شیعه چند فرقه‏ دارد؟

شیعه نیز مانند تسنن، دارای فرقه های متعدد است. اما به راستی شیعه را باید دارای چند فرقه و انشعاب دانست؟ پاسخ این سوال را به روایت علی ربانی گلپایگانی، پی می گیریم:در كتب ملل و نحل، برای شیعه فرقه‏های بسیاری ذكر شده و حتی گفته شده است كه حدیث معروف افتراق امت (هفتاد و سه فرقه) بر فرقه‏های شیعه منطبق می‏گردد، ولی باید توجه داشت كه اولا: برخی از این فرقه‏ها مانند غلات و شعب آن و. . . ، حقیقتا از انشعابات شیعه نبوده و دانشمندان شیعه آنها را تكفیر نموده‏اند، و ثانیا: حقیقت انشعاب در مذهب شیعه این است كه در مسئله امامت، كه معرف مكتب تشیع است، اختلافاتی وجود داشته باشد، ولی اختلاف در مسائل اعتقادی دیگر معیار شناخت فرقه‏های شیعه نیست. بر این اساس، ذكر بسیاری از این فرقه‏ها، از قبیل هشامیه، یونسیه، نعمانیه و. . . به عنوان فرقه شیعه واقع بینانه نیست، ثالثا: تعداد بسیاری از فرقه‏هایی كه در مسئله امامت از آنها یاد شده است، بر فرض واقعیت داشتن آنها، زمان كوتاهی بیش دوام نیاورده و به كلی محو گردیده‏اند، مثلا پس از شهادت امام عسكری علیه‏السلام فرقه‏های چهارده گانه‏ای برای شیعه نقل گردیده كه هیچ اثری از آنان یافت نمی‏شود و حتی واقعیت داشتن آنها نامعلوم است، چنانكه شیخ مفید پس از ذكر فرقه‏های چهارده‏گانه گفته است:
«در این زمان (۳۷۳ هجری) جز امامیه (اثنا عشری) كه به امامت‏حضرت مهدی (عج) معتقدند، فرقه‏ای وجود ندارد، و فرقه‏های دیگر منقرض شده و جز حكایاتی غیر قابل اعتماد از آنان در دست نیست‏» . (۱)
محقق طوسی نیز پس از اشاره به فرقه‏هایی كه در كتاب ملل و نحل برای شیعه ذكر گردیده گفته است:
«اینها اختلافاتی است كه درباره شیعه نقل شده است، ولی از اكثر آنها جز در كتابهای غیر قابل اعتماد اثری یافت نمی‏شود، و برخی از این فرقه‏ها مانند غلات و گروهی از باطنیه خارج از اسلام‏اند» . (۲)
علامه طباطبائی نیز پس از اشاره به فرقه‏های كیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه گفته است:
«دیگر پس از امام هشتم تا امام دوازدهم كه نزد اكثریت‏شیعه، مهدی موعود است، انشعاب قابل توجهی به وجود نیامد، و اگر وقایعی نیز در شكل انشعاب پیش آمده چند روز پیش نپاییده و خود به خود منحل شده است، مانند اینكه جعفر فرزند امام دهم پس از حلت‏برادر خود (امام یازدهم) دعوی امامت كرد و گروهی به وی گرویدند، ولی پس از چند روزی متفرق شدند و جعفر نیز دعوی خود را تعقیب نكرد، و همچنین اختلافات دیگری در میان رجال شیعه در مسائل علمی كلامی و فقهی وجود دارد كه آنها را از انشعاب مذهبی نباید شمرد» . (۳)
● فرقه‏های اساسی شیعه
در مورد تعداد فرقه‏های اساسی شیعه (اصول فرقه شیعه) چند قول است:
بغدادی آنها را سه فرقه دانسته است: «زیدیه، كیسانیه و امامیه‏» . وی در آغاز غلات را نیز از انشعابات شیعه دانسته، ولی بعدا یاد آور شده است كه چون آنان از اسلام خارج شده‏اند از فرقه‏های اسلامی به شمار نمی‏آیند. (۴)
رازی غلات را نیز بر تعداد آنان افزوده است (۵) و شهرستانی اسماعیلیه را نیز بر شمرده و فرقه‏های اصلی شیعه را پنج فرقه دانسته است. (۶)
محقق طوسی نیز در قواعد العقائد با نظریه بغدادی موافقت نموده و اصول فرقه‏های شیعه را زیدیه، كیسانیه و اثنا عشریه دانسته است. این سه فرقه در وجوب نصب امام بر خدا اتفاق نظر دارند، ولی دو فرقه غلات و اسماعیلیه امامت را واجب «من الله‏» می‏دانند نه واجب «علی الله‏» . (۷)
قاضی عضد الدین ایجی نیز اصول فرقه‏های شیعه را سه فرقه غلات، زیدیه و امامیه دانسته است. (۸) و بالاخره علامه طباطبائی انشعابات اصلی شیعه را در زیدیه، اسماعیلیه و اثنا عشریه خلاصه كرده است. (۹)
یادآور می‏شویم اگر ملاك در بیان فرقه‏های امامیه یا شیعه كلام شیخ مفید باشد كه هر كس قائل به نص در مسئله امامت‏بوده و علی علیه‏السلام را امام و جانشین بلا فصل پیامبر بداند امامی و شیعی نامیده می‏شود، سخن شهرستانی جز در مورد غلات صحیح است و امامیه مشتمل بر فرقه‏هایی چون فطحیه و ناووسیه نیز می‏گردد، و اگر ملاك فرقه‏های موجود شیعه است نه آنها كه منقرض شده‏اند، در این صورت كلام علامه طباطبائی استوار است.
ما در این بحث، عمده فرقه‏های شیعه را كه در مسئله امامت پدید آمده‏اند به اجمال یادآور می‏شویم، ولی از فرقه‏هایی چون هشامیه، یونسیه، زراریه و مانند آن كه ربطی به مسئله امامت ندارند بحث نخواهیم كرد و در مورد غلات نیز با نظریه بغدادی موافقیم كه آنها در حقیقت جزو هیچ یك از فرقه‏های اسلامی نیستند، و درباره پیروان فرقه‏هایی كه منقرض شده، یا در مسائل كلامی آرا و عقاید زیدیه، اسماعیلیه و امامیه را پذیرفته‏اند، به اختصار خواهیم گذشت. در حقیقت محور بحث مشروح ما را فرقه‏های زیدیه، اسماعیلیه و امامیه تشكیل می‏دهند.

پی‏نوشت‏ها:
۱- الفصول المختاره، ص ۳۲۱.
۲- تلخیص المحصل، ص ۴۱۳.
۳- شیعه در اسلام، ص ۶۱.
۴- الفرق بین الفرق، ص ۲۳- ۲۱.
۵- تلخیص المحصل، ص ۴۰۸.
۶- الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۴۷.
۷- قواعد العقائد، ص ۱۱۰.
۸- شرح المواقف، ج ۸، ص ۲۸۵.
۹- شیعه در اسلام، ص ۳۲.

منبع : خبرگزاری آفتاب