چالش روحانیت با دولت

در نیمه اول فروردین ماه این سال، دانشگاه تهران كه در پی تظاهرات علیه دولت امینی در بهمن ماه سال پیش تعطیل شده بود، بازگشایی شد. روز ۲۱ فروردین ماه شاه و فرح به آمریكا رفتند تا كندی را راضی به كنار گذاشتن امینی از نخست وزیری كنند. اكنون تاریخ مصرف امینی نیز تمام شده بود و شاه بر سر آن بود كه خود قهرمان اصلاحات ارضی و انقلاب سفید شناسانده شود و دو روز بعد، بنا به اعلام دادرسی ارتش، سرلشكر محمد دفتری رئیس تسلیحات ارتش، سرلشكر محمدعلی خزاعی رئیس اردنانس، سرهنگ شب پره و سرهنگ نیاكان به اتهام سوء استفاده دستگیر و زندانی شدند. در اثر جاری شدن سیل در نخستین روزهای اردیبهشت ماه در جنوب تهران ۷۰۰ خانه ویران شد و هفت كشته بر جای نهاد. همچنین دو روستا در ورامین زیر آب رفتند و ۱۱۰ خانوار بی خانمان شدند. براساس گزارش كارشناسان، افرادی كه اقدام به غصب مسیل های تهران كرده بودند، مقصر این ویرانی شناخته شدند و روز ۱۰ اردیبهشت ماه شهرداری تهران اعلام كرد كه محرمعلی خرم صاحب پارك خرم، پارك ارم فعلی كه در آن هنگام مقاطعه كار شهرداری بود، با غصب ۱۰ میلیون متر از مسیل های جنوب شهر تهران بزرگ ترین غاصب مسیل ها است
در نخستین ماه تابستان داغ این سال، مخالفت با كابینه دكتر امینی بالا گرفت و وی نیز اعلام كرد كه اخلال گران سیاسی را به بندر عباس تبعید خواهد كرد روز ۱۹ تیرماه در جلسه هیات دولت، میان شاه و دكتر امینی بر سر بودجه ارتش گفت وگوی تندی درگرفت و امینی تهدید كرد كه چنانچه بودجه ارتش كاهش نیابد، كناره گیری خواهد كرد. روز ۲۵ تیرماه، دكتر امینی در مصاحبه ای مطبوعاتی، دولت آمریكا را متهم كرد كه كمك های مالی خود را درباره ایران قطع كرده و ما را در بن بست قرار داده است اكنون آشكار می شود كه سفر شاه به آمریكا، موفقیت آمیز بوده است و فردای آن روز دولت دكتر امینی كه اكنون نه پشتیبانی آمریكا و شاه را داشت و نه جایگاهی مردمی، از كار افتاد.
روز ۲۸ تیرماه، دولت آمریكا اعلام كرد ۶۷ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار در دوره ۱۴ ماهه نخست وزیری دكتر علی امینی به دولت او كمك مالی كرده است و در همان روز، امیر اسدالله علم فرمان نخست وزیری خود را از شاه گرفت. روز ۱۶ مردادماه، هنگامی كه دكتر علی امینی همراه با خانواده خود قصد خروج از كشور را داشت، در فرودگاه مهرآباد با مخالفان سیاسی خود روبه رو شد كه با تظاهرات و فریاد خواهان دستگیری و محاكمه او بودند. سرانجام دكتر امینی در پناه نیروهای شهربانی از چنگ مخالفان خود رهایی یافت و با هواپیما به سوی كشور سوئیس پرواز كرد. برخی مطبوعات نیز در همان روز به دكتر امینی تاختند و وی را به نقض قانون اساسی متهم كردند.
روز ۱۰ شهریورماه ساعت ۱۱ خشم طبیعت جنبیدن گرفت و زلزله شدیدی منطقه بویین زهرا از توابع قزوین را با خاك یكسان كرد. این زمین لرزه ۰۰۰۲۰ كشته و ۱۰۵ روستای ویران شده بر جای نهاد و به همین مناسبت روز ۱۱ شهریورماه عزای ملی اعلام و از همه جهان تقاضای كمك رسانی به این فاجعه انسانی شد. روز ۱۲ شهریورماه دبیر كل سازمان ملل از همه كشورهای جهانی خواست تا به كمك آسیب دیدگان زلزله بویین زهرا بشتابند. شادروان غلامرضا تختی نیز كه بر دل ایرانیان حكومت داشت، در كمك رسانی به زلزله زدگان گوی سبقت از دیگران را ربود. وی در حالی كه جعبه ای به گردن آویخته بود، میان بازاریان و كاسبان می چرخید و آنان نیز از بذل جان و مال دریغ نداشتند.
روز ۲۴ شهریورماه میان دولت های ایران و شوروی یادداشت هایی در رفع اختلافات دو كشور و عدم واگذاری پایگاه های موشكی در ایران به سایر دولت ها، امضا و مبادله شد. در نخستین روز از خزان این سال، پنج سپهبد كه بیشترشان از نقش آفرینان كودتا بودند به دستور شاه بازنشسته شدند. فضل الله زاهدی، مهدی قلی علوی مقدم، علی كیا، قهار قلی شاهرخ شاهی و تیمور بختیار سپهبدان بازنشسته ای بودند كه هر چند در تحكیم خودكامگی شاه كوشیده بودند، اما اكنون هر یك به دلیلی مورد خشم شاه قرار گرفته بودند.۱۴ مهرماه این سال، هیات دولت لایحه جدیدی را در غیاب مجلسین به تصویب رساند كه این لایحه و پیامدهای آن، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران به شمار می رود. لایحه تشكیل انجمن های ایالتی و ولایتی در حالی به تصویب هیات دولت امیراسدالله علم رسید كه برای نخستین بار و بر خلاف قانون اساسی، قید «اسلام» از شرایط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان حذف و به جای سوگند به «قرآن»، سوگند به «كتاب آسمانی» قید شده بود. همچنین این قانون برای زنان حق رای قائل شده بود. تصویب این قانون، واكنش تند روحانیون را در پی داشت و فردای همان روز آیت الله حاج آقا روح الله امام خمینی بنیانگذار و رهبر انقلاب اسلامی، قدس سره همراه با آیت الله گلپایگانی و آیت الله شریعتمداری در منزل آیت الله حائری در قم گرد آمدند و تصمیم گرفتند ضمن اعلام هشدار به سایر روحانیون بلندپایه و جلب همكاری آنان، طی تلگرافی از شاه بخواهند كه مصوبه هیات دولت را لغو كند. روز ۱۷ مهرماه هر یك از مراجع تقلید جداگانه طی تلگرافی در كمال احترام و ملایمت از شاه خواستند تا نسبت به لغو تصویب نامه دولت اقدام كند. روز ۲۱ همین ماه، سرگرد شهرستانی رئیس كلانتری بهارستان كه متهم به قتل دكتر خانعلی بود در دادگاه نظامی محكوم به دو سال زندان شد. شاه در پاسخ به تلگراف آیات عظام، روز ۲۳ مهرماه خطاب به آنان نوشت: « ... تلگراف جنابعالی واصل شد و از ادعیه خالصانه ای كه اظهار داشته اید خوشوقتی و امتنان داریم. پاره ای قوانین كه از طرف دولت صادر می شود، چیز تازه ای نیست و یادآور می شویم كه ما بیش از هر كس در حفظ شعائر دینی كوشا هستیم و این تلگراف برای دولت ارسال می شود. ضمنا توجه جنابعالی را به وضعیت زمانه و تاریخ و همچنین به وضع سایر ممالك دنیا جلب می نماییم. توضیحات جناب مستطاب را در ترویج مقررات اسلامی و هدایت افكار عوام خواهانیم.» و دو روز بعد، هوارد پیچ رئیس شركت های شش گانه كنسرسیوم و عاقد قرارداد نفت در راس یك هیات شش نفری برای مذاكره پیرامون نفت ایران، وارد تهران شد. روز ۲۸ مهرماه، علمای اعلام و آیات عظام با توجه به تلگرام شاه، تلگرام های تندی را برای امیراسدالله علم نخست وزیر فرستادند و اقدامات دولت را مخالف شرع اقدس و مباین صریح قانون اساسی دانستند. در تلگراف آیت الله خمینی به علم آمده است: «... در تعطیلی طولانی مجلسین دیده می شود دولت اقداماتی را در نظر دارد كه مخالف شرع اقدس و مباین صریح قانون اساسی است. مطمئن باشید تخلف از قوانین اسلام و قانون اساسی و قوانین موضوعه مجلس شورای ملی برای شخص جنابعالی و دولت ایجاد مسئولیت شدید در پیشگاه مقدس خداوند قادر و قاهر و نزد ملت مسلمان و قانون خواهد كرد. در خاتمه یادآور می شود كه علمای اعلام ایران و اعتاب مقدسه و سایر مسلمین در امور مخالف با شرع ساكت نخواهند ماند...»
روز هشت آبان ماه، بریچ من رئیس شركت نفت انگلیس به تهران آمد تا مذاكرات محرمانه ای را با مقامات ایرانی پیرامون نفت ایران انجام دهد. در ۱۵ آبان ماه نیز امام خمینی اعلامیه تند و اعتراض آمیزی خطاب به علم مخابره كردند. در پی انتشار این اعلامیه، از روز ۱۷ آبان ماه تلگرام ها و اعلامیه های پشتیبانی از رهبران مذهبی به ویژه امام خمینی و اظهار خشم و ناخرسندی از مصوبه دولت در میان مردم به گردش درآمد. در همین رابطه نهضت آزادی ایران روز ۱۸ آبان ماه در اعلامیه ای مصوبه دولت را به شدت مورد استهزا و نكوهش قرار دارد. همچنین در همین روز روسای ایلات و عشایر فارس نیز در مخالفت با اجرای اصلاحات ارضی، به آمادگی نیرو و مسلح كردن عشایر پرداختند.
دولت اسدالله علم نیز كه بر این باور بود شترسواری دولا دولا نبایستی كرد، شمشیر از رو بست و روز ۲۰ آبان ماه در استان فارس اعلام حكومت نظامی كرد. دو روز بعد، مهندس ملك عابدی رئیس سازمان اصلاحات ارضی فیروزآباد به قتل رسید. در واكنش به این اقدام، دولت روز ۲۳ آبان ماه را عزای ملی اعلام و پخش موسیقی از رادیو قطع شد. همچنین دولت دستور داد تا اجرای اصلاحات ارضی در فارس شتاب بیشتری به خود بگیرد. فردای آن روز هم، حسن ارسنجانی وزیر كشاورزی و مامور اجرای اصلاحات ارضی، در اقدامی تلافی جویانه تهدید كرد فئودال های فارس، ۴۵ روزه نابود خواهندشد روز ۲۵ آبان در پی تهدید ارسنجانی عده زیادی از مخالفین دولت در استان فارس دستگیر و زندانی شدند و آذرماه نیز كه نخستین روز آن، با دستگیری و تبعید عده ای از مالكین كه با اجرای اصلاحات ارضی مخالف بودند، آغاز شد.در هشت آبان ماه دولت علم در برابر فشار روحانیون گامی فراپس نشست و تصویب نامه خود در مورد انجمن های ایالتی و ولایتی را لغو كرد. وی در تلگرافی به آیات عظام نوشت: «... عطف به مرقومه جنابعالی و سایر آقایان روحانیون و مراجع محترم، موضوع انتخابات انجمن های ولایتی و ایالتی در جلسه هیات دولت مطرح و تصویب شد كه تصویب نامه مورخ ۱۴۷۴۱ قابل اجرا نخواهد بود. نخست وزیر اسدالله علم.»
با اجرای قانون اصلاحات ارضی و طرح لایحه سهیم شدن كارگران در سود كارخانه ها، اكنون روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی نیز گرم تر شده بود. نیكیتا خروشچف روز ۲۲ آذرماه اعلام كرد روابط ایران و شوروی عمیقا بهبود یافته است و شش روز بد، معاون وزارت امور خارجه شوروی، به همراه پگوف وارد تهران شد. همچنین حزب توده به تبع سیاست اتحاد جماهیر شوروی اصلاحات در ایران را مورد تایید قرار داد.
نخستین روز دی ماه طرح تازه دولت مبنی بر تشكیل سپاه دانش به منظور مبارزه با بی سوادی آغاز شد. در چهار دی ماه شاه به شیراز رفت و خطاب به عشایر فارس هشدار داد كه سلاح های خودشان را تحویل دهند وگرنه محو و نابود می شوند. در ۱۹ دی ماه، وزارت كشاورزی در همایشی به نام «كنگره عظیم دهقانان» ۳۵۰۰ نفر از كشاورزان را در تهران گرد آورد و شاه كه ریاست افتخاری كنگره را بر عهده داشت، طی نطقی مواد شش گانه زیر را به نام «اصلاحات اجتماعی» اعلام و تقاضای رفراندوم كرد:
۱ الغای رژیم ارباب و رعیتی، یا تصویب اصلاحات ارضی
۲ تصویب لایحه قانون ملی كردن جنگل های سراسر كشور
۳ تصویب لایحه فروش سهام كارخانجات كارخانه های دولتی، به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی
۴ تصویب لایحه قانونی سهیم كردن كارگران در سود كارخانجات كارخانه ها
۵ لایحه اصلاحی قانون انتخابات
۶ لایحه ایجاد سپاه دانش به منظور تسهیل اجرای قانون تعلیمات عمومی و اجباری.
در پی این اقدام روز ۲۳ دی ماه اسدالله علم اعلام كرد كه روز شش بهمن ماه، لوایح شش گانه شاه به رفراندوم گذاشته خواهد شد و دو روز بعد آئین نامه رفراندوم انتشار یافت و پنج میلیون برگ تعرفه در سراسر كشور پخش شد.
روز اول بهمن ماه جمعی از بازاریان و متدینین تهرانی نامه ای حضور آیت الله العظمی خمینی فرستادند و درباره رفراندوم استفتای شرعی كردند. ایشان نیز با برشمردن پنج دلیل فتوای خود را مبنی بر تحریم رفراندوم اعلام كردند. این استفتای شرعی و پاسخ آن بی درنگ توسط اشخاص و هیات های مذهبی چاپ و در سراسر كشور پخش شد.
از بامداد دومین روز بهمن ماه تظاهرات گسترده ای تهران را فرا گرفت. بازاریان و كسبه با بستن مغازه های خود به خیابان ها ریختند و علیه رفراندوم راه پیمایی و تظاهرات كردند.
گروهی از مردم تهران به خانه آیت الله خوانساری رفتند و از ایشان خواستند تا در تظاهرات مردم شركت كنند. ایشان هم پذیرفتند و همراه با سایر روحانیون در پیشاپیش مردم به حركت درآمدند. در اوج تظاهرات مردمی حجت الاسلام حاج شیخ محمدتقی فلسفی بر منبر نشست و سخنان بسیار تندی علیه دولت اسدالله علم بر زبان راند. پس از سخنرانی فلسفی اعلامیه مشترك آیت الله خوانساری و بهبهبانی مبنی بر تحریم رفراندوم توسط آقای فلسفی خوانده شد و قرار شد بعدازظهر مردم در مسجد سید عزیز الله اجتماع كنند. در این هنگام نیروهای پلیس برای پراكندن مردم به میدان آمدند و زد و خورد خونینی میان مردم و پلیس درگرفت. از دانشگاه تهران تا بازار میدان كشمكش و نبرد مردم با نیروهای پلیس بود. سرانجام پلیس با تیراندازی به سوی مردم و جلوگیری از خروج آیات عظام از منازلشان توانست از گردهمایی بعدازظهر در مسجد سید عزیزالله جلوگیری نماید. فردای آن روز هم به تظاهرات و درگیری مردم با پلیس در سراسر جنوب شهر و در پیرامون دانشگاه تهران گذشت. در همین روز سه بهمن ماه دولت علم اطلاعیه ای پیرامون رویدادهای اخیر منتشر و تهدید كرد جلوی بی نظمی ها را خواهد گرفت. در همین روز شهر قم یك پارچه به پا خاست. مردم با تعطیل كردن بازار و مغازه ها در سطح شهر به پشتیبانی از پیشوایان دینی و در مخالفت با دولت به تظاهرات و راهپیمایی پرداختند. در خیابان آستانه قم میان تظاهركنندگان و پلیس درگیری سختی روی داد كه منجر به فرار ماموران انتظامی از دست تظاهر كنندگان خشمگین شد. در این درگیری معاون شهربانی قم و عده ای از افراد پلیس زخمی شدند. پس از این درگیری یك واحد نظامی از منظریه به قم رفت و مدرسه فیضیه را به محاصره درآورد. این اقدام با واكنش طلبه های دینی رو به رو شد و زد و خوردی میان نظامیان و طلاب درگرفت. سرانجام نیروهای نظامی بر شهر مسلط شدند و دست به بازداشت مخالفین و روحانیون ساكن قم زدند. بعدازظهر همان روز نیروهای امنیتی با پوشش ظاهری كارگری وارد قم شدند و در نقاط حساس شهر مستقر شدند. اعلامیه نهضت آزادی ایران نیز كه به افشاگری از انقلاب سفید شاه پرداخته بود، همین روز در شهر قم دست به دست می گردید. روز چهار بهمن نیروهای امنیتی به دانشگاه تهران یورش بردند و دانشجویان مبارز را مورد ضرب و شتم قرار دادند. در همین روز شاه وارد قم شد و نیروهای نظامی و امنیتی در پوشش كارگران و كشاورزان تظاهرات نمایشی به هواداری از شاه برپا كردند. در تهران نیز همین روز آیت الله سیدمحمود طالقانی، مهندس مهدی بازرگان، دكتر یدالله سحابی و جمعی از اعضای نهضت آزادی دستگیر و زندانی شدند، همچنین ۲۲ نفر از سران جبهه ملی و چند روحانی و دانشجو نیز در میان دیگر دستگیر شدگان این روز بودند.
سرانجام روز ششم بهمن ماه فرا رسید و رفراندوم برگزار شد. بنابر اعلام ساختگی وزارت كشور شش میلیون نفر به رفراندوم شاه رای مثبت دادند و دو روز بعد شاه گفت: آنچه روی داد انقلابی بزرگ، قانونی و مقدس است از روز ۱۱ بهمن نیز خلع سلاح عشایر آغاز شد و دو روز بعد كندی رئیس جمهور آمریكا رفراندوم شش گانه را به شاه تبریك گفت.
در نخستین روزهای اسفندماه بهره برداری از سد امیركبیر آغاز شد. روز ۹ اسفندماه نیز زنان در كاخ مرمر گرد آمدند و از شاه به خاطر اعطای آزادی زنان تشكر كردند. روز ۱۹ اسفندماه جان مك كلوی مشاور مخصوص كندی وارد تهران شد. روز بعد اختلاف در میان دولت علم پدیدار شد و حسن ارسنجانی وزیر كشاورزی و مسئول اجرای اصلاحات ارضی كناره گیری كرد. روز ۲۰ اسفندماه و هنگامی كه ارتش شاه برای خلع سلاح عشایر اقدام كرد، درگیری خونینی میان عشایر مسلح و نیروهای نظامی درگرفت كه عده زیادی از هر دو سو كشته و زخمی شدند.
با نزدیك شدن نوروز این سال آیت الله امام خمینی كه رهبری مبارزه با شاه و علم را بر عهده داشتند نیز در روزهای پایانی این ماه اعلامیه ای خطاب به علمای اعلام صادر و خاطرنشان كردند: چون دستگاه حاكمه می خواهد با تمام كوشش به هدم احكام ضروریه اسلام قیام و به دنبال آن مطالبی است كه اسلام را به خطر می اندازد، لذا اینجانب عید نوروز را به عنوان عزا و تسلیت به امام عصر عجل الله تعالی فرجه جلوس می كنم و به مردم اعلام خطر می نمایم. مقتضی است حضرات آقایان نیز همین رویه را اتخاذ فرمایند تا ملت مسلمان از مصیبت های وارد بر اسلام و مسلمین اطلاع حاصل نمایند...
و روزهای پایانی این سال به زدوخورد و جنگ تمام عیاری كه در جنوب كشور میان عشایر مسلح و ارتش شاه درگرفته بود، در میان خون و آتش و ماتم و عزا گذشت.

منبع : روزنامه شرق