پیشینه ضبط صفحه و نوار در ایران

ضبط و پخش صدا براى نخستين بار در يکصد و نُه سال پيش انجام شد. از سال‌هاى اوليه قرن بيستم، کار ضبط آثار صوتى برخى از هنرمندان جهان به‌تدريج آغاز شد. در ايران ضبط و پخش صدا با وسايل ابتدايي، چند سال پس از اختراع فونوگراف توسط توماس اديسون آغاز شد.

آثارى که امروز، از هنرمندان صد سال گذشته در دست است از طريق صفحه‌هاى گرامافون قديمى ضبط شده‌اند.

توجه و علاقه به ضبط آواهاى گفتار و طبيعت از ديرباز جزو خواسته‌هاى انسان بوده است. در برخى بناهاى معمارى ايران تمهيداتى براى بازتاب صوت بکار گرفته شده است؛ مثل اتاق‌هاى بالاى ساختمان عالى‌قاپو در ميدان نقش جهان اصفهان که به اتاق صوت معروف بوده است. به‌جز تمهيدات صوتى ساختمان‌ها، ساختن وسايلى که بتواند توليد موسيقى کند و صداى انسان يا پرندگان را تقليد کنند، مورد توجه ابداع‌گران بوده است.

ابوعلى‌سينا در فصل ششم کتاب 'مخارج‌الحروف' يا اسباب حدوث‌الحروف به بازسازى اصوات گفتارى با وسايل مکانيکى پرداخته و اين ابتکار او واجد اهميت بسيار است.

گام‌هاى اوليه در ساخت، ماشين‌هاى سخنگو يا توليد اصوات گفتار با تمهيدات مکانيکى در جهان غرب برداشته شده و تکامل يافته است.

از روش‌هاى ديگرى که پيش از اختراع فونوگراف براى باز توليد اصوات موسيقى بکار رفت، باز توليد صداى پرندگان بود. اولين اقدام در اين مورد ساخت ساعت‌هاى برجى (عمومي) بود که براى تعيين اوقات معين صداى زنگ، طبل يا شيپور از آنها به‌گوش مى‌رسيد. ولى در زمينهٔ موسيقى ابتدا ساخت استوانهٔ گردان و شانه‌زبان‌هاى فلزى و سپس ساخت نوعى پيانو و اُرگ‌هاى بادى که به‌وسيلهٔ نوار کاغذى توليد صوت مى‌کرد، تکميل شد. از اين نوع ابداعات در قرن هفدهم و هجدم ميلادى نمونه‌هايى بچشم مى‌خورد.

در ايران در قسمت جنوبى مسجد شيخ لطف‌ا... مقابل عمرات عالى قاپوى اصفهان، در دورهٔ صفويه ساختمانى قرار داشته بنام ساختمان ساعت که براى سرگرمى شاه‌عباس دوم ساخته شده بود و هنگام زنگ زدن ساعت، گروهى از مجسمه‌هاى چوبى و پيکره‌هاى متحرک حيوانات از دريچه‌هاى آن ديده مى‌شد و صداى آلات موسيقى بطور خودکار ايجاد مى‌شد.

ساخت ساعت‌هاى طاقچه‌اى سازنواز و ارغنون‌نواز از اوايل دورهٔ قاجار به بازارهاى ايران عرضه شد که صداى اصوات موسيقايى يا نواى پرندگان را توليد مى‌کرد.

اخترا‌ع‌کنندگان مهم اولين دستگاه‌هاى سخن‌گو مانند اديسون، بِل و برليز قبل از اختراع دستگاه فونوگراف در کار ساخت تلگراف و تلفن گام‌هاى مؤثرى برداشته بودند. فونوگراف مرکب از دو کلمهٔ فون به معنى صدا و گرافوس به معناى نوشته است و معناى ريشه‌هاى کلمه صوت نگار مى‌شود.

اولين دستگاه ضبط و پخش صوت (فونوگراف) توسط توماس اديسون تکميل شده که در واقع دستگاه ضبط و پخش ورق قلع بود. اين دستگاه در سال ۱۸۷۸ م. ثبت شد.

در اين دستگاه از ورق قلع به‌عنوان سطح ضبط‌کننده استفاده مى‌شد و چون اين ماده خشن بود، پخش و باز توليد صوت را به‌گونه‌اى ضعيف انجام مى‌داد.

برادران بِل دستگاهى ساختند شبيه دستگاه اديسون با اين تفاوت که از سطح مومى استفاده مى‌شد. آنها در سال ۱۸۸۶ اين دستگاه بنام آن دو ثبت شد. چندى بعد آنها اختراع خود را تکميل کردند. دستگاه اوليه گرافوفون نام داشت.

اديسون نيز چندى بعد فونوگراف پيشرفته‌ترى ساخت. با اين دستگاه بلافاصله پس از ضبط صدا مى‌توانستند با تعويض ديافراگم‌هاى ضبط و پخش صداى ضبط شده را از دستگاه بشنوند. اديسون طى سال‌هاى بعد موفق به ساخت مدل‌هاى پيشرفته‌ترى از فونوگراف شد.

ابداع بعدى توسط جورج هارنيگتون در سال ۱۸۸۹ به ثبت رسيد. اين ابتکار مانند دستگاه تکرارکنندهٔ ساخت اديسون داراى نوار کاغذى بود که بى‌شباهت به نوار ضبط صوت‌هاى کنونى نبود؛ اما از طريق مغناطيسى براى ضبط علائم استفاده نمى‌کرد و در واقع اولين مادهٔ مناسب براى ضبط توسط وى بکارگرفته شد.

يکى از اشکالات دستگاه فونوگراف ورق قلع اديسون، بى‌دوامى ورق قلع بود. اين نقيصه توسط بِل وتين‌تر با ساخت دستگاه گرافوفون در سال ۱۸۸۷ جبران شد. اديسون از سال ۱۸۸۸ عملاً براى ضبط و پخش با فونوگراف از استوانهٔ مومى استفاده کرد و دستگاه‌ها را متناسب با اين استوانه‌ها ساخت و براى فروش عرضه نمود.

اولين دستگاه ارتباط تلگرافى در ايران در سال ۱۲۷۴ هـ . ق مورد استفاده واقع شد. و پس از آن ناصرالدين‌شاه دستور داد بين کاخ گلستان و باغ لاله‌زار ارتباط تلگرافى ايجاد شود. سى سال بعد از اين تاريخ بود که در زمينه برقرارى خط تلفن تجربياتى آغاز شد. بعد با توجه به نيازهاى موجود. وجود يک دستگاه ضبط و پخش با وزن سبک‌تر مطرح گشت و نوعى دستگاه گرافوفون ساخته شد که با موتور فنردار کار مى‌کرد. اين دوران معاصر است با سفر سوم ناصرالدين‌شاه به اروپا در سال ۱۸۸۹ م. برابر با ۱۳۰۶ هـ .ق در سال ۱۸۹۳ م. شرکت جديد گرافوفون آمريکا دستگاه‌هاى قبلى را از دور خارج و دستگاه‌هاى جديدى توليد کرد که از نظر ضبط و پخش و نيز سهولت کار بر محصولات قبلى برترى داشت و براى استفاده در خانه‌ها مناسب بود. مشابه اين دستگاه در کارخانهٔ اديسون نيز تهيه و عرضه شد.

استفاده از دستگاه فونوگراف در اواخر عهد ناصرالدين‌شاه جنبهٔ کاملاً اختصاصى داشت. از اوايل دورهٔ مظفرالدين‌شاه تعدادى معدود دستگاه فونوگراف وارد ايران شد. فونوگراف دستگاهى بود با استوانه‌اى مومى که کار ضبط و پخش را انجام مى‌داد.

از حدود سال ۱۳۱۶ هـ . ق سه سال بعد از به قتل رسيدن ناصرالدين‌شاه و اوايل دوره مظفرالدين‌شاه، جسته گريخته اشاراتى به‌ وجود دستگاه‌هاى فونوگراف در برخى خانه‌ها شده است.

در اين دوره اضافه بر گفتار رجال عصر ناصرى که از نظر تاريخى و زبان‌شناسى مورد استفاده است، آثار بعضى هنرمندان و صداى ساز نوازندگان و استادان موسيقى عصر ناصرالدين‌شاه نيز در لوله‌هاى فونوگراف ضبط شده است؛ مانند سنتور محمد صادق‌خان سُرورالملک رئيس گروه نوازندگان ناصرالدين‌شاه، سنتور و آواز ميرزا حبيب سماع حضور (پدر حبيب سماعى استاد سنتور)، نواى نى نايب اسدا... استاد نوازندهٔ نى اصفهاني.

با دستگاه‌هاى فونوگراف دورهٔ مظفرالدين‌شاه گفتارها و اثر نوازندگى استادان و خوانندگان آن زمان و آهنگ‌هاى محلى و صداى گويندگان و برخى واعظان بنام توسط علاقمندان بطور خصوصى ضبط شد.

ضبط صفحات اوليه گرامافون از اجراکنندگان ايرانى در دورهٔ مظفرالدين شاه بود و از حدود سال ۱۳۲۳ ق (۱۹۰۶ م) توليد شد. تعدادى از ضبط‌هاى اوليه در تهران نماينده کمپانى مى‌گرفت و براى تکثير به يکى از شعبات ارسال مى‌شد و در آنجا تکثير انجام مى‌شد. بعضى صفحات در تهران ضبط مى‌شدند ولى تکثير آن در شعبه شرکت گرامافون (E.M.I) در روسيه انجام پذيرفته است.