معضل جدید در مصرف سوخت

انرژی یكی از مهم ترین عوامل تولید به شمار می رود، مطالعه متون مربوط به تحولات صنعتی در دوران گذشته، بیانگر این واقعیت است كه اكثر این تحولات مرهون استفاده از انرژی است. در هم تنیدگی و ارتباط گسترده انرژی با رشد، توسعه اقتصادی و رفاه جامعه امری روشن است. به گونه ای كه بررسی روند صنعتی شدن كشورها نشان می دهد، افزایش حجم، تنوع كالاها و خدمات تولیدی و ساختار اقتصادی روی میزان مصرف انرژی جوامع مؤثر است.
سنجش جوامع به منظور بررسی رابطه بین مصرف انرژی و تولید كالاها و خدمات نیز با استفاده از شاخص شدت انرژی صورت می گیرد. شدت انرژی نیز از تقسیم مصرف نهایی انرژی بر میزان تولید واحدهای تولیدی، خدماتی و یا تولید ناخالص داخلی محاسبه می شود و این شاخص نشان می دهد برای تولید مقدار معینی از كالاها و خدمات، چه مقدار انرژی به كار رفته است. فرآورده های نفتی نیز از جمله حامل های انرژی به شمار می روند كه جوامع بشری خواه به شكل توسعه یافته و یا در حال توسعه به منظور افزایش تولید ناخالص داخلی، از مصرف آن گریز ندارند، ولی مصرف آن براساس تكنولوژی، امكانات موجود و نوع كالای تولیدی، شدت و ضعف دارد.
از میان فرآورده های عمده نفتی (گاز مایع، بنزین، نفت سفید، نفت گاز و نفت كوره)، مصرف نفت گاز در بخش های مختلف اقتصادی از سایر فرآورده ها بیشتر است. به عبارت دیگر، تنوع میزان مصرف این فرآورده در میان بخش هایی چون صنایع و معادن، خانگی، عمومی، تجاری، كشاورزی و حمل و نقل بیشتر از سایر فرآورده ها است . بر این اساس، بررسی وضع مصرف و تولید این فرآورده در حال حاضر و سال های آتی، نقش حیاتی برای این بخش ها ایفا می كند. در این گزارش ابتدا به مشخصات نفت گاز تولید شده در كشور و استانداردهای متداول آن در دنیا پرداخته می شود و در ادامه به موضوع مصرف و تولید این فرآورده توجه خواهد شد و در قسمت آخر نیز نتیجه گیری ارائه می شود.
● مصرف نفت گاز در بخش های مختلف اقتصادی و پیشینه واردات آن
مصرف نفت گاز در كشور نیزتحت تأثیر متغیرهایی چون جمعیت، تولید ناخالص داخلی، قیمت نفت گاز، كیفیت نفت گاز تولیدی، قاچاق، عمر وسایل نقلیه، وضعیت جاده های كشور و نوع تكنولوژی كارگاه ها و كارخانه های تولیدی و ... قرار دارد. نفت گاز مصرفی كشور نیز از تولید داخل، واردات و استفاده از ذخایر تأمین می شود. در باره موضوع تولید داخلی نفت گاز در بخش ۳ این گزارش توضیح داده می شود. واردات نفت گاز كشور به دلیل شكاف بین تولید و مصرف از سال ۱۳۵۷ آغاز و تا سال ۱۳۷۶ ادامه داشته است؛ به گونه ای كه در سال ۱۳۵۷ به میزان یك میلیون لیتر در روز نفت گاز وارد كشور شده بود.
سال ۱۳۷۶ كه آخرین سال واردات این فرآورده بود، روزانه به میزان ۱‎/۳ میلیون لیتر نفت گاز به كشور وارد شد و در این ۲۰ سال بیشترین میزان واردات این فرآورده به سال ۱۳۶۶ اختصاص دارد كه روزانه ۱۷‎/۶ میلیون لیتر نفت گاز وارد كشور شده بود. از سال ۱۳۷۷ تا مهر ماه سال ۱۳۸۲ تولید داخل پاسخگوی مصرف داخل نیز بوده است. از آبان ماه سال ۱۳۸۲ مجدداً واردات نفت گاز با ۰‎/۱ میلیون لیتر در روز آغاز شده و این روند به تناوب در برخی از ماه های سال های ۱۳۸۲ ، ۱۳۸۳ ، ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ ادامه یافت.
از تیرماه سال ۱۳۸۵ نیز واردات نفت گاز با ۰‎/۲۶ میلیون لیتر در روز آغاز شد كه در مهرماه سال جاری به ۵‎/۷۹ میلیون لیتر در روز افزایش یافته است. اطلاعات موجود نشان می دهد از آبان ماه سالهای ۱۳۸۴- ،۱۳۸۱ مصرف نفت گاز افزایش یافته است كه علت آن را می توان در استفاده از این فرآورده در دستگاه های گرمایشی بخش خانگی یا تغییر سوخت نیروگاه ها از گاز (در فصول سرد سال نیروگاه ها به جای گاز، از فرآورده های دیگر استفاده می نمایند) به این فرآورده جست وجو كرد.
موازنه عرضه و تقاضای این فرآورده نشان می دهد واردات آن روند صعودی خواهد داشت. اطلاعات نشان می دهد در سال ۱۳۸۳ بخش حمل و نقل با سهم ۵۷‎/۷۸ درصد، بخش صنایع و معادن (نیروگاه های وزارت نیرو، نیروگاه های صنایع بزرگ و مصرف سایر صنایع) با سهم ۱۷‎/۸۹ درصد و بخش كشاورزی با ۱۳‎/۲۳ درصد، عمده ترین مصرف كنندگان این فرآورده به شمار می روند. سهم بخش خانگی در مصرف نفت گاز در سال ۱۳۷۵ به میزان ۹‎/۹۷ درصد بوده كه در سال ۱۳۸۳ به میزان ۴‎/۲۶ درصد كاهش یافته است.
سهم مصرف نفت گاز در بخش كشاورزی نیز در سال ۱۳۷۵ به میزان ۱۷‎/۹۲ درصد بوده است كه این سهم در سال ۱۳۸۳ به ۱۳‎/۲۳ درصد كاهش یافته است. همچنین مصرف نفت گاز در سال ۱۳۷۵ به میزان ۲۲‎/۶۱۳‎/۷۸۷ هزار لیتر بوده و در سال ۱۳۸۳ به میزان ۲۷‎/۳۴۸‎/۳۰۶ هزار لیتر افزایش یافته است. به گونه ای كه رشد مصرف این فرآورده در سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۳ حدود ۲۱ درصد بوده است. رشد مصرف سالانه نفت گاز در كشور از سال ۱۳۸۳-۱۳۷۵ در جدول آمده است.
با توجه به این كه در راستای اجرای برخی از سیاست ها نظیر جایگزینی گاز طبیعی به جای نفت گاز در بخش خانگی و برقی كردن پمپ های آبیاری در مزارع كشاورزی، مصرف این فرآورده در این بخش ها كاهش یافته اما میزان كلی مصرف در تمامی بخش ها افزایش داشته است و این نشان دهنده اهمیت این فرآورده در بخش های مذكور است. مصرف این فرآورده در بخش خانگی از ۲ میلیون و ۲۵۵ هزار و ۲۳۹ هزار لیتر در سال ۱۳۷۵ به یك میلیون و ۱۶۵ هزار و ۸۰۴ هزار لیتر در سال ۱۳۸۳ كاهش یافته است.
مطالعات نشان می دهد سهم مصرف هر كدام از بخش های مصرف كننده انرژی در یك اقتصاد صنعتی، حدود ۳۰ درصد در بخش صنعت، ۳۰ درصد در منازل، ۱۰ درصد در بخش كشاورزی و حدود ۳۰ درصد در حمل و نقل است. اما جدول تراز انرژی كشور نشان می دهد كل انرژی مصرف شده كشور در سال ۱۳۸۳ به میزان ۸۴۴ میلیون بشكه معادل نفت خام بوده كه از این میزان سهم بخش خانگی ۴۰‎/۱ درصد، سهم بخش حمل و نقل ۲۷‎/۷ درصد، سهم بخش صنعت ۱۹‎/۵ درصد و سهم بخش كشاورزی ۳‎/۸ درصد بوده است. معاونت امور برنامه ریزی وزارت نفت نیز با در نظر گرفتن فروضی، مصرف نفت گاز كشور را در دو حالت زیر ارائه كرده است.
۱) حالت اول
از سال ۱۳۸۵ تا ،۱۴۰۳ قیمت فرآورده های نفتی متناسب با نرخ تورم افزایش یابد، جایگزینی گاز با فرآورده های بنزین و نفت گاز در بخش حمل ونقل در حالت حداقل و واقع بینانه ای باشد كه با درصد اطمینان بالایی دستیابی به آن امكان پذیر باشد.
۲) حالت دوم
افزایش قیمت فرآورده های نفتی بتدریج تا پایان برنامه پنجساله چهارم (سال ۱۳۸۸)، به قیمت های فوب خلیج فارس برسد و ادامه یابد، جایگزینی گاز طبیعی فشرده با فرآورده های بنزین و نفت گاز در بخش حمل ونقل در حالت حداكثر مقدار ممكن صورت پذیرد.
● تولید و انتقال نفت گاز
فرآورده های نفتی مورد استفاده در كشور به وسیله ۹ پالایشگاه تولید می شود كه هركدام از آن ها دارای عمری متفاوت هستند. ظرفیت اسمی پالایشگاه های كشور در سال ۱۳۸۳ به میزان ۱۳۴۷ هزار بشكه در روز بوده است ولی ظرفیت عملی آن ها بیشتر از ظرفیت اسمی است. ظرفیت مخازن نفت خام و میعانات گازی ۹ پالایشگاه كشور در سال ۱۳۸۳ به میزان ۱۲‎/۴۹۳‎/۳ هزار بشكه بوده است.
نفت گاز از جمله فرآورده های نفتی است كه به دلیل مصرف بالای آن، در تعیین الگوی پالایشی پالایشگاه ها مؤثر است. به طور كلی فرآورده های اصلی كه در طراحی پالایشگاه ها تعیین كننده هستند عبارتند از: بنزین موتور، نفت سفید، نفت گاز، نفت كوره و گاز مایع. هر قدر الگوی پالایشی مورد استفاده در پالایشگاه ها در راستای تبدیل بیشتر خوراك به فرآورده های سبك تر باشد این امر گویای كارایی بالاتر، آلودگی كمتر و ارزش افزوده بیشتر خواهد بود. متوسط تولید نفت گاز در كشور در سال ۱۳۸۴ به میزان ۷۹‎/۱ میلیون لیتر در روز بوده است و پالایشگاه اصفهان با متوسط تولید ۱۸‎/۹ میلیون لیتر در روز بزرگترین تولیدكننده نفت گاز و پالایشگاه كرمانشاه با متوسط تولید ۰‎/۷ میلیون لیتر در روز كوچك ترین تولیدكننده نفت گاز كشور در همین سال بوده است.
● نتیجه گیری
در میان بخش های مختلف اقتصادی موجود در كشور، تنوع مصرف نفت گاز نسبت به فرآورده های دیگر بیشتر است. به طوری كه این فرآورده در بخش هایی چون حمل ونقل، صنایع و معادن (نیروگاه های وزارت نیرو، نیروگاه های صنایع بزرگ و سایر صنایع)، بخش كشاورزی، بخش خانگی، عمومی و تجاری به مصرف می رسد. در سال ،۱۳۸۳ بخش حمل ونقل با سهم ۵۷‎/۷۸ درصد، بخش صنایع و معادن با سهم ۱۷‎/۸۹ درصد و بخش كشاورزی با سهم ۱۳‎/۲۳ درصد از عمده ترین مصرف كنندگان این فرآورده بودند.
از آنجایی كه بخش حمل ونقل به حمل ونقل زمینی، هوایی و دریایی تقسیم می شود، لذا بررسی میزان مصرف هر كدام از این گروه ها ضروری به نظر می آید. در میان این گروه ها حمل ونقل زمینی بزرگ ترین مصرف كننده نفت گاز به شمار می آید.
به گونه ای كه در سال ۱۳۸۳ بیش از ۸۷ درصد نفت گاز مصرفی در بخش حمل ونقل كشور، در حمل ونقل زمینی مصرف شده است. در میان حمل ونقل زمینی نیز حمل ونقل جاده ای بیش از ۹۸ درصد نفت گاز مصرف شده در بخش حمل ونقل زمینی را مصرف كرده است. به طور كلی در این سال ۲۷ میلیون و ۳۴۸ هزار و ۳۰۶ هزار لیتر نفت گاز در كشور مصرف شده است كه از این میزان بخش حمل ونقل به میزان ۱۵ میلیون و ۸۰۲ هزار و ۴۲ هزار لیتر، صنایع و معادن ۴ میلیون و ۸۹۲ هزار و ۲۴۶ هزار لیتر و بخش كشاورزی ۳ میلیون و ۶۱۷ هزار و ۵۸۱ هزار لیتر مصرف نموده اند.
در همین سال بخش حمل ونقل ۶ درصد، بخش كشاورزی ۱۱‎/۲ درصد و صنایع و معادن ۱۷‎/۷ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده اند. با توجه به این كه بخش حمل ونقل جاده ای بزرگ ترین مصرف كننده این فرآورده در كشور به شمار می رود. بر این اساس این بخش بیشترین پتانسیل را به منظور كاهش و بهینه كردن مصرف این فرآورده را داراست. لذا اعمال سیاست هایی كه بتواند حداكثر كارایی را در راستای كاهش مصرف این فرآورده به دنبال داشته باشد، حائز توجه بسیار است.
گزارش نشان می دهد ضریب بهره برداری از لوكوموتیوهای موجود در كشور ۵۵ درصد است. بنابراین ارتقای این ضریب می تواند در كاهش و یا بهینه كردن مصرف نفت گاز كشور كمك بسیاری كند. همچنین با توجه به اطلاعات ارائه شده در متن گزارش، تعداد ۲۴۳ هزار دستگاه خودرو سنگین فرسوده در كشور وجود دارد كه مصرف سوخت آنها در هر ۱۰۰ كیلومتر ۶۰ لیتر است. این تعداد از خودروهای فرسوده بیش از ۸ میلیارد لیتر نفت گاز مصرف می كنند. مقایسه این رقم با میزان كل مصرف نفت گاز در بخش حمل ونقل بیانگر این واقعیت است كه بیش از ۵۰ درصد نفت گاز كشور به وسیله این گونه خودروها مصرف می شود. لذا كاهش عمر این ناوگان كه در بند «الف» ماده (۲۸) قانون برنامه چهارم توسعه كشور نیز آمده است می تواند، فواید زیر را به دنبال داشته باشد:
۱) كاهش میزان مصرف نفت گاز در كشور،
۲) كاهش آلودگی های زیست ـ محیطی ناشی از مصرف نفت گاز،
۳) كاهش هزینه تعمیرات و نگهداری،
۴) افزایش ضریب ایمنی در جاده های كشور،
۵) افزایش كارایی در بخش حمل ونقل (بار و مسافر)،
۶) كاهش حجم واردات نفت گاز و اختصاص این منابع برای سرمایه گذاری در بخش های دیگر.
سهم مصرف انرژی هر كدام از بخش های اقتصادی كشور نیز گویای این واقعیت است كه اقتصاد ایران درباره مصرف انرژی براساس بخش ها، از اعداد منسوب به مصرف انرژی در اقتصاد صنعتی نیز فاصله دارد.
در بخش تولید نیز باید به این نكته توجه كرد كه با تولید نفت گاز استاندارد می توان در كاهش مصرف این فرآورده و یا حضور در بازارهای جهانی فرآورده های نفتی كمك بسیار بزرگی كرد و سیاست ها در سال های آتی باید در جهت تولید نفت گاز استاندارد بدون افزایش خوراك پالایشگاه ها و براساس كاهش فرآورده های سنگین تر حركت كند.
براین اساس پیش بینی شده است طرح جامع پالایشگاه ها تا سال ۱۴۰۳ به ۱۹‎/۶۳۰ میلیون دلار سرمایه گذاری نیاز دارد. مقایسه ارقام پیش بینی تولید و مصرف نفت گاز كشور از سال ۱۳۸۵ لغایت ۱۴۰۳ نشان می دهد كه از سال ۱۳۸۵ مصرف از تولید پیشی خواهد گرفت و بر این اساس حجم واردات نفت گاز كشور افزایش خواهد یافت. به گونه ای كه در سال ۱۳۸۸ و ۱۴۰۰ روزانه باید به ترتیب ۱۵‎/۸ و ۳۲‎/۹ میلیون لیتر نفت گاز وارد كشور شود. به عبارتی موازنه عرضه و تقاضای این فرآورده نشان می دهد كه واردات نفت گاز در سال های آتی روند صعودی طی خواهد كرد و در بودجه های سنواتی سال های آینده ارقامی برای واردات این فرآورده باید در نظر گرفته شود.

منبع : مركز پژوهشهای مجلس

منبع : روزنامه ایران