مصرف گاز فزونی می گرفت، سهم استفاده از انرژی ذغال سنگ و نفت و دیگر موارد انرژی زا كاهش می یافت كه درمورد ذغال سنگ طی همین سال ها این نسبت از ۷۵ درصد به كمتر از ۴۶ درصد تقلیل پیدا كرد كه این كمبود به طور آشكاری گسترش استفاده از گاز را به جای مواد دیگر در تولید انرژی ثابت می‌كند.پیدایش گاز در ایران تاریخ طولانی تری دارد. از نوشته های تاریخ نویسان بسیار كهن چنین بر می‌آید كه ایرانیان در استفاده از گاز و دیگر مشتقات نفتی بر دیگر اقوام جهان پیشی داشته اند، در فلات مركز و جنوبی ایران در مناطقی كه جنگل های انبوه وجود نداشت برای جاودان سازی آتش مقدس، زرتشتیان از امكانات دیگری جز چوب های جنگلی بهره می بردند. طبیعت این مناطق با ذخایر فراوان زیر زمینی كار آنان را آسان می نمود. مناطق جنوب و جنوب غربی ایران ، آن چنان كه اكنون می دانیم روی دریایی از نفت قرار داشتند و دارند، بسیاری از این مناطق در گذشته عمق بسیار ناچیزی داشتند كه یك فرسایش خاك یا ایجاد گسل بر اثر عوامل طبیعی سبب می‌شد كه قطرات بسیار ناچیز ازاین دریای متلاطم زیر زمینی به بیرون تراوش كند و انسان متفكر را به بهره گیری و استفاده از آن وا دارد، و در ایران باستان چنین شد. برابر اسناد تاریخی ایرانیان باستان حتی پیش از فلسطینی ها و سومری ها و چینی ها، از نفت و گاز به گونه های بسیار ابتدایی استفاده می كردند و بیش تر این بهره گیری در پایدار داشتن آتش های مقدس بود. ولی با این همه، سخن بسیار درباره پیدایش نفت و گاز در ایران نمی توان گفت زیرا آنچه كه از این مواد در روزگار كهن ایران خبر می دهد بسیار اندك و غیر مستدل است. لیكن بی تردید در سال هایی نه چندان دور یعنی از آغاز بهره برداری كمپانی های خارجی نفتی در ایران - گرچه صورت غارت داشت -صنعت نفت و گاز رشد قابل ملاحظه ای داشته است كه بر آمار و ارقام رسمی متكی است. و این كیفیت امكان می دهد كه درباره گذشته نزدیك و آینده صنعت گاز به تفصیل سخن گفته شود. برای شناسایی صنعت گاز ایران در آغاز باید سخن از فلات قاره به میان آید كه به سهم خود نقش مؤثری در تولید نفت و گاز خاورمیانه و آسیای میانه را به عهده دارد. در فلات قاره های گوناگون جهان، تقریباً در تمام پهنه گیتی نفت و گاز هست و اگر در یك نقطه از فلات قاره كشوری نفت و گاز نباشد در جای دیگر از همان فلات قاره می توان نفت و گاز را پیدا كرد زیرا به تجربه ثابت شده است كه در عمق تمام اقیانوس ها و دریاهای جهان نفت و گاز وجود دارد.با این وجود تقویم صنعت نفت ایران حكایت دارد كه در سال ۱۲۹۵ خورشیدی برابر با ۱۹۱۶ میلادی قراردادی درباره استخراج نفت و گاز طبیعی در حوزه گیلان و مازندران و استرآباد (گرگان) برای مدت هفتاد سال بین وزیر امور خارجه وقت ایران از یك طرف و مسیو مددیویج خوشتاریار تبعه روسیه تزاری از طرف دیگر بسته شد، ولی چون این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملی وقت نرسید، اجرا نشد، این شاید نخستین قرارداد بهره برداری از گاز طبیعی باشد كه در تاریخ صنعت گاز ایران به صورت اقتصادی صورت گرفت،‌ این قرارداد گرچه به دلایل فراوان زمان خود عملی نشد ولی سرآغاز اهمیت دادن به نقش گاز در صنعت و تجارت آن روزی است كه گام های فراتری را تا به امروز به دنبال داشته است. اكنون انسانها با پیشرفت تكنولوژی مدرن توانسته اند از اعماق ده هزارمتری دریا (در خلیج مكزیك) نفت و گاز استخراج كنند بنابراین در آینده بسیار نزدیك خواهند توانست به راحتی از همه امكانات ذخیره ای گاز و نفت فلات قاره كشورهای نفت خیز جهان سود ببرند، هرچند فشار آب دریاها همچنان به مبارزه با تكنیك جدید ادامه می‌دهد.

منبع : مجله گسترش صنعت