آسیب‌شناسی برنامه‌های مشارکتی

از نتايج مطالعات آسيب‌شناسى برنامه‌هاى مشارکتى و بررسى علل مشارکت نکردن برخى از مردم در اين برنامه‌ها، مى‌توان سه گروه از موانع مشارکت را شناسائى کرد:

۱- عوامل فردى شامل خلقيات، موقعيت سني، جسمي، خانوادگى و سطح سواد.

۲- عوامل اجتماعى شامل منزلت اجتماعي، پايگاه مردمي، نفوذ و ارتباط اجتماعى.

۳- عوامل اقتصادى شامل منزلت اقتصادي، امکانات و تسهيلات رفاهى و توليدى.

کارکرد هر يک از عوامل فوق بار مروج را سنگينتر مى‌کند، که در اين صورت مروج نياز به تلاش وسيعترى دارد تا نارسائى موجود را جبران کند. اگر توان مروج يا آموزشگر آموزش‌هاى آزاد آنقدر نباشد که بتواند اين گونه نارسائى‌ها را جبران کند ممکن است خللى در برنامه ايجاد شود که زيانش نهايتاً متوجهٔ مردم خواهد بود و همين امر وقفه‌اى در کار آموزش‌هاى آزاد پديد مى‌آورد که از ماهيت ارشاد دور است و باعث گريز مردم مى‌شود. از اين رو، مى‌توان گفت که دوام کارها و فعاليت‌هاى ارشادى و نتيجتاً پيشرفت جامعه منوط به توافق و همکارى همه جانبه عوامل اجرائى و مردم است.

چنانچه هر دليلى مشارکت تشويق نشود هيچ بعيد نيست که نيروى مقاومت يا حداقل بى‌تفاوتى مردم در برابر برنامه‌هاى ترويجى برانگيخته شده باشد. البته بايد دو نوع مشارکت نکردن را از هم تفکيک کرد؛ يکى مربوط است به اينکه فرد بى‌علاقه يا بى‌توجه است يا نظرى مخالف دارد يا موضوع مشارکت با حرفهٔ وى بى‌ارتباط است، که در اين صورت بايد متوجه جبهه‌گيرى افراد هم بود. ديگرى مشارکت ندادن به دلايل مختلف است و منظور از آن بى‌علاقگى ، بى‌توجهي، بى‌اعتنائى مسؤولان يا مردم نسبت به ديگرى است که عملاً مانع از شرکت طرف مقابل در برنامه‌ها مى‌شد. اين امر بى‌ترديد محرکى است براى برانگيختن نيروى مقابله و ناسازگارى که برنامه را يک جانبه مى‌کند، از جاذبهٔ آن به شدت مى‌کادهد و تلاش براى پيشبرد برنامه صرف تقويت نيروى تدافعى مى‌شود. در اين حالت، کاهش شديد ضريب اطمينان مردم از برنامه باعث برخوردى ترديد‌آميز با برنامه‌هاى مشابه در آينده خواهد شد. مطلب زير مصداق بارز رفتارى انطباقى ناشى از ناموفقيت‌هاى مکرر است؛ بلکه در درک بهتر موضوع مؤثر واقع شود.

'گويند که بطى در آب روشنائى ستاره مى‌ديد، مى‌پنداشت که ماهى است، قصد مى‌کرد تا بگيرد هيچ نمى‌يافت. چون بارها بيازمود و حاصلى نديد فرو گذاشت، ديگر روز هر گاه که ماهى بديدى گمان بردى که همان روشنائى است قصد نپيوستى و ثمرت اين تجربت آن بود که همه روز گرسنه بماند.'

آزموده‌ها مى‌توانند در انگيزش افراد نقش مهمى ايفاء کنند اينک اگر تجربه‌ها موفقيت‌آميز نباشند خطرپذيرى فرد براى تلاش دوباره به شدت کاهش مى‌يابد.

آسيب‌شناسى برنامه‌ريزى مشارکتى حکم مى‌کند که تا مى‌توانيم با مشارکت دادن مردم نيروى حمايتى آنان را برانگيزيم و به سخنى ديگر با مشارکت ندادن مردم نيروى دفاعى آنان را در مقابل برنامه تحريک نکنيم.

مشارکت يک علّيت حلقوى است يعنى خود علت هماهنگي، تفاهم، هم‌فکرى و وجوه مثبت متعدد ديگرى است به‌نحوى که آن را معلول عينى کارکرد اين عوامل مى‌يابيم. عليت حلقوى ناظر بر ناممکن بودن پيش‌بينى همهٔ وجوده و متغيرهاى مؤثر در مشارکت است. نمى‌توان به‌طور قاطع نسبت به نقش تعريف شده‌اى از متغيرهاى مختلف اطمينان کرد و بر مبناى برآوردها مشارکت را مبتنى بر اعتقاد است در حالى که مى‌تواند به واقع ابزار تغيير شخصيت حرفه‌اى فرد نيز باشد. با اعتقاد به اين نکته که ترويج بازخورانى ارشادى در شخصيت حرفه‌اى فرد است بايد مشارکت را ترکيب ساختارى مشارکت به شرح زير است:

مرم+ توان+ مشکل حرفه‌اى و مشترک بودن آن+ تفاهم+ عمل = مشارکت

هر يک از عوامل برشمرده در فرمول مشارکت، خود متغيرى چند بُعدى است که نمى‌توان آثار آن را در يک عليت خطى از قبل به‌خوبى برآورد کرد. به همين لحاظ به‌منظور پيش‌بينى ميزان خطاى احتمالى از تأثير معنى‌دار هر متغير، حتى اگر متغيرهاى مزبور هر عليتى خطى داشته باشند، بايد در يک عليت حلقوى به‌ نقش گسترده و پيچيدهٔ اين متغيرها پرداخت.

از اين رهگذر مى‌توان منظور بهتر و قويترى از مشارکت را مطرح کرد: مشارکت براى توأم کردن توان افراد براى حل مشکل يا مشکلات مشترک به دور از اختلاف نظرها و سليقه‌هاى خاص فردى است.

دموکراسى واقعى سياست يا نظامى است که رندانه با تشويق مشارکت سعى در احالهٔ کار مردم به مردم با مردم و به‌وسيلهٔ مردم دارد تا هم مردم مشارکتى ک در برنامه‌هاى مربوط مى‌کنند خود را در پى‌آمدهاى خوب و بد برنامه سهيم بدانند و هم آنچه در توان دارند با تفاهمى که در پى مشارکت به‌دست مى‌آورند در تحقق آرمان‌هاى گروه به‌کار گيرند. در چنين حالتى هزينه‌هاى لازم براى تأمين نيروى دفاعى از برنامه کاسته شده، هزينه‌هاى ناشى از بى‌تجربگي، بى‌اطلاعى از وضعيت‌هاى خاص و ناآگاهى‌هاى حرفه‌اين نيز به حداقل مى‌رسد.