تصویر مسلمانان در سینمای امروز بریتانیا

پخش تلویزیونی فیلم شبکه هامبورگ از کانال چهار و اکران عمومی فیلم یک بوسه عاشقانه ساخته کن لوچ پس از نمایش موفقیت آمیز آن در جشنواره های کن، برلین و ادینبورگ و همینطور نمایش فیلم یاسمین ساخته کنی گلنان در جشنواره ادینبورگ همه دال بر این نکته اند که سینمای بریتانیا، در رویکرد تازه خود، توجه خاصی به موقعیت اقلیت های مذهبی، نژادی و قومی، خصوصا آسیایی های مسلمان در جامعه امروز بریتانیا نشان داده است.
این رویکرد بخصوص پس از حوادث یازده سپتامبر و رویدادهای متعاقب آن و شدت گرفتن فعالیت های تروریستی گروه های اسلامی تندرو بسیار محسوس بوده است.
یکی از مهمترین ویژگی های این فیلم ها، پرداختن به بحران و کابوس ناشی از حوادث پس از یازده سپتامبر در میان مسلمانان بریتانیا و تاثیر این بحران بر زندگی و کار آنان است.
به طور کلی دو نوع گرایش عمده را در فیلم های جدید انگلیسی که بر مبنای این موضوع ساخته شده اند می توان تشخیص داد: فیلم هایی که با یک پیشداوری و قطعیت در مورد گروه هایی از مسلمانان در جوامع غربی (در این مورد خاص جامعه بریتانیا) که به بهانه جهاد اسلامی، مبارزه با کفر و غرب ستیزی درگیر عملیات تروریستی و انتحاری، انفجارها و کشتارهای دسته جمعی شهروندان بی گناه این جوامع اند، ساخته می شوند (مثل شبکه هامبورگ) و فیلم هایی که با دیدی رئالیستی و جامعه شناختی به بررسی و تحلیل شرایط و موقعیت اقلیت های مسلمان و تاثیر تنش ها و بحران های سیاسی خصوصا بحران های ناشی از حوادث پس از یازده سپتامبر بر زندگی آنها می پردازند (فیلم هائی چون یک بوسه عاشقانه ساخته کن لوچ و یاسمین ساخته کنی گلنان).
در فیلم های دسته اول که به نوعی گرایش غالب در این زمینه محسوب می شود، فیلمساز سعی دارد با استفاده از شگردهای مستند سازی مثل دوربین سوبژکتیو، تصاویر سیاه و سفید که با دوربین روی دست گرفته شده، نماهای بازسازی شده با کیفیت دوربین های CCTV مستقر در فرودگاه ها و خیابانها و یا ارجاع به تیترهای خبری روزنامه ها و آوردن میان نویس (caption) لابلای تصاویر به کارش سندیت بخشیده و به بیننده اینگونه القا کند که دارد فیلمی واقعی(factual) از ماجرایی واقعی با آدم هایی واقعی می بیند که در چند و چون آن شکی وجود ندارد چرا که او فیلم خود را بر اساس اسناد و مدارک معتبر و خدشه ناپذیری ساخته است که سرویس های اطلاعاتی و امنیتی بریتانیا و آمریکا در اختیار او گذاشته اند.
اما گرایش دوم مربوط به فیلمسازانی است که اصولا با دیدی واقع بینانه و انسان گرایانه به مسلمانان جامعه خود نگریسته و برداشت و تحلیل دقیقی از وضعیت آنان در فیلم های خود داشته اند. مسلمانانی که در فیلم های این دسته از فیلمسازان تصویر شده اند مردمی عادی اند که اگرچه باورها، اعتقادات و تعصبات مذهبی و قومی خود را دارند اما هیچ ارتباطی با شبکه ترور اسلامی ندارند. هرچند فشارها، تحقیر ها و رفتار خشونت آمیز و نژاد پرستانه جامعه میزبان می تواند تخم نفرت، کینه و غرب ستیزی را در دلهای آنها بکارد و آنها را به سمت خشونت و انتقام و همدلی با گروه های تندرو اسلامی سوق دهد.
در اینجا دو فیلم شبکه هامبورگ و یاسمین به عنوان دو نمونه شاخص از این دو گرایش مورد بررسی قرار می گیرد.
● شبکه هامبورگ (Hamburg Cell)
شبکه هامبورگ ساخته آنتونیا برد، فیلمی مستند داستانی (Docu-Drama) است که بر اساس حادثه یازده سپتامبر ۲۰۰۱ و عملیات گروه القاعده در آمریکا ساخته شده است. در واقع فیلمساز، از طریق دراماتیزه کردن این حادثه، خواسته است انگیزه های سیاسی، مذهبی و ایدئولوژیک عوامل مسبب این فاحعه را بررسی نماید.
فیلم به طور مشخص بر زندگی" زیاد جراه" دانشجوی لبنانی که در هامبورگ تحصیل می کند، متمرکز شده است و سیر تحول او را از یک دانشجوی غیرمذهبی به یک مسلمان متعصب نشان می دهد.
"زیاد" که از خانواده ای مرفه و مسلمان است، در ابتدا رفتاری غیرمذهبی و سبک زندگی کاملا غربی دارد. ریش اش را می تراشد، مشروب می خورد و با دوست دخترش به کافه و بار می رود، اما به تدریج تحت تاثیر تبلیغات شبکه القاعده در هامبورگ قرار می گیرد و جذب گروه آنها می شود.
او به تدریج از گذشته خود جدا شده و سبک زندگی غربی را کنار گذاشته و راه و روش دیگری در پیش می گیرد. ریش می گذارد و نماز می خواند، از مشروب خوردن دست می کشد و دوست دخترش را وادار می کند که حجاب اسلامی داشته باشد. در پایان فیلم، او یکی از همان کسانی است که در عملیات انتحاری القاعده در نیویورک شرکت کرده و با هواپیما به برج مرکز تجاری آمریکا می کوبد.
اگرچه فیلم، ساختار دراماتیک درست و محکمی دارد و همه عوامل و عناصر را به دقت کنار هم می چیند تا به حادثه یازده سپتامبر منجر شود اما همانگونه که قبلا گفته شد، اساسا متکی بر پیش فرض هایی است که فیلمساز از قبل در ذهن دارد و در جهت اثبات آنها پیش می رود. به اعتباری، روایت او از حادثه یازده سپتامبر، مطابق روایت رسمی نهاد های دولتی آمریکا و رسانه های گروهی وابسته به آن است.
آنتونیا برد، سازنده فیلم مشهور و جنجالی کشیش (The Priest )، این فیلم را نخستین تجربه مستند داستانی خود می داند و در باره آن می گوید:
"برای ساختن این فیلم، تحقیقات زیادی به عمل آوردیم. ما موضوع بسیار مشکلی را باز سازی می کردیم و باید علائق تماشاگر را در نظر می گرفتیم."این درست است که فیلمساز، درباره انگیزه های ایدیولوژیک گروه های بنیادگرای اسلامی و فرهنگ و آداب آنها تحقیقات وسیعی به عمل آورده و سعی کرده زمینه های اعتقادی و ایمانی عملیات انتحاری و تروریستی و شیوه سربازگیری گروه القاعده را در کشورهای غربی به تصویر درآورد، اما تحلیل و نتیجه گیری نهایی او برمبنای داده ها و اطلاعاتی است که از سوی منابع رسمی و سرویس های امنیتی آمریکا دراختیار او قرارگرفته است .
به علاوه صحنه ای در فیلم وجود دارد که نشان می دهد علیرغم تحقیقاتی که فیلمساز درباره اعتقادات اسلامی تروریست ها انجام داده، نتوانسته شناخت درستی از باورهای آنان به دست آورد. به عنوان مثال در صحنه ای از فیلم یکی از تروریست ها، خوابی را که در باره بهشت و حوریان بهشتی دیده است برای عطا توصیف می کند. اما آنچه که او تعریف می کند ارتباط چندانی با تعبیر قرآنی از مفهوم بهشت و حوریان بهشتی ندارد بلکه بیشتر روایتی غربی و هالیوودی از این موضوع است . تصاویر دختران بیکینی پوش کنار ساحل فلوریدا که فیلمساز در تفسیر این خواب می آورد تاییدی است بر این ادعا.
فیلم، دو راه در مقابل شخصیت اصلی خود، "زیاد" می گذارد. یا غیرمذهبی باشد و ارزش ها، فرهنگ و راه و روش زندگی غربی را بپذیرد یا مسلمان باشد و حرف از جهاد و شهادت بزند، جامعه غرب را کافر بداند و خواهان نابودی آن باشد. غربی که به نظر آنها "مظهر ماتریالیسم، پول و فساد است و خدا در آن فراموش شده است."فیلمساز هیچ راه دیگری نشان نمی دهد؟ اما آیا راه دیگری هست ؟
● یاسمین (Yasemin)
یاسمین ساخته کنی گلنان نمونه ای از گرایش دوم در این زمینه است و تصویر دیگری از مسلمانان در جامعه امروز بریتانیا ارائه می کند.
فیلم به بررسی تنش های نژادی و مذهبی درشمال انگلستان (یورکشایر) می پردازد. فیلمساز در این باره می گوید: " یک جنگ نامرئی در بریتانیا در حال وقوع است. شرایط مسلمانان کشور ما، درست مثل شرایط ایرلندی ها در دهه هفتاد و هشتاد است. گناهکاری مگر اینکه ثابت شود بی گناهی. هر فردی مجرم است تا زمانی که خلاف آن ثابت شود."
این تم اصلی فیلم یاسمین است. هر آسیایی مسلمانی از دید سرویس های امنیتی بریتانیا، تروریست به حساب می آید تا زمانی که ثابت شود بی گناه است. یاسمین یک زن مسلمان مدرن است که از هویت اسلامی اش خجالت می کشد. چرا که او در جامعه ای زندگی می کند که با یک زن مسلمان با حجاب مشکل دارد.
او نیز همانند "زیاد" شخصیت فیلم شبکه شبکه هامبورگ ، میان یک زن مدرن غربی بودن و یک زن مسلمان معتقد به شریعت و ارزش های اسلامی گیر کرده است. او متعلق به یک خانواده سنتی و مذهبی پاکستانی است که حتی شوهر او را که آدم بی سواد و ساده لوحی است، از پاکستان برای او آورده اند و یاسمین حتی از دیدن او نیز اکراه دارد.
شوهر نیمه دیوانه، " فیصل"، با ظاهری پریشان که او را نیز از ریشه اش کنده و به این سوی جهان پرتاب کرده اند، به شدت احساس تنهایی و از خود بیگانگی می کند.
شروع فیلم بسیار غافلگیر کننده است. ابتدا صدای اذان را بر روی تصاویری از شهر و عده ای از نمازگزاران در حال عبادت در مسجدی می شنویم و ناگهان صحنه قطع می شود به یاسمین که در گوشه ای خارج از شهر، اتومبیلش را پارک کرده و مانتو و مقنعه اش را در گوشه ای خلوت از تن درآورده و شلوار جین و تی شرت می پوشد. (این عمل او چند بار در طول فیلم تکرار می شود.)
یاسمین برای حفظ شغلش ناگزیر است روسری از سر بردارد و به سبک یک زن غربی لباس بپوشد. او دچار یک تناقض و دوگانگی فکری و رفتاری وحشتناک و ویران کننده ای است که او را به شدت آسیب پذیر ساخته است. پدر یاسمین مسلمانی معتقد و متولی یک مسجد است و برادر کوچکش نیز موذن مسجد.
با وقوع حادثه یازده سپتامبر، فشار بر اقلیت مسلمان بریتانیا شدت می گیرد. یاسمین که تاکنون خود را جزئی از جامعه بریتانیا فرض می کرده است، همه جا مورد تحقیر و توهین قرار می گیرد.
در محل کارش، عکس او را که به صورت آگهی بر روی دیوار نصب شده، دست کاری کرده و به صورت عکس بن لادن در می آورند و یا بر روی شیشه اتومبیل او کلمه توهین آمیز “PAKI” را می نویسند. پلیس ضد تروریست به خانه آنها ریخته و شوهرش را به اتهام واهی همدستی با تروریست ها دستگیر و به زندان می افکند.
در اینجاست که یاسمین برای نخستین بار با او همدردی نشان داده و برای نجات او وارد عمل می شود. پدر یاسمین با فعالیت گروه های مسلمان تندرو در مسجد مخالف است و آنها را از مسجد می راند و اعلامیه هایشان را دور می ریزد اما برادر کوچک یاسمین که احساس می کند به شدت تحقیر شده است، حس خشم و نفرت در وجودش شعله می کشد و او را به سمت کینه جویی و انتقام می کشاند. به همین منظور با گروه های تندرو مسلمان ارتباط برقرار کرده و به دنبال ایده های آنها می رود.
فیلم به خوبی تاثیر حوادث پس از یازده سپتامبر را بر زندگی خانواده یاسمین دنبال کرده و نشان می دهد چگونه یک خانواده سنتی مسلمان در دل یک جامعه مدرن آسیب پذیر شده و شالوده آن فرو می ریزد. برادر یاسمین به خشونت و ترور کشیده شده و به تندروهای اسلامی در افغانستان ملحق می شود و پدر که درمانده و تنها باقی مانده، نوار اذان را در ضبط صوت مسجد می گذارد و مسلمانان را به انجام عمل خیر فرا می خواند: حی علی خیرالعمل .
فیلم یاسمین در عین حال که به مسئله هویت قومی و مذهبی در جامعه بریتانیا توجه کرده و قوانین حقوقی و شهروندی در این جامعه را مورد پرسش قرار می دهد اما تاکید اصلی آن بر اسلاموفوبیا (ترس از اسلام گرایی ) است.
فیلم نشان می دهد که چگونه می توان یک شهروند بریتانیایی بود و در عین حال یک آسیایی مسلمان باقی ماند. یاسمین در ماه اکتبر در فستیوال فیلم لندن به نمایش در خواهد آمد.