اخلاق تدریس

۱) کسی که می‌خواهد عهده‌دار منصب تعلیم شود باید قبلا مراتب صلاحیت وشایستگی خویش را برای تصدی چنین مقامی در خود فراهم آورد و بایداین شایستگی در تمام مظاهر وجود او پدیدار باشد؛ یعنی سیما و چهره و طرز سخن گفتن و گفتارش نمایانگر اهلیت و شایستگی او بوده، سیره، عمل و روش وی نیز بیانگر چنین شایستگی باشد.
در حدیثی مشهور چنین آ‌مده است که رسول اکرم(ص) فرمود:” اگر کسی با تکلف، نسبت به چیزی اظهار بی‌نیازی کند که به او داده نشده است و به دارایی تظاهر کند و خویشتن را بیش از اندازه بیاراید و بالیدن آغاز کند بمانند کسی است که دو جامه دروغین و زیبا را بر نمی‌نماید. جامه‌ای که لازم نبوده و متناسب با او نیست.”(۱)
یکی از فضلا(۲) گفته است: “ اگر کسی در غیر موقع و زمان مناسب صدرنشینی و ریاست را در پیش گیرد موجب خفت و فرومایگی خویش می‌شود .”
دانشمند برجسته دیگری گفته است : “ اگر ریاست را نه به هنگام خود جویا شود همواره در باز پس عمر خویش در ذلت و خواری به سر می‌برد .
شاعری در این باره می‌گوید:
“ پیش از آنکه عوامل و اسباب شایستگی تو کامل شود به مقامات و مناصب چشم ندوز زیرا میوه‌ها قبل از آ‌نکه برسند از لحاظ طعم ومزه برای ذائقه مردم تلخ و ناگوار است. ولی اگر این میوه‌ها برسد گوارا و لذت بخش خواهد بود.”
۲) معلم باید مقام و حیثیت علم را ارج نهاده و آن را به خواری و ابتذال و فرومایگی نکشاند به این معنا که علم را در اختیار افراد نالایق و نااهل قرار ندهد.
۳) معلم باید بر طبق موازین علم خویش عمل کند خداوند متعال در مقام سرزنش مردمی که به علم و آگاهی خویش عمل نمی‌کنند می‌فرماید :
“آیا مردم را به احسان و نیکی فرمان می‌دهید و خویشتن را فراموش می‌کنید؟!”
امام صادق(ع) در تفسیر آیه “ انما یخشی الله من عباده العلماء”(۳) فرموده است:
علما و دانشمندان خداشناس و بیمناک از او کسانی هستند که عمل آنها گفتار آنها را تائید کرده و با آن هماهنگی دارد. اگر کردار کسی گفتار او را تائید نکند و میان کردار و گفتارش ناهماهنگی مشهود باشد نمی‌توان عنوان عالم و دانشمند را بر او اطلاق کرد.”(۴)
هم او فرموده است : علم و عمل قرین و خویشاوند یکدیگرند آنکه می‌داند عمل می‌کند و آنکه عمل می‌کند می‌داند . علم، آدمی را به عمل دعوت کرده و او را به کردار وا می‌دارد. اگر عمل به دعوت علم پاسخ مثبت دهد علم بر سر جای می‌ماند و گرنه از آدمی کوچ می‌کند: یعنی آدمی در صورت عمل نکردن بر طبق موازین علمی از علم محروم می‌شود .(۵)
و نیز فرموده‌اند :‌” اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند موعظه و اندرز او از دل‌ها می‌‌لغزد آن چنانکه باران از روی سنگ صاف کوه صفا لغزان است .”( ۶)
امیرالمومنان علی (ع) می‌فرماید: “ دانشمند پرده در و نادان زاهد نما پشت مرا شکستند. نادان متظاهر به زهد و پارسانما با مقدس مآبی خویش ، مردم را فریب می‌دهد و به آنها خیانت می‌کند و به اعمال باطل خود چهره حق به جانب می‌دهد و عالم و دانشمند هتاک و پرده در با پرده دری و اعمال شرم آور خود مردم را از خویش می‌راند و از علم و دین گریزان می‌کند .”(۷)
۴) معلم باید با شاگردان خود خوش خلق و متواضع باشد و رفق و مدارای کامل با آنان را نصب‌العین خود قرار دهد و از این رهگذر به تکمیل نفس و تهذیب باطن خویش موفق شود زیرا یک عالم و دانشمند صالح وشایسته در این عصر و زمانه به منزله پیامبری از پیامبران الهی است چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود:”علماء امتی کانبیاء بنی‌اسرائیل “(۸)
از امام صادق(ع) نقل شده است که امیرمومنان علی(ع) فرمود:” دانشمند واقعی دارای سه علامت و نشانه است:
۱) دانش و بینش
۲) حلم و بردباری
۳) سکوت وآرامش وقار
برای عالم نماها و دانشمندانی که با تکلف جامه علم را بر قامت نارسای خود پوشانده نیز سه نشانه
۱) با دانشمندان برتر و والاتر از خویش با کردارهای آلوده به گناه درگیرند و در ستیزه‌اند
۲) نسبت به دانشمندان فروتر از خود از طریق قهر و غلبه ، ستمگرانه عمل می‌کنند
۳) دیگر آنکه از ستمگران و جفا پیشه گان حمایت می‌کنند.(۹)

علی محمدی تودشکی محقق و استاد دانشگاه
منابع :
-۱ المتشبع بمالم یعط کلابس ثوبی زور( منیه المرید ص ۶۰)
-۲ شبلی زاهد ( م ۳۳۴ هـ -ق) رک: و فیات الاعیال ۲۲۶/۱
-۳ فاطر/ ۲۸
-۴ منیه المرید ص ۶۱، الکافی ۴۴/۱
-۵ منیه المرید ص ۶۱، الکافی ۵۵/۱
-۶ الکافی ۵۶/۱و منیه المرید ص ۶۱
-۷ الخصال ، شیخ صدوق و منیه المرید ص ۶۱
-۸ مجاز الانوار ۲۲/۲ و منیه المرید ص ۶۱
-۹ منیه المرید ص ۶۲ و (الکافی ۴۵/۱)

منبع : روزنامه رسالت